Morgunblaðið - 06.07.1990, Page 14

14_____________MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 6. JÚLÍ 1990_
Endurreisn Þjóðleikhúss —
án grundvallarþekkingar?
Byggingarnefiid hefiir horft framhjá undirstöðuatriðum
við skipulagningu endurreisnar Þjóðleikhússins
eftir Jakob S. Jónsson
í vetur var ég í stuttri ferð á
Islandi, meðal annars í þeim erind-
um að taka saman frétt fyrir
sænska ríkisútvarpið um endur-
byggingu Þjóðleikhúss íslendinga.
Eg ræddi við nokkra þá, sem áhrif
hafa haft á gang mála og spurði
m.a. hvort Þjóðleikhúsbyggingin
hefði verið skilgreind í leikhússögu-
legu samhengi og kannað hvaða
áhrif væntanlegar breytingar —
einkum sú að fjarlægja efri svalir
úr sal og auka halla áhorfendsvæð-
is — myndu hafa á eðli leikhússins.
Eða, með öðrum orðum sagt: Hefur
það leikhús, sem Guðjón Samúels-
son teiknaði, verið skilgreint og
borið við það leikhús sem verður
eftir breytingu. Mér var vísað á
tvær skýrslur byggingamefndar og
fullyrt að þar væri allt slíkt um
málið að finna.
Ég las þær tvær skýrslur sem
byggingarnefnd hefur látið frá sér
fara: Sú fyrri er mikill doðrantur,
eflaust yfír 400 bls. (blaðsíðutal
vantar), með grænni kápu: „Endur-
reisn Þjóðleikhússins. Nýtingar-
áætlun. Áfangaskýrsla" og hefur
að geyma úttekt á hluta Þjóðleik-
hússins ásamt teikningum af húsinu
og tillögum til breytinga á því, en
sú seinni er fjórtán blaðsíðna sam-
antekt: „Tillaga byggingarnefndar.
1. áfangi" og hefur að geyma á
6(!) textasíðum forsendur og lýs-
ingu á breytingartillögum bygging-
arnefndar á Þjóðleikhúsinu. Að
loknum lestrinum var ein niður-
staða ljós: Byggingarnefnd hefur
vanrækt að skilgreina Þjóðleikhús-
bygginguna í leikhússögulegu sam-
hengi og gerir sér enga grein fyrir
því, hvers konar leikhús Þjóðleik-
húsið er. Og liggja þó þessar skýrsl-
ur, einkum sú síðarnefnda, til
grundvallar veigamiklum breyting-
um á salnum.
Leikhúsfræðileg viðhorf
Ég hef undanfarin ár verið við
nám í leikhús- og kvikmyndafræð-
um við Stokkhólmsháskóla og loka-
ritgerð mín í leikhúsfræðum fjallaði
um leikstíl á elísabetanska sviðinu.
Þar fjalla ég um tilraun, sem gerð
var af hópi leikara og leikstjóra hjá
Borgarleikhúsinu í Stokkhólmi, þar
sem skoðað var eðli hinnar elísabet-
önsku leiksviðsgerðar og hver áhrif
hún hefði á leik leikaranna og upp-
lifun áhorfandans. Ég fullyrði að
þetta viðfangsefni mitt hefur verið
mér ákjósanlegur undirbúningur við
að setja mig inn í sérfræðilega list-
ræna þætti endurbyggingar Þjóð-
leikhússins og vil ég því leggja orð
í belg — þó ekki væri nema til að
einhvers staðar komi fram leikhús-
fræðileg viðhorf til fyrirhugaðra
breytinga á sal leikhússins.
Græna skýrslan
í grænu skýrslunni er ekki mikið
fjallað um listræn sjónarmið. En
þegar kemur að sal hússins hljóta
þau þó að vega þungt. En nánast
ekkert er minnst á hina listrænu
þýðingu salarins heldur aðeins
„stemmningu", rétt eins og tilfinn-
ing leikhúsgesta til útlits salarins
fyrir sýningu og eftir skipti meira
máli en upplifunin af sýningunni
sjálfri. Það er viðurkennd staðreynd
innan leikhúsfræðinnar, að leiksýn-
ing öðlast þá fyrst líf er hún kemst
í snertingu við áhorfendur, en hvers
eðlis sú snerting er fer að sjálf-
sögðu eftir því m.a. hvernig viðkom-
andi leikhús er hannað. Eðlilegt
hefði verið að byggingarnefnd tæki
mið af því.
í grænu skýrslunni er talsvert
rætt um afleitar sjónlínur salarins
og nauðsyn þess að lagfæra þær,
en hvergi eru þessar vondu sjónlín-
ur skilgreindar eða skýrðar og ætti
þó að vera tiltölulega einfalt mál.
Það er sem sagt slegið fram órök-
studdri fullyrðingu um að bæta
þurfi sjónlínur, en slík fullyrðing
er ekki marktæk nema lögð séu
fram rök henni til stuðnings.
Þá er ekki gerð sómasamleg
grein fyrir salnum í leikhússögulegu
samhengi nema hvað sagt er í upp-
hafi, að Þjóðleikhúsið hafi verið
„hannað sem barrok leikhús“ og í
niðurlagi að salurinn sé „byggður
upp með eins konar barrok fyrir-
komulagi". En það er beinlínis
rangt að taka svona til orða. Þjóð-
leikhúsið er endurreisnarleikhús að
grundvallarformi og að hugsun, en
útfærslan er eins langt frá prjáli
leikhúsa barrok-tímans og hugsast
getur hvað sem byggingarnefnd
Þjóðleikhúss segir.
í grænu skýrslunni kemur fram
það viðhorf, að varlega skuli fara
í allar meiri háttar breytingar á sal
Þjóðleikhússins (þótt ástæðurnar
séu einkum af húsfriðunartagi). En
þegar kemur að tillögugerð bygg-
ingarnefndar (14-blaðsíðnasaman-
tektinni) ber svo við að meira að
segja húsfriðunarstaglið er horfíð
veg allrar veraldar. Nú skal breyta
salnum, fjarlægja svalir og auka
gólfhalla og rökin þessi: Miðað er
við „að bæta aðstöðu eða möguleika
til leiklistarflutnings". „Forsendur
(...) eru lög og reglugerðir um
Þjóðleikhúsið" og með breytingum
skal bæta alla aðstöðu leikhúsgesta
„til að njóta leiksýninga". Svo mörg
eru þau orð.
Fjörutíu ára reynsla
Skýrslur byggingarnefndar eru
reyndar þannig skrifaðar, að látið
er að liggja að hönnun leikhússins
hafí verið góð og gild á sínum tíma,
en að nú verði að lagfæra í takt
við tímann („alþjóðlegar viðmiðan-
ir“?!). En svo einfalt er málið ekki
og söguleg þróun leikhúsa fylgir
ekki þeirri beinu línu sem bygging-
arnefnd vill vera láta. Vitaskuld
má greina merki þess að Þjóðleik-
húsið er að hönnun og útfærslu
barn síns tíma. Það eru engu að
síður mjög ákveðnar ástæður fyrir
því, af hveiju Þjóðleikhúsið var
teiknað og hannað sem raun ber
vitni en ekki á einhvern annan hátt.
En um það gildir að mikilvægast
er að skilgreina það hús, sem stend-
ur nú, í stað þess að spá í það sem
hefði kannski orðið við aðrar kring-
umstæður. Þó ekki væri nema af
því að í þessu húsi býr fjörutíu ára
reynsla af leiklistarstarfí, sem hefur
mótast af því meðal annars hvernig
húsið er hannað og hver skilyrði
það býr listamönnum til leiksýninga
og áhorfenda að upplifa þær. Það
er ábyrgðarhluti að ijúfa slíka hefð.
Samspil sviðs og salar
Ég vil fjalla ofurlítið nánar um
samspilið (eða tjáskiptin) milli sviðs
og salar sem ávallt verður með ein-
um eða öðrum hætti á leiksýning-
um. Ég leyfí mér að vera all ítarleg-
ur, þar sem þetta er hvergi rætt í
skýrslum byggingarnefndar og ég
hef ekki orðið var við að það hafí
komið fram heldur í hinni opinberu
umræðu. Og til að lesendur átti sig
betur á röksemdafærslu minni þeg-
ar aftar dregur vil ég tii glöggvun-
ar bera saman nokkra ólíka áhorf-
endahópa: að kvikmyndasýningu,
að íþróttaieik og að atviki úti á
götu. Öll þessi fyrirbæri grundvall-
ast á sambærilegri skiptingu í
„áhorfendur“ og „leikara“, eða
„sal“ og „svið“, og staðsetning
áhorfandans varðar miklu um heild-
aruppljfun hans.
1) I kvikmyndahúsi eru sam-
skipti „sviðs“ og „salar“ aðeins á
annan veginn. Áhorfandinn hefur
ekki áhrif á leikarann, heldur verð-
ur fyrir áhrifum af því sem gerist
á tjaldinu. Það skiptir því í raun
litlu, hvort bíógestur situr einsam-
all eða með öðrum áhorfendum í
kvikmyndahúsinu. Enda hafa bíó-
salir þróast í þá átt að áhorfandinn
situr í þægilegum hægindastólum
og horfir á sitt bíó, salirnir sjálfír
Verða æ minni og þess einatt gætt
að hafa gólfhalla svo mikinn að
enginn sá er framar situr spílli sýn
þess sem aftar er. Og til að allir
sjái sem best, er kvikmyndatjaldið
haft hátt fyrir ofan gólf og sætin
snúa beint að tjaldinu.
2) Á knattspyrnuleik er þessu
með öðrum hætti farið. Þar skiptir
heild áhorfenda meira máli og er
beinlínis ætlast til að áhorfendur
hvetji sitt lið. Hönnun íþróttaleik-
vangs samsvarar þeirri kröfu og
erfítt að ímynda sér að það geti
með öðru móti verið. Áhorfendur
sjá ekki einasta leikinn sem slíkan,
á ákaflega breiðu „sviði“, heldur
einnig áhorfendurna á móti. 011
skilyrði innlifunar í keppnina eru
þar með til staðar: liðið, sem hvetja
skal í miðju, áhorfendurnir sem
hvetja andstæðingana á móti hand-
an vallar. Áhorfendasvæðið er bratt
svo menn sjái vel yfir og með óþægi-
legum sætum, svo menn þurfa stöð-
ugt að vera á hreyfingu og þar með
sjálfkrafa í beinum tengslum við
félagana sínu megin vallar — ekki
síst vegna þess að að allir sitja á
sama bekk í þess orðs fyllstu merk-
ingu.
3) Um atvik úti á götu gildir að
ekkert fyrirfram ákveðið skipulag
tryggir vissa afstöðu eða sjónlínu
til þess sem á er horft. Allt slíkt
verður áhorfandinn að „leiknum" á
götunni að ákveða með sér sjálfur
og beita sér samkvæmt því; þrengja
sér í gegnum skarann til að sjá sem
best, tylla sér á tá, færa sig til eft-
ir eigin óskum. í slíku tilviki býr
áhorfandinn til leikhúsformið um
leið og „sýningin" fer fram. (Suð-
Jakob S. Jónsson
„Afleiðingarnar eru
þær að íslenskir leik-
stjórar, leikarar, leik-
myndateiknarar og
ljósahönnuðir missa þá
einu leikhúsbyggingu
sem gefúr færi á að
vinna með dýptarskyn
í beinni sjónlínu úr sal.“
urameríski leikhúsmaðurinn Aug-
usto Boal hefur fært sér þetta „leik-
hús“ í nyt á ákaflega athyglisverðan
hátt, þar sem áhorfandinn veit ekki,
að atvikið sem hann horfír á er
ekki tilviljanakennt atvik heldur
þaulæft leikrit.)
Það er sem sagt engin tilviljun
hver viðbrögð okkar verða við því
sem við horfum á, heldur fara þau
að verulegu leyti eftir því hvers
konar „leikhús“ við sækjum:
íþróttaleikvang, götu eða kvik-
myndahús. í leikhúsinu er það að
sjálfsögðu á sambærilegan hátt
grunnsnið hússins, hlutfall sviðs og
salar, og sjónarhorn áhorfenda, sem
ákvarðar forsendur upplifunar leik-
húsgesta.
Endurreisnarleikhús
Hvaða leikhúsfræðileg sjónarmið
ber þá að miða við, ef Þjóðleikhúsið
er skoðað með hliðsjón af ofan-
sögðu?
Þjóðleikhúsið er, sem fyrr gat,
byggt samkvæmt meginreglum sem
þróuðust á endurreisnartíma um
dýpt. Segja má að einkum fernt
einkenni endurreisnarleikhús af því
tagi:
1) skýr afmörkun er milli sviðs
og salar, m.a. vegna hæðar sviðs
frá salargólfi og sviðsopið er
þrengra en salurinn,
2) salurinn er jafnbreiður frá
sviði og út í enda,
3) frá sviðsbrún er jafnlangt inn
í sviðsbotn og út í salarenda, og
4) salurinn er með lítt eða ekki
hallandi gólfí til að hver áhorf-
Séð yfir áhorfendasal Þjóðleikhússins af sviðinu. Morgunbiaðið/Ámi Sæberg
andi hafí beina sjónlínu inn- í
sviðsbotn.
Ut frá faglegu sjónarmiði leik-
húsmanns er spumingin hvers kon-
ar leiklist má iðka og þróa í slíku
endurreisnarleikhúsi.
Hin skýra afmörkun milli sviðs
og salar gerir að verkum að áhorf-
andinn þarf ekki að fara í grafgöt-
ur með að hann horfír á leikhús í
hefðbundnum skilningi þess orðs.
Það er leikaranum meira átak í
endurreisnarleikhúsi en nútíma-
byggingu að fara út fyrir sviðsopið,
þ.e. leika „á salinn“ eins og það er
nefnt, og leikstjórinn þarf að öðru
jöfnu að halda sýningu sinni innan
ákaflega skýrs markaðs ramma.
Þó hafa nokkrir leikstjórar brotið
sig út úr þeim ramma og má minna
á sýningu Brynju Benediktsdóttur
á Sólarferð eftir Guðmund Steins-
son; slík „brot“ á hefð endurreisnar-
formsins-geta haft sérstæð áhrif á
áhorfanda í formföstu leikhúsi —
og er reyndar grundvallaratriði í
kenningum austur-þýska leikhús-
mannsins Bertolts Brechts — en
virkar tæplega á sama hátt í arki-
tektúr nútímaleikhúsa, sem ein:
kennist af fjölbreytni í formi. í
slíkum arkitektúr búa engar reglur
til að bijóta.
Hin jafna breidd endurreisnarsal-
arins ásamt litlum halla gólfflatar
gerir áhorfendaskarann að einni
heild, frábrugðinni heild áhorfenda
í öðruvísi hönnuðum leikhúsum.
Augu áhorfenda beinast að sviðinu
án þess að þeir missi sjónar hver á
öðrum eða samband hver við ann-
an. Þetta geta leikstjóri, leikarar
og leikmyndateiknari fært sér í nyt
til að vekja ákveðin viðbrögð í
áhorfendahópnum.
Sviðsdýptin
En það sem öðru fremur sker
úr um sérstöðu endurreisnarleik-
hússins er að sviðið er jafndjúpt og
salurinn er langur. Það skapar
slíkar forsendur upplifunar, sem
ekki einasta gera endurreisnarleik-
húsið einstakt, heldur einnig hveija
þá sýningu sem þar fer fram og sem
samin er með lögmál hússins í huga.
Lykilhugtakið er auðvitað sviðs-
dýptin, en með bröttu áhorfenda-
svæði er ekki unnt að vinna á sama
hátt með sviðsdýpt og skapa með
„dýpt sýningar" sérstaka upplifun
með áhorfendum.
Nokkrar leiksýningar Þjóðleik-
hússins úr seinni tíð mætti nefna,
þar sem leikstjórar hafa unnið með
dýpt sviðsins: Sýning Stefáns Bald-
urssonar á Sumargestum eftir
Gorki bar vott um fyrirmyndar-
skilning á lögmálum endurreisnar-
sviðsins, sem og sýning hans á
Stundarfriði eftir Guðmund Steins-
son. En þó ég nefni hér nokkrar
sýningar eftir Brynju Benedikts-
dóttur og Stefán Baldursson eru
þau ekki einu leikstjórarnir, sem
spila á eiginleika hússins, og þau
hafa heldur ekki gert það í öllum
sýningum sínum; þessi dæmi eru
nefnd hér einfaldlega í þeim til-
gangi að sá lesandi, sem við þessar
sýningar kannast, geti betur
glöggvað sig á röksemdafærslu
minni, sem tekur beinlínis mið af
því starfí sem unnið er innan veggja
leikhússins.
En þess eru að vísu fleiri dæmi
að leikstjórar nýti sér ekki þessa
kosti hússins við uppsetningar —
þeim leikstjórum hentar augljóslega
betur að vinna með grynnra svið
og breiðara, sem segir auðvitað sitt
um þörfina á húsi af borgarleikhúss
tagi.
Athugull lesandi spyr hér hvað
gildi þá um svalir. I Þjóðleikhúsinu
eru tvennar svalir, þær neðri með
ívið meiri halla en salurinn, og þær
efri með mestum halla. Það er sam-
ræmi í þessu eins og sjá má á
prófflteikningu af Þjóðleikhúsinu og
salur hússins ein heild; en almennt
gildir að ijáfursvalir eru settar í
leikhús af efnahagslegum ástæð-
um. Efri svalir skera því ekki úr
um eðli Þjóðleikhússins sem endur-
reisnarleikhúss, en mér segja fróðir
menn að þær séu forsenda fyrir
dýrar óperusýningar, gestaleiki og
ballettsýningar — en með því að
fækka sætum sem nemur efri svöl-
um, sé vonlítið um að slíkar sýning-