Morgunblaðið - 06.07.1990, Side 31

MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 6. JÚLÍ 1990
31
Dómur Sakadóms Reykjavíkur
í Hafekips- og Útvegsbankamáli
Morg-iinblaðið birtir hér í lieild niðurstöður
sakadóms Reykjavíkur í máli ákæruvaldsins
gegn 17 fyrrum starfsmömmm og forsvars-
mönnum h/f Hafskips og Útvegsbanka ís-
lands.
Niðurstöður
Akærðu hafa allir staðfastlega neitað þeim
sökum, sem þeir eru bornir í máli þessu og
hafa veijendur þeirra allra krafist sýknu fyr-
ir þá og að allur sakarkostnaður verði greidd-
ur úr ríkissjóði, þar með talin málsvarnarlaun
þeim til handa.
Verður nú gerð grein fyrir afstöðu dóms-
ins til sakargiftanna.
I. kafli
Ákærðu Björgólfur, Ragnar, Páll Bragi og
Helgi, hafa allir eins og áður greinir staðfast-
lega neitað sakargiftum þeim, sem þessi
kafli ákærunnar ijallar um. Kannast enginn
þeirra við, að þeir hafi staðið að því, sem
ákært er fyrir í þessum kafla.
Ákærðu er gefið að sök að hafa staðið í
sameiningu að rangfærslu reikningsskila yfir
rekstur- og efnahag Hafskips h.f. og dóttur-
félaga þess fyrstu átta mánuði ársins 1984,
með því að útbúa efnislega röng bókhalds-
gögn, með frestun gjaldfærslna og með því
að gæta ekki viðurkenndra reikningsskila-
aðferða í þeim níu liðum, sem raktir eru sérs-
taklega. Á þetta að hafa verið gert í því
skyni að villa um fyrir stjórn félagsins í
skýrslum og yfirlýsingum til hennar og til
að tryggja félaginu áfram lánstraust og fyrir-
greiðslu hjá Utvegsbanka íslands og loks
fyrir að fá bankastjórnina til þess að veita
félaginu fjárhagslega fyrirgreiðslu, þ.á.m. tvö
tilgreind lán og ábyrgð. Er ákærðu gefið að
sök að valda með þessu bankanum ljártjóni
eða verulegri hættu á slíku tjóni með því að
vekja eða styrkja rangar hugmyndir banka-
stjórnarinnar um raunverulegan efnahag fé-
lagsins og rekstrarhorfur á grundvelli hinna
röngu bókhaldsgagna.
Verður nú hver hinna níu liða reifaður
sérstaklega og þá í hveiju tilviki fyrst vikið
að niðurstöðum í skýrslu endurskoðendanna
Atla og Stefáns.
1. I skýrslunni segir, að það sé almennt
viðurkennd regla í reikning^sskilum að færa
beri tekjur, þegar þeirra er aflað, en hér á
landi hafi þessi regla ekki verið nánar skil-
greind, hvorki í lögum né í gögnum frá félags-
skap löggiltra endurskoðenda. Talsvert hafi
verið ritað um þetta erlendis og komi til
greina að taka mið af sh'kum skrifum. Bent
er á, að í álitsgerð frá bandarísku reiknings-
skilanefndinni sé um þetta ijallað, en í Há-
skóla íslands hafi um árabil verið notað
bandarískt kennsluefni. í umræddri álitsgerð
segi, að til þess að fyrirtæki megi færa tekj-
ur, þurfi að fullnægja tveim skilyrðum, annað
að viðskipti hafi komist á þannig að krafa
hafi myndast á þann, sem keypti vöru eða
naut þjónustu, en hitt sé að verkefnum selj-
anda vöru eða þjónustu verði að vera lokið
eða svo gott sem. Byggi regla þessi á því
sjónarmiði, sem miklu ráði við gerð reiknings-
skila, að betra sé að sýna varkárni í mati á
afkomu en hið gagnstæða. Þá er bent á, að
í sumum atvinnugreinum hafi myndast sér-
reglur, sem þyki betur til þess fallnar að
skýra frá gangi mála hjá viðkomandi fyrir-
tækjum en almennu reglurnar. Hjá skipafé-
lögum hafi sú regla t.d. fengið viðurkenningu
að færa tekjur af skipaferðum á meðan á
þeim stendur. Samkvæmt þessu eigi skipafé-
lög kost á tveim aðferðum, önnur sé sú, að
færa tekjur þá fyrst, þegar þjónusta hafi
verið innt af hendi að fullu, en hin byggist
á hlutföllun tekna og gjalda af skipaferðum,
þegar svo hátti til, að ferð skips spanni
tvö uppgjörstímabil.
Bent er á, að Alþjóðlega reikningsskila-
nefndin heimili áfangainnlausn tekna með
staðli nr. 18, sem hafi tekið gildi frá og með
1. janúar 1984. Félagsskapur löggiltra endur-
skoðenda hér á landi eigi aðild að þessari
nefnd og hafi samkvæmt því skuldbundið sig
til þess að vinna að framgangi staðla nefnd-
arinnar eftir því sem unnt er. í þessum
staðli segi, að tekjur í þjónustugreinum megi
færa, annað hvort þegar þjónustan er að öllu
eða verulegu leyti innt af hendi eða eftir
því, sem henni miði áfram. Megi deila um
það, hvort hlutföllun tekna hafi verið í sam-
ræmi við viðurkenndar venjur fyrir 1983, en
ljóst sé, að hún sé í samræmi við viðurkennd-
ar venjur eftir þann tíma.
Sagt er, að hjá Hafskipi h.f. hafi sú
aðferð verið notuð að jafnaði að leysa tekjur
inn að fullu á því reikningstímabili, sem ferð
hófst. Telja endurskoðendurnir þessa aðferð
ganga þvert á áðurgreind varkárnissjónar-
mið. Einnig stríði þetta á móti þeirri megin-
reglu að jafna skuli saman gjöldum á móti
tekjum á því tímabili, sem til þeirra sé
unnið. Fái þessi regla því ekki staðist. Vafa-
laust sé þó rétt, að hjá skipafélagi, sem
stundi reglubundna flutninga, skipti litlu
máli, þegar til lengdar lætur, hvaða aðferð
sé viðhöfð við innlausn tekna í rekstrarreikn-
ingi, aðalatriðið sé, að sömu aðferðum sé
beitt í upphafi og lok tímabils. Á hinn bóginn
geti skipt töluverðu máli, að því er varðar
efnisinnihald efnahagsreiknings, hvaða að-
ferð sé beitt. Eigi þetta einkum við, ef eiginfj-
árstaða fyrirtækis sé bágborin, en þá sé áhrif-
ameira að innleysa tekjur strax við upphaf
ferðar en siðar á tekjuferlinum. Vegna mjög
ótraustrar stöðu fyrirtækisins telja endur-
skoðendurnir, að félagið hafi ekki notað nógu
varkára aðferð við tekjufærslu og standist
hún ekki kröfur góðrar reikningsskilavenju.
Þá kemur fram í skýrslunni, að nánast
enginn kostnaður af ferðunum, sem stóðu á
milli tímabila hafi verið færður til gjalda í
rekstrarreikninginn 1.1.-31.8.1984. Eru
þetta talin alvarleg mistök og fallast þeir á
skoðun Valdimars Guðnasonar, að beinn
kostnaður af ferðunum, annar en olíukostn-
aður og gámakostnaður sé um 25% af tekj-
um, og sé þá stuðst við reynslutölur frá
fyrstu 8 mánuðum ársins 1984. Verði að leið-
rétta vantaldar skuldir fyrir áhrifum þessa á
eigið bókfært fé 31.8.1984, annars sé gjöld-
um ekki jafnað á móti tekjum á
eðlijegan hátt.
Ákærði Helgi var ekki sammála þeim nið-
urstöðum Atla og Stefáns, að sú aðferð að
færa tekjur af ferðum strax í upphafi
ferðar, stæðist ekki kröfur góðrar reiknings
skilavenju. Hann taldi, að þeir tækju ekki
tillit til þess, að tekjuferlið við flutninga af
þessu tagi, væri mun lengra en einvörðungu
á milli hafna. Það tæki fleiri daga að safna
vörunni saman, áður en flutningur með skipi
hefst, sem hafi í för með sér kostnað, sem
leiði til tekjumyndunar. í útreikningum sínum
tækju endurskoðendurnir dagafjölda og
deildu honum á tímabil. Það taldi ákærði að
stæðist ekki og gæti tekjuferlið verið miklu
lengra. Ákærði sagði, að Stefán hafi fullyrt
fyrir dóminum, að aðferð Ilafskips h.f. hafi
verið óvanaleg og ekki tíðkuð á Islandi, en
síðan hafi komið fram í málinu, að sama
aðferð væri notuð hjá Ríkisskip. Þannig að
umrædd aðferð væri ekki sérstök, ekki einu
sinni hér á landi og fengju staðhæfingar
þeirra ekki staðist. Lotunarreglur hjá Félagi
löggiltra endurskoðenda hafi ekki verið mjög
skýrar. Það væri því erfitt að fullyrða að
þetta hafi ekki verið í samræmi við viður-
kenndar reikningsskilavenjur, en greinilegt
væri, að þeir hafi ekki rannsakað sjálfstætt,
hvernig þetta var gert hér á landi.
Ákærði Helgi tök fram varðandi færslu á
beinum köstnaði við þær ferðir, sem stóðu
fram yfir 31. ágúst 1984, að þessi 25% af
tekjum væri alveg ósannað og órannsakað
mál. Þarna væri slegið fram einhverri pró-
sentu, sem hann taldi mjög varhugavert.
Hins vegar hafi allur beinn köstnaður átt að
vera með og var ákærða til efs, að svo hafi
ekki verið. Hann hafi engar sannanir fyrir
því, að þennan kostnað vanti en hann hafi
auðvitað átt að vera með. ítrekaði ákærði,
að hann teldi þessa prósentureglu alveg út
í hött.
Þegar ákærði Björgólfur kom að félaginu
árið 1977 var að hans sögn sú aðferð
viðhöfð við lotun tekna og gjalda vegna
ferða, sem stóðu fram yfir uppgjörsdag að
færa hvort tveggja í upphafi ferðar, hvort
sem ferð hófst í höfn eða þar sem náð var
í vöruna inn í landi. Hafði aðferðin verið
notuð mörg undanfarin ár og meðan ákærði
starfaði hjá félaginu var sama aðferð viðhöfð.
Ákærði Ragnar kom til félagsins í lok júní
1978 og varð í stórum dráttum strax ljóst
sama ár eða árið eftir við hvaða aðferð var
stuðst við lotun tekna og gjalda hjá félaginu
vegna ferða, sem stóðu fram yfir uppgjörs-
dag. Hafi þetta fyrirkomulag verið við iýði
hjá félaginu löngu áður en hann kom til
starfa.
Sömu aðferðir voru notaðar við lotun flutn-
ingstekna og gjalda alla tíð, sem ákærði
Páll Bragi var hjá fyrirtækinu, að hans
sögn, og vöknuðu aldrei í huga hans spurn-
ingar um, að þetta væri ekki algjörlega
eðlilegt.
2. I skýrslu endurskoðendanna er komist
að þeirri niðurstöðu, að tekjurnar af ferð
m.s. Skaftár, sem stóð að öllu leyti yfír í
september, séu að öllu leyti oftaldar tekjur
í milliuppgjörinu 31. ágúst 1984 og sé tekju-
færslan ekki í samræmi við viðurkenndar
reglur um reikningsskil. Eigið fé sé oftalið
um sömu ijárhæð.
Skýring ákærða Helga var sú, að þetta
tengist því, að hann hafi reynt að leggja mat
á það, hvað hann taldi sanngjarnt að færa
til tekna á einstökum tímabilum og þá hafi
hann lagt mat á þá uppsöfnun, sem átt
hafði sér stað. Auðvitað hafi komið J,il greina
önnur aðferð við að ná þessari niðurstöðu,
sem var að eignfæra kostnað í stað þess að
tekjufæra hann. Ákærði taldi það ekki skipta
máli, því að niðurstaðan hefði orðið sú sama,
bæði fyrir rekstrarreikninginn og efnahags-
reikninginn. Kvaðst ákærði hafa tekið þetta
með í heilum ferðum af hagkvæmnisástæðum
í stað þess að fara út í flókna útreikninga.
Aðalatriðið hafi verið að reyna að halda sam-
svörun á milli einstakra tímabila, sem hann
taldi sig liafa gert og meta það svo, að
þarna vantaði tímabil. Hann hafi þó alveg
eins getað fært þetta sem fyrirfram greiddan
kostnað og talið þar með þessa ferð m.s.
Skaftár með septembertekjum, en það hefði
engu breytt um heildarniðurstöðuna. Þarna
væri aðeins um smekksatriði að ræða og
þegar unnin væru bráðabirgðauppgjör sé
ekki verið að leggja út í mjög flókna eða
mikla vinnu. Menn séu fyrst og fremst að
hugsa um, að innihaldið sé rétt, en hvernig
þetta sé gert nákvæmlega skipti ekki öllu
máli.
Ákærði kannaðist við að hafa sagt rann-
sóknarlögreglu, að í þessu efni hafi hann
gert mistök, en hann hafi haft ákaflega litla
möguleika til að átta sig á því, sem borið var
á borð fyrir hann þar. Hafi hann sagt eitt-
hvað á þá leið, að eins og þetta væri lagt
fyrir hann, virkaði þetta sem mistök. Við
nánari skoðun skýrðist þetta á annan veg,
svo sem ákærði rakti.
Ákærði Björgólfur taldi, að sú aðferð að
færa tekjur vegna ferðar m.s. Skaftár í sept-
ember 1984 til tekna á tímabilinu 1. janúar
til 31. ágúst 1984 gæti samræmst þeirri
reglu, sem ákærði Björgólfur nefndi sjálfur
hér í næsta lið að framan. Hins vegar væri
þetta spurning um upphaf ferða og hvort um
flutning á kísilgúr eða öðru væri að ræða.
Ákærði Ragnar kvað sér ekki hafa verið
ljóst þegar milliuppgjörið var gert af hverju
tekjur af m.s. Skaftá í september voru færð-
ar sem tekjur í milliuppgjörinu fyrir fyrstu 8
mánuði ársins.
Af hans hálfu hefur því verið haldið fram
að á þessa útflutningsfrakt hafi fallið ýmis
kostnaður í ágúst, en hér hafi verið um CIF
flutninga að ræða, þ.e. farmsamningur hafi
verið kominn á á milli aðila í ágúst og
fraktin greidd.
Þannig hafi Hafskip h.f. flutt tugi þúsunda
tonna af kísilgúr til útlanda fyrir John Man-
ville, Kísiliðjuna. Flutningurinn hafi hafist á
Húsavík, þaðan til Reykjavíkur, ogþar í vöru-
hús. Þar var lestað í skip til útflutnings.
Þótt viðkomandi skip færi ekki frá Reykjavík
fyrr en eftir mánaðamót tilheyrði verulegur
hluti teknanna í raun mánuðinum á undan.
Ef gætt hefði verið ítrustu nákvæmni við
gerð hins óendurskoðaða milliuppgjörs hefði
átt að færa beinan kostnað á móti tekjufærsl
unni. Þá hefði einnig borið að biðreiknings-
færa allan kostnað t.d. við kísilgúrflutninga
frá Húsavík, losunar- og geymslukostnað í
Reykjavík o.fl. Birgðasöfnun kísilgúrs í vöru-
afgreiðslu í Reykjavíkurhöfn hafi þess vegna
á hveijum tíma getað numið 500-1.500 tonn-
um. Einnig gat komið til álita að færa áunn-
ar flutningstekjur að hluta til tekna á móti
þegar gjaldfærðum kostnaði. Að sama skapi
hefði staðist að færa allar flutningstekjur
vegna birgða kísilgúrs en áætlá fyrir óáfölln-
um kostnaði. Þessar forsendur hafi endur-
skoðandi félagsins þekkt og beitt nokkurs
konar samjöfnun í uppgjörum sem leiddu af
sér svipuð heildaráhrif og “reglustikuaðferð"
hefði verið beitt.
Ákærði Páll Bragi kvaðst hafa séð þá
tölu, sem fram kemur í þessum lið fyret hjá
rannsóknarlögreglunni og hafði ekkert um
hana að segja.
3. í skýrslunni er talið að lækka þurfi
bókfært eigið fé félagsins um þá fjárhæð,
sem fram kemur í þessum lið, en fjárhæð
þessi et- $ 56.172, ísl. kr. 1.801.998. Þar
segir að hér virðist um að ræða afstemmingu
á viðskiptareikningi Hafskips USA pr. 31.8.
1984, en samkvæmt þessari afstemmingu er
skuld Hafskips USA í bókum Hafskips h.f.
í Reykjavík talin umræddri fjárhæð hærri en
inneign Hafskips h.f. í Reykjavík.
Ákærði Sigurþór Charles bar að héma
væri um að ræða afstemmingu á viðskipta-
reikningi Hafskips USA. Komið hafi upp
skekkja árinu áður og taldi ákærði nauðsyn-
legt að gjaldfæra hana í bókum Hafskips
USA með varkárnissjónarmið í huga. Hann
kvaðst hafa ætlast til þess, að þetta yrði fært
í tengslum við uppgjörsvinnuna. Hann sagði,
að neðst á blaði því, sem hann útbjó 3. okt.
1984 hafi verið skilaboð frá sér til ákærða
Helga að færa umrædda tölu á lestun/losun
í milliuppgjöri.
Ekki kannaðist ákærði Helgi séretaklega
við blað ákærða Sigurþórs Chariesar með ■
umræddri fjárhæð og færslubeiðni en verið
gæti að hann hafi fengið það í hendur, þótt
hann gæti ekki fullyit það. Taldi ákærði, að
um væri að ræða afstemmingu á viðskipta-
reikningi að því er virtist við dótturskrifstof-
una í New York. Sagði ákærði, að hann
hefði ekki fært það í uppgjörið, ef hann
hefði fengið blaðið í hendur fyrir gerð upp-
gjöreins og ekki verið viss um, að það væri
í lagi.
Ákærðu Björgólfur, Ragnar og Páll Bragi
höfðu ekki hugmynd um, hvers vegna sú fjár-
hæð, sem frá greinir í þessum lið var ekki
tekin með í milliuppgjörinu. Þá vissi ákærði
Björgólfur ekki, hvenær eða hvort sú leiðrétt-
ing, sem hér átti að færa barst.
Leitað var aðstoðar tæknideildar RLR og
Kriminalpolitisentralen í Osló við skoðun á
reikningsjöfnuði ákærða Helga pr. 31. ágúst
1984. Reikningsjöfnuður þessi kom í ljós við
húsleit í- skrifstofu ákærða í peningaskáp
hans, en ekki í sérstakri vinnupappíramöppu
vegna þessa uppgjörs. Kom fram í rannsókn-
um þessara aðila, að umrædd fjárhæð virtist
hafa verið komin inn í millifærsludálk á reikn-
ingsjöfnuðinum, en síðan verið strokuð út
aftur.
4. Við uppgjörið lá fyrir, að tilteknar flutn-
ingstekjur voru tvífærðar í bókhaldi fyretu
átta mánuði ársins. Á leiðréttingarekjal að
hafa Iegið í vinnugögnum aðalbókara varð- *r
andi þetta uppgjör. Er litið svo á, að tekjur
og eigið fé í lok tímabilsins hafi átt að lækka
um þá fjárhæð, sem kemur fram í þessum lið.
Ákærði Helgi skýrði þetta svo, að svo
hljóti að vera að þessi skekkja hafi ekki
verið fyrir hendi. Sagði ákærði, að enginn
vafi væri á því, að hann hefði fært þetta,
ef þetta hefði legið fyrir og verið óumdeilt,
þegar hann var að vinna að uppgjörinu.
Ákærði Björgólfur gat ekki svarað því,
hvers vegna tvíbókaðar flutningstekjur á
tímabilinu janúar til ágúst 1984 höfðu ekki
verið bakfærðar og ákærða Ragnari var ekki
kunnugt um, hvers vegna þessi liður var
ekki tekinn með í milliuppgjörinu. Þá gat
ákærði Páll Bragi heldur ekki gefið skýringu
á þessum lið og var ekki um þessa
tvíbókun kunnugt.
Ákærði Sigurþór Charles bar, að hann
minnti, að hér væri á ferðinni leiðréttingar,-
færsla, sem átti að fara inn í viðkomandi
milliuppgjör og taldi hann sig hafa komið
þeim skilaboðum til ákærða Helga, að það
hefði verið ófært í uppgjörinu.
í niðurstöðum rannsóknar tæknideildar
RLR og Kriminalpolitisentralen í Osló við
skoðun á reikningsjöfnuði ákærða Helga
Magnússonar pr. 31. ágúst 1984 segir, að
niðurstöður hafi gefið til kynna, að umrædd
fjárhæð kr. 2.453.202 hafi í reynd verið kom-
in inn í millifærsludálk í reikningsjöfnuð
inum5 en verið strokuð út aftur.
5.1 skýrslunni kemur fram, að þegar geng-
ið hafi verið frá milliuppgjörinu muni hafa
legið fyrir óendurskoðað uppgjör frá Hafskip
Holdings Inc. fyrir sama tímabil, og sam-
kvæmt því hafi tapið verið $ 296.750, en í
uppgjöri Hafskips var gert ráð fyrir að tapið
væri $ 183.319 eða $ 113.431" lægri fjár-
hæð. Teljk endurskoðendurnir að þar sem^
uppgjörið frá Hafskip Holdings Inc. hafí leg-
ið fyrir, hafi verið eðlilegt að færa þá tapfjár-