Morgunblaðið - 29.04.1988, Blaðsíða 19

Jón Sigurðsson
„Eiua neikvæða um
sögnin, sem borist hef-
ur um frumvarpið er
frá Sýslumannafélagi
íslands og sætir furðu
að félagsmenn þess fé-
lags, sem að umsögn-
inni stóðu, skuli ekki
skilja sinn vitjunartíma
í þessu máli. Mér er
enda kunnugt um að
ýmsir sýslumenn
þekkja hana glöggt, en
ég hefði að óreyndu
ætlað, að allir sýslu-
menn legðu metnað
sinn í það, að þetta mál
næði fram að ganga.“
mála, sem eiga uppruna sinn utan
höfuðborgarsvæðisins fyrir dóm-
stólum í Reykjavík, með samkomu-
lagi aðilja um vamarþing, hvað
einkamál varðar, en samkvæmt
ákvörðun ríkissaksóknara hvað op-
inber mál varðar. Gera má ráð fyr-
ir að lögmenn muni í auknum
mæli finna sér starfsgrundvöll í
nágrenni starfandi héraðsdómstóla
og að aukin þjónusta á sviði dóm-
gæslu muni styrkja byggðina utan
höfuðborgarsvæðisins um leið og
efiing sýslumannsembættanna mun
bæta þjónustuna við almenning. Sú
breyting, sem lögð er til í frum-
varpinu er því ekki einungis nauð-
synleg endurbót á réttarfarinu, hún
stuðlar einnig að jákvæðri byggða-
þróun í landinu.
v Efni einstakra greina frum-
varpsins
Varðandi einstakar greinar
frumvarpsins vil ég fyrst nefca 2.
grein þess. Þar er kveðið á um að
í landinu skuli vera 8 héraðsdóm-
stólar og eru lögsagnarumdæmi
þeirra nánar skilgreind í greininni.
Lögsagnarumdæmin fylgja kjör-
dæmum að öðru leyti en því, að
Seltjamameskaupstaður, Mosfells-
bær og Kjalames- og Kjósarhrepp-
ur em í sama lögsagnarumdæmi
og Reykjavík. Er það íbúum þess-
ara byggða án efa til hagræðis.
Gerð hefur verið skýrsla um
ijölda viðfangsefca sýslumanna á
tímabilinu 1980—1987 og skipting
þeirra milli sýslumannsembætta og
héraðsdóma miðað við tillögur
þessa frumvarps. Kemur þar í ljós
að málafjöldi í fámennustu um-
dæmunum eins og t.d. í Norður-
landi vestra réttlætir tæpast sér-
stakan héraðsdómstól þar, ef hægt
er að tiyggja viðunandi þjónustu á
annan hátt.
Nefcdin, sem samdi upphaflegu
tillögumar gerði því ráð fyrir því,
að einn héraðsdómstóll á Akureyri
þjónaði öllu Noiðurlandi. Ég ákvað
hins vegar að bæta við héraðs-
dómstól á Norðurlandi vestra til
þess að koma til móts við þá þing-
menn, sem gerðu það að skilyrði
fyrir stuðningi við frumvarpið og
ég vildi einnig virða byggðasjónar-
mið í héraði.
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 29. APRÍL 1988 19
í greininni er kveðið á um aðset-
ursstaði héraðsdómstóla og vafa-
laust verða menn seint sammála
um það atriði, en tillögumar taka
einkum mið af samgönguleiðum og
að dómstólamir séu staðsettir mið-
svæðis í hveiju lögsagnarumdæmi.
í 3. grein er kveðið á um skipt-
ingu lögsagnarumdæma í dómþing-
hár og um fasta þingstaði. Héraðs-
dómur skal hafa reglubundið þing-
hald á föstum þingstöðum innan
umdæmis síns. Þannig myndi t.d.
héraðsdómari frá Héraðsdómi Suð-
urlands þinga reglulega í Vest-
mannaeyjum einu sinni í viku eða
eftir því sem málaþungi gæfí tilefoi
til. Dæmi um slíka skipan má víða
fínna í stijálbýlum löndum, t.d. í
Skotlandi og í norðurhémðum
Kanada, þar sem dómarar ferðast
reglubundið til þingstaða utan að-
setursstaðar síns og halda þar dóm-
þing. Málum er þá stefct þar og
réttarhöld fara þar fram.
í 4. grein em ákvæði um fjölda
dómara og er ítarleg skýring á þeim
í greinargerðinni. Þar kemur fram
að nú er lagt til að fjöldi dómara
sé fastákveðinn í iögum, en ekki
sé um að ræða ákveðið hlaup í dóm-
aratölunni eins og nú er skv. lögum
nr. 74/1972. Alls er gert ráð fyrir
að 38 héraðsdómarar starfí við hér-
aðsdómstólana í landinu og er það
sama tala og samanlagður fjöldi
dómara í Reykjavík og fyöldi héraðs-
dómara við embættin i Keflavík,
Hafcarfírði, Akureyri, Vestmanna-
eyjum og á Selfossi, en sökum
breytinga á verkefnum dómstóla,
er í raun fjölgað um 3—4 dómara-
embætti frá þvi sem nú er í raun,
þ.e. verkefoi 3—4 borgarfógeta í
Reykjavik flytjast til embættis
sýslumanns. I bráðabirgðaákvæð-
um er að vísu gert ráð fyrir heim-
ild til tímabundinnar Ijölgunar hér-
aðsdómara við gildistöku laganna,
en óvíst er hvort á þau reynir. Sé
nægur fyrirvari á gildistöku lag-
anna er hægt að láta ógert að skipa
í stöður sem losna síðustu mánuði
fyrir gildistöku þeirra eins og heim-
ilt er innan marka núgildandi laga
nr. 74/1972. í Reykjavík yrðu þó
væntanlega 23—24 héraðsdömarar
eftir því hvemig núverandi borgar-
fógetar skiptast milli héraðsdóms
og embættis sýslumanns og ekki
er að vænta þess að hægt verði að
fækka dómurum fyrr en sameining
núverandi dómstóla undir einu þaki
og breytingar á réttarfarslöggjöf-
inni eru famar að skila árangri, en
eins og bent er á í greinaigerðinni
með 4. grein, er fyöldi dómara hér
býsna hár miðað við nágrannaríki
okkar. Við héraðsdómstólana munu
starfa löglærðir fulltrúar og annað
starfslið, en ekki er gert ráð fyrir
heildarfjölgun þessara starfs-
manna, þar eð stöðugildi þeirra
veiða flutt á milli embætta.
í 4. grein er einnig ákvæði um
forstöðumenn dómstóla, þar sem
héraðsdómarar em fleiri en einn.
Er lagt til að þeir hafí titilinn „dóm-
stjóri", sem á sér fyrirmynd í dóm-
stólasögu landsins. Þeir skulu skip-
aðir til 6 ára í senn úr hópi dómara
við viðkomandi dómstól og að feng-
inni tillögu þeirra. Hægt er að end-
urskipa dómstjóra. í greininni er
að fínna ákvæði um verksvið dóm-
stjóra, sem hefur yfimmsjón með
starfí dómstólsins.
í 5. gr. er lagt til að almenn
skilyrði til skipunar í embætti hér-
aðsdómara séu í sömu lögum og
fjalla um héraðsdómara, en þau
ákvæði er nú að fínna í 32. gr. laga
um meðferð einkamála í héraði.
Skilyrðunum er breytt að því leyti,
að aldursskilyrði er hækkað í 30
ár og er það gert í því skyni að
tiyggja reynslu manna áður en þeir
taka við svo mikilvægum embætt-
um.
Dómnefnd um umsækjend-
ur um dómaraembætti
í frumvarpi er að finna það mikil-
væga nýmæli, að dómsmálaráð-
herra skipi sérstaka dómnefod, sem
fjalli um umsóknir um embætti
héraðsdómara. í nefcdinni skulu
sitja þrír menn og er einn tilnefod-
ur af Hæstarétti og er hann jafc-
framt formaður nefodarinnar. Ann-
ar nefcdarmaður skal tilnefadur úr
hópi héraðsdómara og þriðji nefcd-
armaður skal tilnefadur af Lög-
mannafélagi íslands. Nefcdin skal
gefa skriflega og rökstudda umsögn
um umsækjendur. Tillaga um slíka
dómnefcd hefur áður komið fram
í stjómarfrumvarpi, sem var lagt
fram á Alþingi veturinn 1975—
1976. í greinargerð með því frum-
varpi eru rakin ýmis dæmi um svip-
að fyrirkomulag í öðrum ríkjum,
en megintilgangur ákvæðisins er
að styrrkja sjálfstæði dómstóla og
auka traust almennings á því að
dómarar séu valdir skv. hæfai ein-
vörðungu og að þeir séu óháðir
handhöfum framkvæmdavaldsins.
Ekki er að efa að tilvist umsagnar-
nefadarinnar veiður auk þess
hvatning fyrir lögfræðinga, sem
hyggja á starfsferil sem dómarar,
til að afla sér framhaldsmenntunar
og til að leggja stund á fræðistörf
á sviði lögfræði.. Mér fínnst jafcvel
koma til greina að leggja þá skyldu
á dómnefadina að hún raði umsækj-
endum eftir hæfci, en nefcdin sem
frumvarpið samdi komst að lokum
að þeirri niðurstöðu, sem hér er
lögð til og eru til þess þau rök, að.
erfítt sé að leggja röðunarskyldu á
dómnefadina. Eg hef beint því til
allsheijamefadar neðri deildar, sem
nú fjallar um málið að hún hugi
vandlega að þessu atriði.
Nýskipan umboðsstjórnar
framkvæmdavaldsins í hér-
aði
Ég ætla næst að víkja að H.
kafla frumvarpsins, sem fjallar um
umboðsvald í héraði. Á sama hátt
og í tillögunum frá 1916 var upp-
haflega rætt um það innan nefcdar-
innar að fækka sýslumannsembætt-
um til þess að vega á móti kostn-
aði við héraðsdómstólana. í þeim
tillögum, sem sendar voru út til
umsagnar, var gert ráð fyrir að
fækka um fimm embætti sýslu-
manna og bæjarfógeta og var þar
um að ræða sýslumannsembættin
í Búðardal og Vik í Mýrdal og
bæjarfógetaembættin í Bolung-
arvík, Olafsfírði og í Neskaupstað.
Vegna þess að mikil andstaða kom
fram við þessa tillögu féll nefadin
frá þessu og er skipan sýslumanns-
embætta skv. frumvarpinu óbreytt
frá því sem nú er. Ég tel reyndar
að þetta sé ekki fullnægjandi lausn,
þar sem þróun byggðar og sam-
gönguleiða hljóti að leiða af sér
breytingar á umdæmaskipan. í fá-
mennustu sýslunum eru tæpast
næg verkeftii fyrir sýslumann og
breyttar samgöngur og fjarskipta-
tækni gera mögulegt að sameina
sýslumannsembætti í nágrannabæj-
um. í frumvarpinu er hins vegar
heimild til þess að ákveða umdæmi
sýslumanna með regiugerð að feng-
inni umsögn viðkomandi sýslu-
manna og sveitarstjóma og ætti því
að mega aðlaga sýslumannsem-
bættin að breyttum aðstæðum, t.d.
gera íbúum Svalbarðsstrandar-
hrepps við Eyjaijörð kleift að sækja
þjónustu til sýslumanns á Akureyri
í nokkurra mínútna akstursfjarlægð
í stað þess að sækja hana um lang-
an veg til Húsavíkur. Þess má geta
að bæði í Danmörku og Noregi er
umdæmunum skipað með reglugerð
eða samsvarandi hætti.
Skipan mála í Reykjavík
í 12. grein em ákvæði um skipan
mála í Reykjavík, sem hefur mikla
sérstöðu sökum íbúafjölda, og í 13.
grein em ákvæði um skrifstofur
sýslumanns utan aðsetursstaðar
hans, en ég tel að þeim eigi að
fjölga eftir því sem fé er veitt til á
fjárlögum. Andstætt þvi, sem ætla
mætti af málflutningi nokkurra
bæjarfógeta, þá er það stefca mín
að auka veg og virðirigu sýslu-
mannsembættanna með þvi að fá
þeim ný verkefci og flytja ákvörð-
unarvald í ýmsum efnum frá stjóm-
arráði út í hémð eins og ég hef
áður vikið að og skrifstofar sýslu-
manna eiga að minu mati að verða
alhliða þjónustustofaanir við al-
menning.
Skipan mála á Kef lavikur-
flugvelli
í 14. gr. er vikið að embætti lög-
reglustjórans á Keflavíkurflugvelli,
sem framvegis hefur titilinn „sýslu-
maður á Keflavikurflugvelli".
Dómsvald vegna mála, sem upp
koma á vamarsvæðum fer til við-
komandi héraðsdómstóls, en sýslu-
maður á Keflavíkurflugvelli heyrir
áfram undir þann ráðherra, sem fer
með mál er tengjast framkvæmd
vamarsamnings Islands og Banda-
ríkjanna frá 5. maí 1951.
Út af fyrir sig tel ég ekki að
þetta embætti eigi að hafa sérstöðu
til frambúðar varðandi yfírstjóm
og veldur það óþarfa flækjum í
stjómsýslunni. Hér er hins vegar
ekki gert ráð fyrir að breyta yfír-
stjóm þess frá því sem nú er.
Gildistaka 1. júlí 1990
Lagt er til í frumvarpinu að lög
á grundvelli þess taki gildi 1. júlí
1990. Er tíminn ffarn að gildistöku
nauðsynlegur til aðlögunar að
breyttri skipan, útvega þarf hús-
næði, gera þarf breytingar á ann-
arri löggjöf og taka þarf ýmsar
ákvarðanir svo sem um dómþinghár
og fost þinghöld o.s.frv.
í 18. grein eru ákvæði um for-
gang manna til skipunar í emb-
ætti. í fyrstu drögum að frum-
varpinu var gert ráð fyrir að þeir
héraðsdómarar sem starfa við
stærstu embættin utan Reykjavíkur
svo og embættisdómarar í
Reykjavík flyttust sjálfkrafa milli
embætta en vegna eindreginna óska
sýslumanna og bæjarfógeta er þeim
í lögunum einnig gefinn kostur á
flutningi í héraðsdómaraembætti
og er það nú orðað þannig í 18.
greininni að þessir aðilar hafí for-
gangsrétt til skipunar í embætti
héraðsdómara f þvf lögsagnarum-
dæmi, sem þeir starfa í.
Þær umsóknir þarf ekki að leggja
til umsagnar dómnefadar eins og
gert yrði með umsóknir þeirra, sem
ekki eru þegar skipaðir í embætti,
þegar breytingin tekur gildi. Lagt
er til að dómsmálaráðherra hafí
heimild til tfmabundinnar fjölgunar
dómaraembætta, þegar þannig
stendur á, að fleiri úr röðum fram-
angreindra embættismanna óska
eftir að neyta forgangsréttar síns,
en héraðsdómarastöður eru skv. 4.
grein. Eins og ég hef áður nefat,
þá er óvíst að hvað miklu leyti reyn-
ir á þetta ákvæði.
Kostnaður
Ég hef nú stiklað á stóru um
efni frumvarpsins, en til þess að
menn geri sér grein fyrir afleiðing-
um þeirra breytinga, sem hér eru
lagðar til, hefur verið gerð ítarleg
skýrsla um viðfangsefai sýslu-
manna árin 1980—1987 og hvemig
þau muni skiptast milli sýslumanns-
embætta og héraðsdómstóla ef til-
lögur frumvarpsins ná fram að
ganga.
Því er haldið fram af gagnrýn-
endum þessara tillagna, að kostnað-
ur af þeim breytingum, sem af
frumvarpinu myndu leiða sé mikill.
Aukið réttaröryggi og bætt þjón-
usta kostar auðvitað sitt, en út-
reikningar, sem gerðir hafa verið í
dómsmálaráðuneytinu og miðaðir
eru við verðlag í dag sýna að hér
er um 35 milljóna króna aukinn
árlegan rekstrarkostnað að ræða.
Þessa tölu er að sjálfsögðu hægt
að lækka með því að fækka héraðs-
dómstólum í 7 eins og tillögur
nefadarinnar hljóðuðu um og hægt
er að ná fram frekari spamaði með
fækkun sýslumannsembætta, en
þannig hugðust menn einmitt leysa
málið árið 1916. Áætlunin um
rekstrarkostnað miðast við það, að
ekki verði um nettóaukningu á hús-
næði eða starfsliði dómstólanna {
Reykjavík, en bæði borgardómara-
embættið og borgarfógetaembættið
eru nú í leiguhúsnæði, en sakadóm-
araembættið leigir í húsnæði ríkis-
sjóða í Borgartúni 7. Utan
Reykjavfkur er gert ráð fyrir meðal-
talshúsnæðiskostnaði, en ekki
reiknað með fjárfestingu í nýju
húsnæði. Þá er gert ráð fyrir til-
flutningi starfsmanna frá öðrum
embættum um leið og verkefai
færast á milli, þannig að ekki verði
kostnaðaraukning af þeim. Ekki er
heldur í þessari áætlun reiknað með
kostnaði við innréttingar eða annan
stofckostnað við hin nýju embætti
eða kostnað af tímabundnum við-
bótarstöðum héraðsdómara skv.
bráðabirgðaákvæðum frumvarps-
ins. Hins vegar gefst væntanlega
tími fram að gildistöku til þess að
finna hentugt húsnæði og skipu-
leggja stofaun héraðsdómstólanna
á hveijum stað, þannig að kostnað-
ur fari ekki fram úr hófi.
Ég tel mér hins vegar unnnt að
andmæla þeirri fullyrðingu, að
kostnaður af breytingunni verði
mikill.
Hitt er annað mál, að óháð þessu
frumvarpi, hefur lengi verið rætt
um að sameina núverandi héraðs-
dómstóla í Reykjavík undir einu
þaki, en af því gæti orðið verulegur
spamaður og hagræði. Lögfesting
þessa frumvarps ýtir að sjálfsögðu
á að af þessu verði og má reikna
með því að nýtt húsnæði kosti tals-
verða fjármuni hvort sem um er að
ræða nýbyggingu eða innréttingu á
leiguhúsnæði.
Eru til einfaldari leiðir?
Því hefur verið haldið fram, að
færa megi réttarfar okkar til
nútímahorfs með því einu að færa
lögreglustjóm frá sýslumönnum og
fela hana sérstökum lögreglusijór-
um í hveiju héraði eða útfæra megi
nánar héraðsdómaratitilinn á full-
trúa sýslumanna og bæjarfógeta,
sem jafnframt fái þá sjálfstæðari
stöðu. Hér er um mikinn misskiln-
ing að ræða. Ef við ekki höfum
kjark og dug til þess að gera nú
fullan aðskilnað dómsvalds og um-
boðsvalds f héraði, þá mun þeim
málum fjölga hjá mannréttinda-
dómstólnum í Strasbouig þar sem
það er dregið f efa, að mál hafí
hlotið meðferð hjá óháðum dómara.
Og þá endar það með því, að bæði
lögreglustjóm og hvers konar inn-
heimtustörf verða flutt frá sýslu-
mannsembættunum og verður þá
e.t.v. stutt í það, að þau verði lögð
niður.
Því er lfka haldið fram að við
eigum að láta okkur í léttu rúmi
liggja, þótt erlendur dómstóll kveði
upp áfellisdóm yfir dómskerfí okk-
ar. Það sýni bara að menn í útlönd-
um skilji ekki þær sérstöku aðstæð-
ur, sem hér rfki. Þetta er dapurleg-
ur misskilningur. Vemd mannrétt-
inda hér á landi er í engu frábrugð-
in vemd mannréttinda í öðrum
ríkjum V-Evrópu. Það er ekki til
nein séríslensk útgáfa af mannrétt-
indum. Og mannréttindasáttmáli
Evrópu, mannréttindanefndin og
mannréttindadómstóllinn eru ekki
tæki útlendinga til þess að hafa
afskipti af islenskum málefaum.
Þau em tæki okkar sjálfra til þess
að tiyggja mannréttindi íslenskra
borgara jafat hér á landi sem í
öðmm ríkjum álfunnar.
Þingleg meðferð
Ég hef hér skýrt efci frumvarps-
ins, sem tfmabært og nauðsynlegt
er að lögfesta sem fyrst. Hér er
um að ræða mál, sem varðar heiður
íslensks réttarfars og dómstólakerf-
is út á við og traust almennings inn
á við. Ég hef kappkostað að kynna
þetta mál fyrir þingflokkunum á
fyrra stigi frumvarpsgerðarinnar
og hafa samráð við þá um samn-
ingu þess og ég vona að menn geri
sér glögga grein fyrir mikilvægi
þess. Engum er ljósara en mér, að
um einstök atriði í frumvarpinu
þarf að fjalla nánar, en það er mikil-
vægt að þetta stórmál fái nú eðli-
lega þinglega meðferð. Ég hef
ákveðið að skipa milliþinganefnd til
þess að kanna það frekar til hausts
og legg ég mikla áherslu á að það
verði að lögum á þessu ári.
Umsagnir
Nefodin, sem gerði drög að frum-
varpinu sendi það til umsagnar
ýmissa aðila á sviði dómsmála og
réttarfars. í umsögnum, sem bárust
frá Dómarafélagi Reykjavfkur, rétt-
arfarsnefad og Lögmannafélagi ís-
lands, er hvarvetna fagnað fyrirætl-
unum um raunverulegan aðskilnað
dómsvalds og stjómsýslu, þótt bent
sé á ýmsa málsþætti, sem þurfí
nánari skoðunar við. Hefur nefadin
í nokkrum atriðum breytt fyrri til-
.......... ■ Sjá næstu sfðu. ’