Morgunblaðið - 10.12.1989, Blaðsíða 20

20 C
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 10. DESEMBER 1989
Zhívkov er 78 ára og hafði
verið 35 ár við völd, leng-
ur en nokkur annar
kommúnistaleiðtogi í
Austur-Evrópu. Hann var
einn dyggasti bandamað-
ur Rússa, en sambúðin
hafði kólnað eftir valda-
töku Míkhaíls Gorbatsjovs og honum
virðist hafa verið vikið frá völdum
með virkum stuðningi nýju herranna
í Kreml.
Heima fyrir studdist Zhívkov við
svokallaða Tsjavdar-klíku, sem réð
lögum og lofum í stjórnamefnd
kommúnistaflokksins, politburo,
ásamt honum. Klíkan var kennd við
sveit skæruliða, sem Zhívkov stjórn-
aði í síðari heimsstyijöldinni. Margir
gamlir vinir hans, sem deildu með
honum völdunum í 35 ár, höfðu
barizt með honum í stríðinu.
Tatko (pabbi), eins og stuðnings-
menn Zhívkovs
kölluðu hann,
studdist einnig
við annan hóp
gamalreyndra
fulltrúa í stjórn-
arnefndinni. Sá
hópur var skipaður mönnum, sem
Zhívkov kom til valda og metorða á
fyrstu valdaárum sínum. Þeirra á
meðal voru Petar Mladenov, hinn nýi
flokksleiðtogi, sem nú ertalinn frjáls-
lyndur og mun fylgja Gorbatsjov að
málum, Yordan Yotov, íhaldssamur
ritstjóri, og Pencho Kubadenski.
Hreinsanir
Herirjn var viðriðinn misheppnaða
byltingartilraun 1965, en annars
voru völd Zhívkovs sjaldan í hættu.
Til þess að treysta sig í sessi hreins-
aði hann oft til í forystuliði flokksins
og gerði það síðast í júlí í fyrra.
Helztu fómarlömb þeirrar hreinsun-
ar voru Tsjúdomír A. Alexandrov,
sem margir töldu skæðasta keppina-
ut hans, og Stojanov Míkhajlov, yfir-
maður hugsjónafræðideildar mið-
stjórnarinnar. Alexandrov hafði um-
sjón með „liðskjörnum" flokksins og
hafði gagnrýnt stefnuleysi í efna-
hagsmálum og lagt til að flokkurinn
losaði sig við „gamla, einskis nýta
menn“.
Þegar Alexandrov og Míkhajlov
voru reknir höfðu kröfur um umbæt-
ur færzt í aukana um eins árs skeið
vegna áhrifa frá breytingum Gor-
batsjovs í Sovétríkjunum. Kunnur
ritstjóri, Evtím Evtímov, var rekinn
úr flokknum fyrir að gagnrýna stefn-
una í umhverfismálum. Eins fór fyr-
ir Damjan Obreskov, sem lýsti spiil-
ingu í valdastéttini í dagblaðinu
Trud. Á sama tíma kom hreyfíng
„græningja" fram á sjónarsviðið og
hóf baráttu fyrir umhverfisvemd.
Það var eitt fyrsta dæmið um upp-
steyt menntamanna gegn stjóm
kommúnista og forkólfamir vora
reknir úr flokknum.
Óánægja með spillinguna, sem
lýst var í Trud og fleiri blöðum, átti
þátt í falli Zhívkov-stjórnarinnar.
Margt var líkt með síðustu valdaár-
um Zhívkovs og Leoníds Brezhnevs
í Sovétríkjunum. Eftir fall Zhívkovs
var frá þvi greint að 1.500 af gæð-
ingum hans væra milljónamæringar.
Boris konungur hafði aðsetur á
fjóram stöðum og var sakaður um
braðl, en Zhívkov átti 30 heimili með
öllum nútímaþægindum. Einn af
dvalarstöðum hans var konungshöll-
in í Euxinograd, sem var opin al-
menningi í tíð konungs, en Zhívkov-
hjónin létu loka henni til að fá að
vera í friði.
Spilaskuldir
Vladímír, 37 ára gamall sonur
Zhívkovs, hefur tapað tveimur millj-
ónum dollara í fjárhættuspiii að sögn
Financial Times. Enginn veit hvaðan
það fé kom eða hvert það fór. Svör
hafa ekki fengizt við spumingum um
dauða vinsæls sjónvarpsþular, Tatj-
önu Títíanóvu, sem lézt skömmu eft-
ir að Vladímír heimsótti hana í fyrra.
Dóttir
Zhívkovs,
Ljúdmíla, var
einnig umdeild
þegar hún lézt
með dularfullum
hætti 1981, 39
ára gömul. Hún fór með stjóm menn-
ingarmála og reyndi að bæta aðstöðu
stjórnenda lista- og bókmenntamála.
Hún þótti greind og hafði áhuga á
austrænni dulspeki og vestrænni
skynsemishyggju.
Þegar hún lézt var stofnaður
menningarsjóður, sem var kenndur
við hana. Fé sjóðsins var komið fyrir
á bankareikningum í Sviss, en nú
er því haldið fram að fjármununum
hafi verið sólundað eða að þeir hafi
„horfið“ og að verðmætum listmun-
um hafi verið smyglað frá Búlgaríu.
Þess hefur verið krafizt að þessi
og önnur spillingarmál verði rann-
sökuð. Rannsóknin mun líklega einn-
ig beinast að starfsmönnum utanrík-
isþjónustunnar, sem era sakaðir um
eyðslusemi. Einn háttsettasti maður
hennar er sagður skulda nokkur
hundrað þúsund dollara. Sennilega
mun hún einnig ná ti! stofnana, sem
annast viðskipti við útlönd, vegna
gruns um misferli hjá þeim.
Tyrkir ofsóttir
Bágborið ástand efnahagsmála og
slæm stjórn þeirra flýttu einnig fyrir
falli Zhívkovs. Efnahagsumbætur,
sem hann boðaði fyrir nokkram
árum, höfðu ekkert að segja. Skortur
er á smjöri, sykri, osti og annarri
nauðsynjavöru. Skuldir við útlönd
hafa aukizt um helming í átta millj-
arða dollara á tveimur áram.
Málefni tyrkneska minnihlutans
hafa aukið efnahagsvandann og rýrt
álit Búlgara út á við. Fyrir fímm
árum hófst miskunnarlaus barátta
fyrir því að ein milljón tyrkneskætt-
aðra landsmanna tæki upp búlgörsk
nöfn og semdi sig að búlgörskum
háttum. í vor hafði Petar Mladenov
utanríkisráðherra smám saman
tekizt að bæta stöðu Búlgara eftir
þann álitshnekki, sem þeir höfðu
orðið fyrir vegna máls tyrkneska
minnihlutans og ásakana um að þeir
HERlENDaa
HRINGSJÁ
eftir Eftir Guóm. Halldórssott
rastöðinKapikulo;
: starf Mladenovs var eyðilagt.
Landamæi
ÞEGAR BERLINARMURINN
var reistur 1961 hafði Todor
Zhívkov verið valdamesti maður
Búlgaríu í sjö ár. Sama dag og
hann missti völdin, 9. nóvember,
var múrinn opnaður. Samkvæmt
opinberri tilkynningu sagði hann
af sér af fúsum vilja, en í raun
og veru var honum steypt af stóli
í „ hallarbyltingu", sem Petar
Mladenov, arftaki hans, hafði
undirbúið í nokkra mánuði með
stuðningi annarra valdamanna í
flokknum.
ZHIVKOVS
hefðu verið viðriðnir tilraun til að
ráða páfann af dögum 1981.
í maí hvatti Zhívkov hins vegar
tyrkneskættað fólk að flytjast til
Tyrklands og flýtti þar með óafvit-
andi fyrir falli sínu. Um 300.000
Tyrkir flúðu yfir landamærin unz
Tyrkir sáu sig tilneydda að loka þeim,
þar sem þeir réðu ekki við ástandið.
Skyndileg brottför þessa mikla fjölda
olli röskun í búlgörsku efnahagslífi.
Tóbaksuppskera varð minni en ella
og verksmiðjuframleiðsla dróst sam-
an. Þegar 60.000 Tyrkir ákváðu að
snúa heim olli það einnig erfiðleikum.
Flóttamennirnir kvörtuðu yfir of-
sóknum í heimsblöðunum og Mlad-
enov utanríkisráðherra varð að svara
gagnrýni erlendra ríkja. Starf hans
hafði nánast verið lagt í rúst og
hann komst að þeirri niðurstöðu að
Zhívkov yrði að víkja. Hann átti hins
vegar fáa bandamenn í stjórnarnefnd
flokksins þangað til í júlí, þegar Vlad-
imír Zhívkov var hækkaður í tign
og skipaður yfirmaður nýrrar menn-
ingardeildar miðstjómarinnar.
Stöðuhækkun
Vladímír hafði smám saman
komizt til aukinna metorða, þótt
hann sé talinn hæfileikasnauður.
Sumir töldu jafnvel að hann keppti
að því að ná æðstu völdum, þegar
faðir hans félli frá. En hann varð
að tákni þeirrar tilhneigingar valda-
mestu manna Búlgaríu að hygla
ættmennum sínum og stöðuhækkun
hans virtist mælast illla fyrir í Pól-
Iandi, Ungveijalandi og Moskvu.
Stöðuhækkunin naut stuðnings
Milko Balevs, 69 ára gamals banda-
manns Zhívkovs eldra í stjórnar-
nefndinni. Balev var talinn hugsan-
legur eftirmaður gamla leiðtogans
og stóð í ráðabraggi til að ná því
takmarki. Hann hafði stöðugt setið
á svikráðum við utanríkisráðuneytið
og Mladenov. Siðgæði hans var ekki
talið til fyrirmyndar og hann var
líklega óvinsælasti fulltrúinn í stjórn-
arnefndinni. Stuðningur hans við
Vladímír jók ekki vinsældir hans.
Annar gamall samheiji Zhívkovs,
Dobri Dzurov landvarnaráðherra,
lagðist eindregið gegn upphefð Vlad-
imirs. Dzurov hafði verið góður vinur
Zhívkovs síðan þeir börðust saman
í stríðinu, en hann taldi of langt
gengið að gera Vladimír að yfir-
manni menningardeildarinnar.
Dzurov hafði áhuga á róttækum
breytingum og hefur góð sambönd í
Moskvu.
Dzurov fór varlega í sakirnar.
Hann reyndi fyrst að draga úr áhrif-
um 2.000 manna lífvarðar Zhívkov-
ættarinnar. Hann reyndi einnig að
tryggja stuðning hersins, sem for-
ystumenn kommúnista hafa van-
treyst síðan hann var viðriðinn bylt-
ingartilraunina 1965. Loks fékk
hann til liðs við samsærið þá Georgi
Atanasov forsætisráðherra og An-
drei Lukanov utanrikisviðskiptaráð-
herra, sem höfðu áhyggjur af vax-
andi skorti á vinnuafli vegna flótta
Tyrkja.
Vladímír rekinn
Þar með hafði sigur þó ekki verið
tryggður, því að Mladenov, Dzurov,
Atanasov og Lukanov urðu að bjóða
innanríkisráðuneytinu og þar með
leynilögreglunni birginn. Zhívkov
studdist mjög við Georgi Tanev inn-
anríkisráðherra síðustu mánuði
valdaferils síns. í ráðuneytinu gætti
enn áhrifa Dimitars Stojanovs, sem
hafði verið innanríkisráðherra í 14
Mótmæli í Sofia: einsdæmi frá stríðslokum.
Vandlega undirbúin
hallarbylting í Sofia
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 10. DESEMBER 1989
C 21
Zhívkov: neyddur til að segja af
sér.
Verkamenn kynna sér
áróður græningja í Sofia:
umrótið hófst með mótmælum
þeirra.
Mladenov:
undirbjó
samsærið.
fiottamaour Tra uuigariu: oisoKmr gegn
Tyrkjum höfðu áhrif á valdabaráttuna.
ár unz hann lét af því starfi í desem-
ber í fyrra og tók við stjórn skipu-
lagsmála flokksins.
Stojanov hafði staðið fyrir því að
búlgarskir Tyrkir voru neyddir til að
taka upp búlgörsk nöfn 1984. í októ-
ber fyrirskipaði hann barsmíðar á
óháðum umhverfisverndarsinnum í
Sofia, þegar þar var haldin evrópsk
vistfræðiráðstefna fyrir atbeina
Mladenovs. Ráðstefnan og mótmælin
vöktu svo mikla gremju harðlínu-
manna að getum var að því leitt að
flokksforystan mundi reyna að losa
sig við Mladenov. Hann varð einnig
að svara harðri gagnrýni frá Vestur-
löndum og við lá að hann missti
móðinn.
Hinn 24. október bauðst Mladenov
til að segja af sér eftir hörkurifrildi
við Zhivkov. Síðan sendi hann stjórn-
arnefndinni, miðstjórninni og þjóð-
þinginu bréf, sem þótti bera vott um
mikið hugrekki. Þar fór hann hörðum
orðum um Zhívkov og sakaði hann
um að steypa þjóðinni í glötun með
spillingu og valdníðslu. Bréfi Mlad-
enovs lauk á þá leið að hann og ijöl-
skylda hans „mundu taka afleiðing-
unum“, en þar með gaf hann i skyn
að hann óttaðist um líf sitt.
Zhívkov varð furðu lostinn þegar
hann las bréf Mladenovs og neitaði
að taka lausnarbeiðnina til greina.
En skömmu síðar kom Mladenov við
í Moskvu þegar hann var á Ieið til
Peking í opinbera heimsókn og virð-
ist hafa fengið samþykki fyrir því
að hann gerði stjórnarbyltingu í Sof-
ia.
Þegar 5.000 stuðningsmenn Eco-
Glasnost, nýrrar hreyfingar græn-
ingja, tóku þátt í fyrstu mótmælaað-
gerðunum í Sofia frá stríðslokum í
byijun nóvember virtist ekki fara á
milli mála að Zhívkov væri að missa
tökin. Andófsmenn notuðu tækifærið
til að hvetja til aukins lýðræðis og
aukinn styrkur hreyfingarinnar vakti
furðu valdaforystunnar.
Afsögn Zhívkovs
Tillaga um að Zhívkov segði af
sér var borin fram á stormasömum
fundi í stjómarnefndinni í Sofia 9.
nóvember. Tíu aðalfulltrúar höfðu
atkvæðisrétt og staðan var jöfn.
Zhívkov gat reitt sig á stuðning Gris-
ha Filipovs, Balevs, íhaldsmannsins
Yordans Yotovs og Pencho Kubad-
enskis.
Kubadenski snerist hugur á
síðustu stundu og atkvæði hans réð
úrslitum. „Lausnarbeiðni" Zhívkovs
var samþykkt með fimm atkvæðum
gegn ijóram. Zhívkov varð að segja
af sér og Mladenov var kjörinn leið-
togi flokksins. Fullyrt er að sovézki
sendiherrann í Búlgaríu hafi' sagt
Zhívkov að ef hann viki ekki til hlið-
ar gæti hann átt það á hættu að
vera neyddur til að segja af sér eins
og Erich Honecker í Austur-Þýzka-
landi. Þrátt fyrir það vildi Zhívkov
ekki leggja niður völd, þótt hann
neyddist tii þess að lokum.
Zhívkov viðurkenndi mistök í
skýrslu til miðstjórnarinnar. Hann
hvatti til víðtækrar „aðlögunar“ í
stjórnmálum og efnahagsmálum, t.d.
með því að auka völd þingsins og
breyta verkaskiptingu þingsins og
flokksins, og sagði: „Okkur hefur
hvergi tekizt að ná veralegum ár-
angri.“
Mladenov lýsti því yfir að flokkur-
inn yrði að laga sig að nýjum aðstæð-
um og að „eini kosturinn“ væri „end-
urskipulagning“ hagkerfisins og
14II ||il lilíl 11 lllilli |
Zhívkov sýndur sem Hitler á mótmælafundi: lýðræðis krafizt í
Sofia.
stjórnkerfisins. Hann sagði að núver-
andi kerfi hefði „staðið í vegi fyrir
framföram á öllum sviðum" og bætti
við: „Við verðum að breyta Búlgaríu
í nútímalýðræðisríki."
Frami Mladenovs og brottvikning
Zhívkovs komu nokkuð á óvart íbú-
ar Sofia skáluðu fyrir falli Zhívkov-
stjómarinnar og andófsmenn héldu
hátíðarfund í einum garði borgarinn-
ar. Óháða mannréttindafélagið sendi
Mladenov heillaóskaskeyti. Stjórnar-
nefnd kommúnistaflokksins sam-
þykkti 13. nóvember að 11 menn,
sem höfðu verið reknir fyrir að gagn-
rýna stjórnina, skyldu teknir aftur í
flokkinn.
Vladímír rekinn
Mladenov flýtti sér að treysta sig
í sessi. Á fundi í miðstjórninni 16.
nóvember var samþykkt að reka
Milko Balev, Grisha Filipov og Dimit-
ar Stojanov úr stjómarnefndinni.
Andrei Lukanov og tveir aðrir tiltöiu-
lega ungir og umbótasinnaðir menn
voru kjömir í þeirra stað.
Vladímír Zhivkov var sviptur stöðu
sinni í miðstjórninni og sex aðrir
háttsettir menn í flokknum urðu
einnig að víkja. En Georgi Tanev
hélt stöðu sinni sem innanríkisráð-
herra og Mladenov virðist ekki hafa
unnið fullan sigur í viðureigninni við
innanríkisráðuneytið. Valdabarát-
tunni virðist því ekki lokið.
Á þingfundi 18. nóvember sagði
Zhívkov af sér embætti forseta og
Mladenov var kjörinn í hans stað.
Mladenov lagði áherzlu á nauðsyn
pólitískra breytinga. Eftir þingfund-
inn hvatti hann til þess að þingið
fengi meiri völd og sagði: „Persónu-
lega er ég hlynntur fijálsum kosning-
um,“ en hann virtist ekki vilja leyfa
öðram flokkum að bjóða fram. Svo
var að sjá að hann vildi aðeins efna-
hagsumbætur og glasnost — opnun
— og ekki stofna forystuhlutverki
kommúnistaflokksins í hættu.
Öllum á óvart var sjónvarpað beint
frá þingfundinum. Farið var hörðum
orðum um Zhívkov og þingmenn flis-
suðu þegar vanvirðingar hans vora
taldar upp. Hann var borinn þeim
sökum að hann hefði verið hrokafull-
ur, svikull, óheiðarlegur, spilltur
harðstjóri, sem hefði grafið undan
stofnunum ríkisins, sölsað undir sig
fé og völd og eytt Qármunum rikis-
ins í óhóf. I
„Búlgaría varð veiðilenda forset-
ans,“ sagði einn þeirra þingmanna,
sem fengu málið, Slavko Trensky,
sem hafði barizt með skæruliðum í
stríðinu og síðar orðið landvamaráð-
erra. Hann sagði að Zhívkov hefði
verið verri en konungurinn og hvatti
til rannsóknar á Ijárreiðum
Ljúdmílu-sjóðsins og spilaskuldum
Vladímírs.
„Lýðræði!“ „Frelsi!"
Þingið felldi úr gildi 273. grein
hegningarlaganna, þar sem gagnrýni
á stjórnina var talin jafngilda glæp
og samþykkti að náða þá sem hefðu
verið dæmdir samkvæmt þeirri grein.
Síðar um daginn vora myndir af
hinum fallna foringja rifnar í tætlur
á útifundi, sem stjómin hélt til að
treysta sig í sessi. Tíu þúsund manns
fengu frí frá vinnu til að sækja fund-
inn.
Eftir fundinn neitaði mannfjöidinn
að dreifa sér og gekk um miðborgina
til að kreflast hraðstígari breytinga.
Um 150 manns söfnuðust saman við
aðalskrifstofu kommúnistaflokksins
og hrópuðu „Lýðræði!“ og „Frelsi!“
Daginn eftir fögnuðu a.m.k.
50.000 manns endalokum Zhívkov-
stjórnarinnar og hvöttu til umbóta á
fjölmennasta, óháða útifundinum,
sem hafyi verið haldinn í Sofia í
valdatíð kommúnista. „Við viljum
lýðræði strax!“ hrópaði mannfjöld-
inn. Margir héldu á borðum með
teikningum af Zhívkov, þar sem hann
var sýndur eins og Hitler. Þess var
krafizt að hann yrði leiddur fyrir
rétt og samin yrði ný stjórnarskrá.
„Hér með hefur lýðræði aftur haldið
innreið sína í Búlgaríu," sagði einn
fundarmanna. „Þetta er kraftaverk,
sem við höfum ekki séð í 45 ár.“
Efasemdir
Þannig virtust Búlgarar skipa sér
við hlið annarra Austur-Evrópu-
þjóða, sem reyna að koma á breyting-
um. Þó draga margir Búlgarar í efa
' að Mladenov sé fullkomin alvara og
telja hann dæmigert afkvæmi
Zhívkov-kerfisins. „Hann var skjól-
stæðingur Zhívkovs og utanríkisráð-
herra hans í 18 ár og hvar var hann
allan þann tíma?“ spurðu þeir. „Þær
breytingar, sem era boðaðar, eru
aðeins andlitslyfting," sagði Yanko
Yankov, lagaprófessor og stjórnar-
andstæðingur. „Þeir hrófla ekki við
kerfinu, en því verður að breyta ef
lýðræði á að komast á.“
Mladenov hefur hafizt handa um
efnahagsumbætur, en óljóst er hve
róttækar breytingar hann hefur í
huga. Kunnugir telja líklegt að hann
muni taka sér Gorbatsjov til fyrir-
myndar og ekki koma á eins örum
breytingum og Pólveijar og Ungveij-
ar. Margir Búlgarar efast þó um að
hann muni fara eins hratt í sakirnar
og Gorbatsjov. Þeir vilja gefa honum
eins árs umþóttunartima til að sýna
umbótavilja sinn í verki, err eru ekki
ýkja bjartsýnir.
Ein helzta krafan nú er að óháðir
stjórnmálaflokkar verði leyfðir. Þeg-
ar hefur verið ákveðið að endurvekja
Bændaflokkinn gamla, sem hefur
verið bannaður síðan leiðtogi hans,
Nikolai Petkov, var tekinn af lífi
1947. Flokkurinn verður kenndur við
Petkov og stofnandann, Alexander
Stambolisky, til að greina hann frá
bændaflokki kommúnista.
Þess er einnig krafizt að fleiri lög
verði felld úr gildi og að skjöl leyni-
lögreglunnar um andófsmenn verði
eyðilögð. Stjórnin hefur boðað að
„sjötta deild“ innanríkisráðuneytis-
ins, sem hundelti andófsmenn, verði
lögð niður. Þótt þeir fagni þeirri yfir-
iýsingu segja þeir að eftir eigi að
koma í ljós hvort raunverulegt eftir-
lit leggist niður.
iHllÍifllIlili