Morgunblaðið - 12.05.1989, Blaðsíða 18

MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 12. MAÍ 1989
18
Minning:
Katrín Viðar
Fæddl. september 1895
Dáin 27. apríl 1989
Katrín Viðar, frænka mín, and-
aðist í Landakotsspítala fimmtu-
daginn 27. apríl síðastliðinn á 94.
aldursári. Nú síðustu árin hafði hún
orðið fyrir hverju áfallinu af öðru,
en það var eins og hvorki andi né
líkami þessarar fíngerðu konu yrði
yfirbugaður. Á þeim erfiðu stundum
var hún lífínu eins jákvæð og trú
og hún hafði alla ævi verið.
Oft er sagt, að maður komi í
manns stað. Það er eflaust rétt,
þegar um skilgreind hlutverk er að
ræða. Katrín var einn af brautryðj-
endum í píanókennslu hér á landi.
Því hlutverki er lokið og aðrir hafa
tekið við. En svo er annað, sem
torveldara er að skilgreina; ein-
staklingsbundnir eiginleikar, sem
hafa áhrif á mannlegt umhverfi
með ósjálfráðum hætti. Verður þá
skarðið fyllt?
Nú þegar Katrín Viðar er horfín
okkur, fínnst mér verða eyða í til-
verunni, sem torfyllt verði. Að
sönnu var hún bæði prýðilega
greind og dugleg kona. Ofar í huga
mér er samt hin óvenjulega góðvild
í fari hennar, mildi og kærleikur til
alls sem lifír, hæverska samfara
höfðingsskap ásamt næmi á listir
og flest annað, sem til menningar
heyrir. Allt þetta samtvinnaðist í
heilsteyptri persónu og viðmóti
Katrínar á eins eðlilegan hátt og
þegar vatn rennur. Öllum hlaut að
líða vel í návist hennar og ungir
sem aldnir hændust að henni. Allt
umhverfí hennar bar þess merki.
Hver var hún þessi kona, sem
ég dáist svo að?
Katrín fæddist í Reykjavík 1.
september 1895. Foreldrar hennar
voru Jón Steindór Norðmann kaup-
maður á Akurejrri og kona hans,
Jórunn Einarsdóttir frá Hraunum í
Fjótum. Jón Norðmann var sonur
séra Jóns Norðmanns, prests á
Barði í Fljótum og konu hans,
Katrínar Jónsdóttur prests á Undir-
felli í Vatnsdal. Séra Jón á Barði
þótti mjög vel gefinn, tungumála-
maður mikill, sagnfróður og skáld-
mæltur. Katrín kona hans var mik-
ils metin fyrir dugnað og höfðings-
skap. Jón Norðmann, sonur þeirra,
erfði hæfíleika foreldra sinna ríku-
lega, var tungumálamaður góður,
listhneigður og skáldmæltur. Hann
stundaði útflutningsverslun á Akur-
eyri og efnaðist vel.
Jórunn, kona Jóns Norðmanns
kaupmanns, var dóttir Einars Bald-
vins Guðmundssonar bónda á
Hraunum í Fljótum og fyrstu konu
hans, Kristínar Pálsdóttur, en hún
var dóttir Páls Jónssonar prests og
sálmaskálds á Völlum í Svarfaðar-
dal og síðar í Viðvík í Skagafírði.
Einar á Hraunum var sonur Guð-
mundar Einarssonar bónda þar, en
Guðmundur var bróðir Baldvins
Einarssonar, sem var einn af frum-
heijum í sjálfstæðisbaráttu íslend-
inga á 19. öld og undanfari Tjölnis-
manna og Jóns Sigurðssonar.
Hraun er nyrsta og austasta jörð
í Fljótum næst Siglufírði. Þar bjó
Einar, móðurafí Katrínar, stóru
búi, en hafði jafnframt útgerð,
stundaði skipasmíðar og var einn
af fyrstu brúarsmiðum hér á landi.
Að jafnaði voru um 20—30 manns
á heimili á Hraunum. Þar var mjög
gestkvæmt, því leiðin til Sigluíjarð-
ar um Siglufjarðarskarð, einn af
hæstu og vandfömustu íjallvegum
landsins, lá þar hjá garði.
Kristínu, konu Einars, er svo lýst,
að hún hafí verið lág vexti, fríð
sýnum, ágæt húsmóður, kær-
leiksrík og gestrisin með afbrigðum.
Einar missti konu sína eftir 16 ára
sambúð og hafði hún þá alið honum
niu böm, sem öll komust upp. Af
þeim var Jórunn Einarsdóttir Norð-
mann fímmta barnið.
Einar á Hraunum kvæntist tvisv-
ar eftir þetta og eignaðist þijú böm.
Frá honum er ættbálkur kominn,
sem oft er nefndur Hraunaætt. Á
Hraunum ólust auk þess upp mörg
böm, sem hjónin á Hraunum tóku
að sér og sáu fyrir sem eigin böm-
um.
Jómnn Einarsdóttir giftist Jóni
Norðmann árið 1893. Heimili þeirra
stóð á Akureyri. Þar var hann versl-
unarstjóri og kaupmaður. Hann
stundaði útflutningsverslun og efn-
aðist vel. Þau eignuðust sjö böm,
svo sem hér segir:
1. Katrín, píanókennari og kaup-
maður, gift Einari Viðar og síðar
Jóni Sigurðssyni. 2. Jón, píanóleik-
ari. 3. Kristín, píanókennari, gift
Páli ísólfssyni. 4. Einar Baldvin, dó
í bemsku. 5. Óskar, kaupmaður og
söngmaður, kvæntur Sigríði Bene-
diktsdóttur. 6. Ásta, danskennari,
gift Agli Ámasyni. 7. Jórunn,
píanókennari, gift Jóni Geirssyni
og síðar Þorkeli Gíslasyni.
Eins og þessi upptalning ber með
sér, hneigðust öll Norðmanns-
systkinin að tónlist. Foreldrar þeirra
áttu þann höfðingsskap að þau
veittu þeim öllum tækifæri til náms
á því sviði og var slíkt víst eins-
dæmi á þeim ámm. Það átti eftir
að móta líf þeirra allra.
Árið 1908 andaðist Jón Norð-
mann. Jómnn ekkja hans stóð þá
uppi með böm sín sex, elst var
Katrín 12 ára, en yngst Jómnn á
fyrsta ári. Fjölskyldan fluttist þá
suður til Reykjavíkur. Þar stóð svo
á, að á því sama ári hafði Páll Ein-
arsson, bróðir Jómnnar, fluttst til
Reykjavíkur og tekið þar við ný-
stofnuðu embætti borgarstjóra.
Hann var eklq'umaður með tvö böm
og bjó í Kirkjustræti 4 í húsi sem
nefnt var Ásbyrgi. Það stóð á homi
Kirkjustrætis og Tjamargötu, þar
sem nú er bifreiðastæði.
Þau systkinin Páll og Jórann
afréðu að halda heimili saman.
Fluttist Jórann í Ásbyrgi og bjuggu
þau Páll hvort á sinni hæðinni. Stóð
svo til 1912, þegar ég, sem þessar
línur skrifa, kom í heiminn. Þá
hafði Páll kvænst öðm sinni. Ég
var fyrsta bamið í síðara hjóna-
bandi hans og foreldrar mínir fluttu
í annað hús.
í öllu því umstangi, sem fylgdi
búferlum til Reykjávíkur og stofnun
nýs heimilis þar, stóð Katrín sem
klettur við hlið móður sinnar, þótt
ekki væri hún nema á fermingar-
aldri. Þá þegar þóttu ráð hennar
góð. Og þegar faðir minn, nokkm
síðar, kom með unga konu sína inn
á heimilið, þar sem hinn stóri hópur
bama og unglinga var fyrir, var
það ekki síst Katrín, sem greiddi
braut hennar. Hún og móðir mín
bundust ævilöngum vináttubönd-
um. Ég átti vináttu Katrínar frá
fyrsta degi lífs mín, því ég fæddist
í Ásbyrgi og veit ekki betur en að
hún hafí aðstoðað ljósmóðurina.
Sjálfur man ég það ekki gjörla.
Þegar Norðmanns-systkinin uxu
úr grasi, varð heimilið í Ásbyrgi ein
af miðstöðvum tónlistar í
Reykjavík. Þar var sífellt verið að
spila og syngja og fyöldi vina og
gesta áttu leið þangað. í næsta
nágrenni var annað heimili, þar sem
listir vom einnig í hávegum hafðar.
Það var heimili Indriða Einarsson-
ar, eins af forvígismönnum leiklist-
arinnar, en kona hans, Marta María,
var dóttir Péturs Guðjohnsens, hins
kunna organleikara og tónlistar-
frömuðar.
Jón Norðmann yngri þótti mjög
efnilegur píanóleikari. Ungur var
hann sendur til Þýskalands til náms
í tónlistarháskóla í Berlín með það
fyrir augum að verða „virtous".
Slíkt taldist til nýmæla. Um líkt
leyti fóm þeir utan sömu erinda
Páll ísólfsson til Leipzig og Harald-
ur Sigurðsson til Dresden. Þessar
borgir töldust þá til helstu tónlistar-
staða heims og er svo enn.
Því miður rættust ekki þær miklu
vonir, sem við Jón Norðmann vom
bundnar. Hann veiktist og dó árið
1919, aðeins tuttugu og tveggja
ára, og var mjög harmaður.
Katrín Norðmann fór í Verslun-
arskólann, en að námi loknu þar
fetaði hún í spor bróður síns og
stundaði píanónám um skeið í
Berlín. Þá naut hún atbeina frænd-
fólks síns í Berlín, fjölskyldu Bald-
vins Einarssonar, sem var þýskur
embættismaður, sonarsonur Bald-
vins Einarssonar frá Hraunum, þess
sem fyrr er getið. Dóttir Baldvins,
Ingeborg Einarsson, var jafnaldra
Katrínar og þær urðu vinkonur
ævilangt. Ingeborg lést fyrir
nokkm, rúmlega níræð.
Dvölin í Berlín varð Katrínu gott
veganesti. Þegar hún sneri heim,
tók hún að kenna píanóleik, og það
gerði hún síðan alla ævi, meðan
kraftar entust. Ólíklegt þykir mér,
að nokkur hér hafí kennt eins mörg-
um á píanó og hún.
Árið 1916 giftist Katrín Norð-
mann æskuvini sínum og nágranna,
Einari Viðar. Hann var fæddur
1887, sonur Indriða Einarssonar
rithöfundar og hagfræðingst skrif-
stofustjóra í Stjórnarráði Islands
og konu hans, Mörtu Maríu Guð-
johnsen, sem fyrr er getið. Einar
Viðar var bankaritari í íslands-
banka. Tónlistin og Katrín áttu hug
hans. í bókinni „Harpa minning-
anna“ lýsir Ámi Thorsteinson hon-
um svo: „Einar Indriðason Viðar
var afar vinsæll tenórsöngvari,
hvort heldur í kór eða einsöng. Var
hann hinn mesti fjörkálfur og hafði
einstakt lag á því að koma öllum
félögum sínum og áheyrendum í
gott skap.“
Þau Einar og Katrín Viðar vom
hamingjusöm og falleg hjón og það
svo, að mörgum þótti bæjarprýði
af. Því miður var hamingjan
skammvinn. Einar ofkældist, er
hann var að syngja við jarðarför
sumarið 1923 og missti Katrín hann
þá eftir aðeins 7 ára sambúð. Þau
höfðu eignast tvær dætur, Jómnni
1918 og Drífu 1920, sem báðar
hafa orðið kunnar í menningarlífi
þjóðar okkar.
Katrín harmaði mann sinn mjög,
en æðraðist ekki. Auk þess að
kenna á píanó kom hún á fót versl-
un, Hljóðfæraverslun Katrínar Við-
ar, í Lækjargötu 2 í Reykjavík.
Ásamt hljóðfæmm vom þar seldar
nótur og hljómplötur, og skal nú
haft í huga, að þetta var fyrir daga
útvarpsins. í verslun Katrínar var
veitt sú góða þjónusta, að viðskipta-
vinur, sem var að velja sér nótur,
gat fengið þær spilaðar leikandi af
fíngmm fram af afgreiðsludöm-
unni, sem í sumum tilvikum var
reyndar Jómnn, yngsta systir
Katrínar.
Katrín giftist á ný árið 1937 jafn-
aldra sínum Jóni Sigurðssyni, skóla-
stjóra Laugamesskóla í Reykjavík.
Hann var ættaður af Austurlandi,
mikilhæfur skólamaður, fullur
mannúðar og réttsýni í lífi og starfi.
Hjónaband þeirra Katrínar var far-
sælt, og hún og dætur hennar
tengdust á ýmsan hátt því fram-
farastarfi, sem unnið var í Laugar-
nesskóla undir stjóm Jóns Sigurðs-
sonar. Hann andaðist árið 1979.
Þau Katrín og Jón höfðu bæði
áhuga á náttúmfræði og mikla
ánægju af náttúmskoðun. Þau ferð-
uðust mikið í því skyni, bæði hér á
landi og erlendis. Einkum var það
gróðurríkið, sem var þeim hug-
stætt. Þau fundu upp á því að taka
lifandi plöntur og flytja þær í gróð-
urreit við sumarbústað sinn við
Þingvallavatn. Er stundir liðu,
myndaðist þar grasagarður með
dijúgum hluta þeirra tegunda, sem
á íslandi er að fínna. Spömðu þau
ekki fyrirhöfn að ná þangað tor-
fundnum plöntum, og þá var það
ekki lítið verk að halda lífinu í því,
sem safnað hafði verið. Það var
ævintýri líkt að fá að ganga með
þeim um svæðið og sjá og heyra,
hveiju þau höfðu áorkað. Á 175
ára afmæli Reykjavíkur gáfu þau
borginni safnið, og var það upphaf-
ið að gi-asagarðinum í Laugardal.
Þótt ég þekkti og dáði Katrínu
frænku mína frá unga aldri, var
það fyrst á miðjum aldri, sem ég
og kona mín bundum vináttu við
hana og mann hennar sem ferðafé-
lagar. Það var í hinum árlegu
„löngu ferðum“ Hins íslenska nátt-
úmfræðifélags. Þær ferðir standa
þijá daga, venjulega um óbyggðir
og um „ný svæði“, þ.e. svæði, sem
hafa nýlega verið rannsökuð, og
þá undir leiðsögn náttúmfræðinga,
sem þar hafa verið að verki. Marg-
ar þær ferðir em ógleymanlegar,
t.d. í Veiðivötn, Lakagíga, í Nýjadal
við Tungnafellsjökul eða þá á
Fjallabaksleið syðri, þegar allt fauk,
sem fokið gat.
Katrín hafði yndi af útivist alla
ævi. Á unga aldri tók hún að iðka
listhlaup á skautum og náði meiri
leikni í þeirri grein, en áður hafði
þekkst hér á landi. Fór oft svo, að
þegar Katrín birtist á Tjörninni á
skautum sínum staðnæmdust aðrir
til þess að horfa á hana. En það
var henni lítt að skapi. Um skeið
var hún formaður Skautafélags
Reykjavíkur.
Allt frá því að Katrín Viðar gift-
ist, stóð heimili hennar að Laufás-
vegi 35, eða í 73 ár. Þar ólust upp
dætur hennar, Jómnn og Drífa, sem
báðar urðu þjóðkunnar konur. Sam-
bandið milli þeirra þriggja minnti
mann oft frekar á glaðværan eða
fijálslegan félagsskap en samband
foreldris og barna. Þegar dæturnar
giftust og eignuðust böm, stækkaði
hópurinn, sem átti erindi á Laufás-
veg 35. Hann tók einnig til systk-
inabarna Katrínar, sem mörg hver
dvöldu hjá henni um tíma, og til
bama vinafólks hennar. Hvergi hef
ég vitað minna kynslóðabil en á því
heimili og hvergi tekið á móti gest-
um með jafn sjálfsögðum hætti.
í því efni langar mig til að nefna
Wilhelm Kempff, hinn heimskunna
píanóleikara. Hann hafði ungur
verið námsfélagi Jóns Norðmanns
í tónlistarháskólanum í Berlín. Þeg-
ar hann kom hingað í fyrsta sinn
til að halda tónleika, leitaði hann
uppi systur Jóns Norðmanns og var
strax boðinn á heimili hennar. Er
skemmst frá því að segja, að upp
frá þvi undi hann sér hvergi betur
en hjá Katrinu og fólki hennar og
æfði sig á flygilinn hennar. Svo
varð einnig þegar hann kom hér
síðar. Hann tók konu sína og tvær
dætur með sér hingað, til þess að
þær fengju að sjá ísland og Katrínu.
Þegar þetta var, hafði hann nýlega
lokið einni árangursríkustu tón-
leikaferð sinni, sem var til Japans.
í bréfí, er ég fékk frá þeim hjónum,
töldu þau þá ferð vera ánægjuleg-
usta viðburð sinn á því ári, að und-
anskildum einum, ferðinni til Ís-
lands. Um ástæðuna var ekki að
efast: manneskjulegt viðmóti, sem
þau fundu hér.
Katrín Viðar fór ekki varhluta
af sorginni á ævi sinni. Ung missti
hún föður sinn og bróður. Mann
sinn missti hún aðeins 28 ára göm-
ul. Árið 1971 andaðist Drífa dóttir
hennar langt um aldur fram og
tveim ámm síðar maður hennar,
Skúli Thoroddsen, læknir. Árið
1985 andaðist eldri tengdasonur
Katrínar, Láms Fjeldsted, kaup-
maður.
En lífið færði Katrínu einnig
hamingju, sem eflaust byggðist
mjög á því, hve vænt fólki þótti um
hana og hversu vel hún kunni að
njóta þess, sem er fagurt og gott.
Er mér þá tónlistin efst í huga.
Tónlistin var einnig ríkur þáttur í
frábæm sambandi Katrínar við
dóttur sína, Jómnni'Viðar, tónskáld
og píanóleikara.
Við Kristín, kona mín, sendum
Jómnni og öðmm ástvinum Katrín-
ar samúðarkveðjur okkar. Efst í
huga okkar er gleði yfír því að
hafa mátt eiga Katrínu Viðar að
vini.
Einar Baldvin Pálsson
Á sólbjörtum vordegi gekk telpu-
hnokki á tíunda ári upp hallann að
húsi Katrínar Viðar, í fyrsta sinn.
Páskaliljurnar vom að byija að
blómstra, vorgaukar montuðu sig í
sólinni meðfram göngustígnum,
blómin öll, sem laukum hafði verið
sáð fyrir liðið haust, brostu nú
móti sólu.
Mér var boðið til stofu, virti fyr-
ir mér píanóið og andaði að mér í
góðri lykt, sem mér fannst æ síðar
fylgja þessu húsi. Innan skamms
gekk Katrín Viðar inn léttum skref-
um. Ég leit í þessi djúpu augu, sem
lýstu upp allt umhverfið. Hún brosti
og spurði mig, hvort ég hefði eitt-
hvað sérstakt í hyggju að spila fyr-
ir sig. Jú, mig langaði til þess að
spila ekki óþekkt lag kennt við
Beethoven, sem ég hafði reynt við
um veturinn, en án tilsagnar, því
þetta hafði verið lasleika og skóla-
laus vetur. Hún bað mig endilega
að spila, settist sjálf í djúpan hæg-
indastól og sat með hendur í skauti,
rétt eins og fornvinur hennar, sjálf-
ur Wilhelm Kempf væri sestur við
píanóið. Ég steig pedalinn til botns
og lét tóna og skap leika lausum
hala. Að loknu þessu „fyrværkeríi",
sem Katrín gerði enga tilraun til
að tmfla en hefði mátt kalla hjart-
slátt með pedalundirleik, stóð hún
upp alvarleg í bragði en glaðleg og
talaði við mig með þessum lága en
samt sterka rómi sem henni var svo
eiginlegur, eins og hún ætti ekki
erindi við neinn nema bara /nig.
Nú hófust yndisleg ár. Ár sem
bám í sér sífellda tilhlökkun.
Sífellda gleði yfir að fara á fund
þessarar makalausu konu. Hún var
býsna óvægin í kröfum, enda óspör
á að segja mér af hinum stóm
meistumm, kynna mér verk þeirra
og kenna mér að bera virðingu fyr-
ir tónlistinni og þeim kröfum sem
hún gerir og á að gera til allra sem
við hana fást. Hún sagði mér líka
ýmsar sögur frá hinum stóra heimi,
útlöndunum, meisturanum og nem-
endum þar en aldrei af sjálfri sér.
Þegar hún spilaði sjálf, til þess að
sýna mér eitthvað, fann ég ólgandi
skap og hugarflug, sem leyndist
bak við óvenju agaða og prúðmann-
lega framkomu, þó fulla af léttleika
og kímni. Eitt sinn var ég send
heim með taktmælinn í brúnum
bréfpoka, hafði ómögulega getað
komið saman taktinum í kafla úr
Beethovensónötu. Hvílík hneysa!
Fegnari var ég en orð fá lýst þegar
ég skilaði aftur brúna pokanum og
fékk viðurkenningu fyrir árangur-
inn af erfiðinu.
Tvær ljóshærðar dætur Katrínar
hafði ég séð dansa eins og álfameyj-
ar á danssýningu hjá Ástu Norð-
mann. Seinna urðu þær mér báðar
góðar vinkonur.
Líf Katrínar Viðar var marg-
slungið, en enginn veit hvað í ann-
ars barmi býr. Eiginmenn hennar
vom báðir gáfaðir og mikilsmetnir
menn, sem lifa ljóst í minningu
þeirra sem þekktu þá. Listir em
ríkur þáttur hjá afkomendum henn-
ar og ættingjum. Margir þekktir
listamenn em í þeim hópi. Mikil
jarðrækt og gróska umlék alltaf
Katrínu, eljan ótrúleg. En margar
og harðar sorgir fékk hún að reyna.
Helst get ég líkt viðbrögðum henn-
ar við þeim með ljóðlínum Dag
Hammerskjöld:
„Smártan,
du skal dölja den.“
Ég sé í anda Katrínu Viðar leggja
lauka í mold að haustlagi og gleðj-
ast yfír þeim blómstrandi að vori.
Þannig vil ég minnast hennar um
leið og ég kveð mestu velgerðar-
konu mína með þökk.
Guðrún J. Þorsteinsdóttir
Við andlát ástvinar verður oft
stirt um stef og því stirðara, sem
tengsl em nánari. Því fór mér svo,
er ég settist niður til að taka saman
fáein kveðjuorð til þeirrar konu,
sem í dag er kvödd hinstu kveðju,
móðursystur minnar, Katrínar Við-
ar, að ég fann glöggt hversu van-
megnugur ég er til að tjá mig á
þann veg, sem hún á skilið af mér
og ég hefði kosið.
Svo langt aftur, sem minni mitt
nær, hef ég verið tengdur henni
sterkum böndum, svo sterkum, að
sá dagur hefur líklega aldrei liðið