Morgunblaðið - 28.07.1988, Blaðsíða 22

22
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 28. JÚLÍ 1988
Niðurstöður nefndar
um salmonellasýkingar
HINN 2. júní 1987 skipaði þáverandi heilbrigðis- og trygginga-
málaráðherra, Ragnhildur Helgadóttir, 7 manna nefnd, sem feng-
ið var það hlutverk að gera úttekt á útbreiðslu salmonellasýkils-
ins og með hvaða hætti mætti koma í veg fyrir að upp kæmu
matarsýkingar af hans völdum. I nefndinni áttu sæti þeir Ingi-
mar Sigurðsson, yfirlögfræðingur í heilbrigðis- og tryggingamála-
ráðuneytinu og var hann jafnframt formaður nefndarinnar, Hall-
dór Runólfsson, dýralæknir, Franklín Georgsson, gerlafræðing-
ur, dr. Guðjón Magnússon, aðstoðarlandlæknir, Jóhannes Gunn-
arsson, mjólkurfræðingur, dr. Guðni A. AJfreðsson, örveirufræð-
ingur og Jón Höskuldsson, deildarstjóri í landbúnaðarráðuneytinu.
Aðdraganda að stofnun nefnd- reiðslufólks og almennings í ör-
arinnar má fyrst og fremst rekja
til aukinnar tíðni salmonellasýk-
inga á undanfömum árum og
þess að í apríl 1987 kom upp
heiftarleg matarsýking af völdum
salmonellasýkla í Búðardal. Það
var mat þáverandi heilbrigðis- og
tryggingamálaráðherra að hér
væri um svo alvarlega sýkingu
að ræða, að freista yrði þess með
öllum tiltækum ráðum að fyrir-
byggja að slíkt endurtæki sig.
Hér á eftir eru birtar al-
mennar niðurstöður nefndar-
innar.
„Astand mála á sviði alifugla-
ræktar hér á landi er með þeim
hætti, að salmonellamengun
kjúklinga og annarra kjötvara
getur átt sér stað á öllum stigum,
það er að segja frá notkun fóð-
urs, jafnt Innflutts sem innlends,
til neyslu. Eftirliti með innfluttu
fóðri er mjög ábótavant. Eftirlit
með fóðri framleiddu innanlands
er nánast ekkert. Ástand fóður-
bætisgeymslna er lélegt. Önnur
aðstaða til fuglaeldis er mjög mis-
jöfn og í mörgum tilfellum slæm.
Skipulegt heilbrigðis- og fram-
leiðslueftirlit er nánast ekkert og
heilbrigðissköðun í sláturhúsum
er ábótavant. Lítið fer fyrir sýkla-
rannsóínum, sem þó hljóta að
vera forsenda þess að hægt sé
að halda uppi marktæku eftirliti.
Þekkingarleysi starfsfólks, mat-
veirufræðum og á hollustu- og
hreinlætismálum varðandi þessa
framleiðslu er mikið. Ef litið er
' til framleiðsluþáttanna kemur
fram, að aðeins er krafist sérs-
takra leyfa til fóðurinnflutnings,
útungunar og slátrunar, en ekki
til dæmis til eldis alifugla, fóður-
framleiðslu, matargerðar í mötu-
neytum og á veitingastöðum og
til verslunar. Engar kröfur eru
gerðar til læknisskoðunar starfs-
fólks í þessum matvælaiðnaði,
hvorki áður en það hefur störf, né
í sérstökum tilvikuum, til dæmis
eftir að fólk kemur frá suðlægum
löndum.
Þótt einstakir þættir eins og
fóðurinnflutningur, útungun og
slátrun séu háðir sérstökum leyf-
um eru engar kröfur gerðar til
leyfíshafa um hæfhi til starfa.
Engar kröfur eru heldur gerðar
til eftirlits við eldi alifugla, þar
sem mest hætta er á sýkingu og
mengun fuglanna. Erlendar þjóð-
ir, sem hafa tekið salmonella-
vandamálinu af festu, hafa komið
upp virku eftirliti. Þetta eftirlit
felst fyrst og fremst í rannsókn
á heilbrigði eldisfugla nokkurra
daga gömlum, síðar reglulega allt
effeir því hvert heilbrigðisástand
þeirra er við fyrstu rannsókn.
Mengunarástand fuglanna
ákvarðar síðan á hvem hátt þeim
verður ráðstafað, til dæmis mikil
mengun krefst förgunar allra
fugla þegar í stað með tilheyrandi
aðgerðum. Minni mengun gerir
ráð fyrir að ala megi fuglana til
manneldis og slátra þeim síðan
undir ströngu eftirliti. Slíkir slát-
urfuglar hljóta síðan hitameðferð,
sem tryggir neytandanum heil-
næma vöru.
í stuttu máli má segja, að hér
á landi hafi í alifuglarækt ríkt
skipulagsleysi, sem byggist fyrst
og fremst á töluverðu þekkingar-
leysi framleiðenda og neytenda
og afskiptaleysi stjómvalda. Opin-
berum eftirlitsaðilum hefur heldur
ekki verið gert kleift sem skyldi
að útbúa fræðsluefni fyrir al-
menning um matarsýkingar og
þær hættur sem þeim fylgja. I
þeim tilvikum sem opinberar
stofnanir eins og Hollustuvemd
ríkisins hafa dreift slíku efni hefur
orðið að taka fé til þess af fjárveit-
ingum, sem ætlaðar voru til ann-
arra verkefna. Næsta engin
fræðsla hefur verið um þessa
þætti á skólaskyldustigi, hvorki í
sambandi við heilbrigðisfræðslu
almennt né líffræðifræðslu. Veld-
ur þetta þekkingarleysi oft óeðli-
legum viðbrögðum almennings,
þegar upp koma matarsýkingar
og ekki síst þegar fjallað er um
þær af jafn miklu ábyrgðarleysi
í íjölmiðlum eins og dæmin sanna,
samanber umfjöllun um matar-
sýkingar á síðastliðnu sumri.
Það er því greinilegt að gera
verður stórátak í fræðslumálum á
næstu árum, bæði til þess að
bæta núverandi ástand og til þess
að koma í veg fyrir fordóma og
óeðlileg hræðsluviðbrögð almenn-
ings."
Örn Bjamason, forstjóri Hollustuverndar ríkisins:
Leggja þarf áherslu á
auknar rannsóknir
„ÞAÐ sem fjallað er um í skýrslunni um salmonellasýkingar er
raunverulega samvinnuverkefni allra þeirra sem fara með mat-
vælaeftirlit hér á landi, en þar er ekki einungis um að ræða yfir-
dýralæknisembættið og Hollustuvernd ríkisins, heldur einnig allt
heilbrigðiseftirlit á vegum sveitarfélaganna í landinu. Frá okkar
sjónarhóli er ekki um neitt nýtt að ræða í málinu, því það ríkir
eilif barátta við að halda matarsýkingum í skefjum og stuðla að
því að þær geti ekki komið upp,“ segir Orn Bjarnason, forstjóri
Hollustuverndar ríkisins.
Að sögn Amar eru salmonella-
sýkingar nokkuð vandamál í öllum
nálægum löndum eins og til dæm-
is á Bretlandseyjum og Norður-
löndunum, og þegar matarsýking-
Jónas Halldórsson, formaður Félags kjúklingabænda:
Samvínna framleiðenda og
heilbrigðiskerfis er of lítil
„VTÐ erum alls ekki sáttir við allt sem fram kemur í þessari
skýrslu sem nú hefur verið lögð fram, og okkur finnst dregin
upp of dökk mynd af ástandinu ef á heildina er litið. Samvinna
á milli framleiðenda og heilbrigðiskerfisins hefur verið alltof lítil
hingað til, og framleiðendur hafa ekki verið boðaðir til sam-
starfs um þessi mál. Ef samvinnan á að vera með þessum hætti
verða þessi mál aldrei leyst, og alls ekki ef þetta á alltaf að vera
sem leiðindamál í fjölmiðlum. Heilbrigðiskerfinu og fjölmiðla-
fólki er raunverulega að takast að gera kjúklinga óseljanlega,“
segir Jónas Halldórsson, formaður Félags kjúklingabænda.
Jónas segir framleiðendur vera leiðendanna. Margt sem sagt er
fylgjandi auknu eftirliti, og sam-
mála því að standa beri að fram-
leiðslunni eins og best gerist í
nágrannalöndunum, en telur þó
vera alveg út í hött að setja
strangari kröftir hér á landi held-
ur en gert er á hinum Norðurlönd-
unum.
„Ég tel margt sem farið er fram
á í skýrslunni vera alveg óraun-
hæft, og þar sem fjallað er al-
mennt um búskapinn og sagt að
hann sé ekki í nógu góðu ástandi,
þá er það mín skoðun að þama
séu menn sem ekki hafa neitt vit
á búskap að fullyrða um hluti sem
þeir hafa enga þekkingu á. Varð-
andi það sem sagt er um húsa-
kynni þá tel ég alls ekki rétt að
þau séu víða léleg, en það getur
þó vel verið að þeim sé einhvers
staðar ábótavant. Yfírleitt tel ég
okkur standa nokkuð vel að vígi
tæknilega og hvað húsakynni
varðar. Hins vegar er margt í
skýrslunni sem er þess eðlis að
ég álít hana geta verið skref í átt
til betri vöru og betri samvinnu á
milli heilbrigðiskerfísins og fram-
í henni ér jákvætt, en margt er
með öllu óraunhæft. Til dæmis
er talað um það í skýrslunni að
safna beri úrgangi frá fuglabúum
í einn haug og gæta þess að hann
valdi ekki mengun, en þetta álít
ég vera með öllu óframkvæman-
legt. Hér á landi er úrgangurinn
yfírleitt borinn á tún og flög og
það er örugglega besta leiðin.“
Varðandi samvinnu framleið-
enda og heilbrigðiskerfísins sagð-
ist Jónas telja að hún hafí verið
allt of lítil fram að þessu.
„Við teljum að samvinna við
okkur hafi verið fullkomlega snið-
gengin, og ég fullyrði að enginn
góður árangur næst varðandi
þessi mál á meðan svo er. Við
vorum til dæmis aðeins einu sinni
kallaðir á fund með þeim sem
unnu þessa skýrslu á meðan á
rannsókn þeirra stóð. Við deilum
annars í sjálfu sér ekki við heil-
brigðiskerfið um þessi mál. Hér
var um að ræða rannsókn á
ákveðnu tilfelli, og í skýrslu
nefndarinnar koma fram vissar
tillögur að næstu reglugerðum og
reglum og við erum jákvæðir að
vinna með heilbrigðiskerfínu, en
við erum mjög ósáttir við meðferð
þess og fjölmiðla um málið. Sam-
vinna heilbrigðiskerfisins við okk-
ur hefði átt að hefjast fyrir löngu
síðan í stað þess að þvæla með
þetta mánuðum saman í nefndum
og fjölmiðlaumfjöllun. Ég er á
móti því hvemig farið hefur verið
með þessi mál, en jákvæður gagn-
vart því að leysa þau á besta
mögulega hátt. Annars tel ég
stöðuga umfjöllun um þessi mál
í fjölmiðlum einungis til þess
fallna að gera alla menn vitlausa.
Þessi mál þarf að leysa annars
staðar en á þeim vettvangi. Fjöl-
miðlar hafa reyndar stóreyðilagt
fyrir kjúklingabændum, og raun-
verulega má segja að f dag sé
alifuglabúskapurinn næstum
dauður, og ástæðurnar fyrir því
eru nokkrar. í fyrsta lagi er það
samkeppnisumræðan, sem höfð
hefur verið í hávegum undanfarin
3—4 ár, í öðru lagi er það salmon-
ellaumræðan í fjölmiðlum og í
þriðja lagi er það umræða í þeim
um að kjúklingar væru of dýrir
og fengjust ódýrari erlendis frá.
Þetta allt til samans er nokkum
veginn búið að ganga að kjúkl-
ingaframleiðslunni dauðri. Ég tel
reyndar enga leið færa til að ræða
þessi mál í fjölmiðlum vegna þess
hve þau eru flókin. Þess vegna
tel ég réttast að tala sem minnst
um þessi mál, en vinna þeim mun
betur að þeim."
ar koma upp þá er í flestum tilfell-
um um að ræða röð af tilviljunum
sem leiða til þess að tiltekin mat-
arsýking á sér stað. Matarsýking-
ar geta þannig orðið hversu vel
sem vandað er til hreinlætis, en
vamir við þeim séu þó fyrst og
fremst fólgnar í því að fólk gæti
fyllsta hreinlætis heima fyrir, og
ekki síður á matsölustöðum þar
sem hættan á matarsýkingum er
ennþá meiri.
Öm segir það vera ljóst að for-
vamir í þessum efnum skipti mjög
miklu máli, og því verði fyrst og
fremst að leggja áherslu á aukna
rannsóknastarfssemi. Ef þannig
komi í ljós að mengun af völdum
gerla sé mikil, þá sé mögulegt að
gera viðeigandi ráðstafanir í tíma.
„Það sem mestu máli skiptir
er að hreinlætið sé í svo góðu
lagi að sýkingar geti ekki átt sér
stað, en það sorglegasta við allar
matarsýkingar er að það er í raun
og veru óþarft að þær komi upp.
Þær valda fólki þjáningu, óþæg-
indum og vinnutapi, og geta jafn-
vel í versta tilfelli valdið dauða,
ef um svæsna sýkingu eða mjög
smitnæmar og hættulegar bakter-
íur er að ræða.
Einn hlutur er nokkuð sérstæð-
ur varðandi verslunarhætti og
dreifingu hér á landi, en það er
að allir kjúklingar eru gaddfrystir
áður en þeir eru settir á markað.
Við það drepast í þeim sýklar sem
eru tíðir smitvaldar erlendis.
Umræða um að fá ferska kjúkl-
inga á markað hefur þess vegna
strandað á því að sýnt hefur verið
fram á að við höfum lítið haft af
þessum sýkingum að segja, og
því hefur verið algert bann við
að dreifa þeim ófrystum vegna
mengunarhættu."
Að sögn Arnar eru salmonella-
rannsóknir víðar stundaðar hér á
landi en hjá Hollustuvemd ríkis-
ins. Tilraunastöð háskólans í
meinafræði að Keldum fær send
sýni sem tekin eru á framleiðslu-
stigi kjúklinga og þar eru gerðar
margvíslegar prófanir.
„Þau sýni sem við aftur á móti
fáum eru tekin þegar kjúklingarn-
ir eru komnir á markað. Þarna
er því um að ræða mjög ákveðna
verkaskiptingu. Það er fylgst með
fóðrinu, og dýralæknar fylgjast
með eldi kjúklinganna og ástandi
húsa, og því að nagdýr til dæmis
komist hvergi nærri á framleiðslu-
stiginu. Þeir fylgjast síðan með
kjúklingunum þar til búið er að
slátra þeim og þeir eru komnir í
frystingu. Það er sfðan ekki fyrr
en farið er að dreifa vömnni sem
heilbrigðiseftirlit sveitarfélag-
anna kemur til skjalanna. Þama
er því um að ræða algjöra verk-
efnaskiptingu."
Að áliti Amar er brýn nauðsyn
á að samræma allt matvælaeftir-
lit í landinu, en þar koma fleiri
aðilar til skjalanna, bæði hvað
varðar rannsóknir í landbúnaði,
fískiðnaði og það sérhæfða eftirlit
sem Hollustuvemdin hefur með
höndum.
„Varðandi það sem snýr beint
að Hollustuvemdinni, þá þarf
fyrst og fremst að efla aðstöðu
til rannsókna. Það stendur að vísu
allt til bóta þegar við komumst í
nýtt húsnæði að Ármúla 2A, þar
sem eyðnirannsóknir og aðrar
veimrannsóknir em þegar komn-
ar með aðstöðu, en vegna fjárs-
korts hefur ekki getað orðið af
því ennþá.
Efnarannsóknir em ekki í þeim
mæli sem skyldi, og aðstaðan hjá
stofnuninni til að sinna þeim er
ekki eins góð og hún ætti að vera.
Hér er um að ræða rannsóknir á
ýrrýss konar aukefnum og íblönd-
unarefnum öðmm í matvælum og
í umhverfi. Aftur á móti hefur
mjög öflug starfssemi verið byggð
upp varðandi gerlarannsóknir.
Aðstaða til þessara rannsókna
mun öll batna er húsnæðið fæst
í Ármúlanum, en þar kemur jafn-
framt til með að verða nánara
samband við hluta af sýklarann-
sóknadeild Landspítalans heldur
en er í dag.
Hollustuvernd ríkisins tekur
ekki sýnishom sjálf heldur tekur
hún einungis við aðsendum sýn-
um, og hefur stofnunin þannig
ekki með höndum beint heilbrigði-
seftirlit, nema í undantekningatil-
fellum þar sem það er ákveðið af
ráðherra. Þá er það gert í sam-
ráði við heilbrigðiseftirlit sveitar-
félaganna, en það em þau sem
bera ábyrgð á heiibrigðiseftirliti í
landinu. Hollustuvernd ríkisins
hefur einungis eftirlit með því að
það sé framkvæmt."