Morgunblaðið - 06.07.1990, Blaðsíða 32
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 6. JÚLÍ 1990
32
hæð, sem þar kom fram í milliuppgjörið, og
samkvæmt þessu sé þessi liður vantalinn um
kr. 3.649.000 og eigið fé oftalið um sömu
fjárhæð.
Ákærði Helgi kvaðst hafa byggt færslu
sína á þessum lið í uppgjörinu á upplýsing-
um, sem hann hafi fengið frá aðalbókaran-
um. Hann hafi fengið gögn frá félaginu, sem
sýndu nákvæmlega þá upphæð, sem hann
tók tillit til í milliuppgjörinu. Kannaðist
ákærði ekki við að hafa séð hið bandaríska
uppgjör, áður en hann gekk frá milliuppgjör-
inu, en það er miðað við 31. ágúst 1984, en
dagsett 20. ágúst s.á., sem hlýtur að vera
ritvilla.
Ákærði Björgólfur taldi að meira hafi ver-
ið byggt á skeyti frá Gunnari Þorvaldi An
dersen, þar sem segir, að tap Hafskip Hold-
ings Inc. hafi verið $ 183.319, en niðurstöðu
reiknings Hafskip Holdings Inc., sem Ant-
hony G. Polcari, endurskoðandi, áritaði og
segir tapið $ 296.750. Sagði ákærði, að félag-
ið hafi verið búið að fá upplýsingar allt árið
frá Gunnari, sem þeir byggðu meira á.
Ákærði Ragnar skýrði svo frá, að ákærði
Helgi hafi snemma í september fengið í hend-
ur skeytið, sem tilgreindi $ 183.319 tapið.
Uppgjör Polcaris hafi hins vegar komið í
septemberlok. Hafí ákærða Helga ekki verið
tilkynnt um þetta og réði ákærði Ragnar því.
Vitnið Gunnar bar, að það hafi sent
ákærða Páli Braga milliuppgjör fyrir Cosmos
fyrir fyrstu 8 mánuði ársins 1984 með bréfi
dags. 21. september þ.á. en það sýndi tap
að fjárhæð $ 296.750. Kvað vitnið Hafskips-
menn hafa orðið óánægða með tölurnar, sem
voru heldur verri en summan af mánaðaupp-
gjörunum, en það var vegna mistaka hjá
~V Cosmos. Fóru ákærðu Björgólfur og Páll
Bragi fram á það við vitnið, að það breytti
tölunum, en það neitaði. Það bauðst hins
vegar til þess að senda aftur telex með þeim
tölum, sem voru fyrir hendi hjá Cosmos,
áður en endurskoðandinn var búinn að gera
milliuppgjörið. Var farið fram á, að tapið
yrði ekki sýnt hærra en 180.000 doliarar.
Sendi vitnið þá ákærða Páli Braga telex-
skeyti um, að tapið hafi verið 183.319 dollar-
ar hinn 6. septembér.-
Ákærði Páll Bragi kvað sér hafa komið
gríðarlega á óvait þegar hann fékk hið banda-
. ríska uppgjör Cosmos frá vitninu Gunnari.
Fram hafi komið ósk frá vitninu Gunnari um,
að Hafskip USA myndi taka þátt í ákveðnum
kostnaðarliðum eða að taka ákveðinn þátt í
rekstri Cosmos árið 1984 vegna þjónustu,
sem Cosmos veitti þeim. Komu í þessu efni
upp ýmis álitaefni, hvoru megin hlutirnir
ættu að liggja, allt hjá Cosmos, allt hjá Haf-
skip USA eða að hluta hjá hvoru fyrirtæk-
inu. Hafi engin aðstaða verið á þessum tíma
til að setja þetta inn í 8 mánaða uppgjörið,
sem var langt á veg komið og tilheyrði fortíð-
inni. Var því tekin ákvörðun um að láta
þetta liggja á milli hluta í bili og greiða úr
þessu og sjá til þess, að það kæmist á réttan
hátt inn í ársreikninginn. Mótmælti ákærði
þeim framburði vitnisins Gunnars, að hann
hafi farið fram á það að tapið yrði ekki til-
x greint hærra en að framan getur.
6. í lokafærslum fyrirtækisins fyrir ágúst
1984 var búið að færa tap af rekstri tveggja
erlendra dótturfélaga, annars vegar af
rekstri Hafskips GmbH fyrir árið 1983 að
fjárhæð 929.923 og hins vegar kostnað
danska félagsins Hafskip A/S að fjárhæð
1.073.053, samtals kr. 2.002.976. Tap fyrr-
nefnda félagsins var ekki fært á árið 1983,
þar sem það lá ekki fyrir, þegar gengið var
frá ársreikningi Hafskips h.f. fyrir það ár.
Hjá hinu félaginu var um kostnað að ræða,
sem ekki mátti samkvæmt upplýsingum hins
danska endurskoðanda færa í Danmörku.
Telja endurskoðendurnir, að báðar fjárhæð-
irnar hafi átt að færast til gjalda í milliupp-
gjörinu og hafi eignfærsla þessara liða ekki
verið á rökum reist og gjöld Hafskips h.f.
vantalin í milliuppgjörinu um greinda fjárhæð
og eígið fé oftalið um sömu fjárhæð.
Ákærði Helgi kannaðist við að hafa ákveð-
ið að bíða með að færa þessar færslur. Taldi
ákærði, að taptalan frá Þýskalandi væri ekki
endanleg vegna þess, að verulegt vandamál
hafi steðjað að bókhaldi félagsins. Sama
væri að segja um taptöluna frá dótturfélag-
inu í Danmörku. Þar hafi endurskoðandi
hafilað að færa þetta inn í bókhald og taldi
það ekki samrýmast reglum í Danmörku.
Þess vegna hafí þessi fjárhæð lent tímabund-
ið á milli á meðan verið var að taka afstöðu
til þess, hvar ætti að færa hana, en á endan-
.. unphafi hún verið gjaldfærð.
Ákærði Björgólfur kvaðst ekki hafa haft
hugmynd um, að þær fjárhæðir, sem mynd-
uðu þá fjárhæð, sem þessi liður ljallar um,
hafi við lokafrágang milliuppgjörsins verið
færðar til hækkunar á útistandandi skuldum,
flutningsgjöldum o.fl.
Ákærði Ragnar kvaðst ekki hafa þekkt
þýska þáttinn í þessum lið, en var mjög vel
v>. kunnugt um hinn danska. Vafðist fyrir mönn-
um að leysa það mál, fyrr en undir lok
ársins eða í áramótauppgjöri. Honum var
ekki kunnugt, að þessi upphæð hafði verið
færð til hækkunar á útistandandi skuldum
og flutningsgjöldum o.fl.
Ákærði Páll Bragi mundi eftir einhveijum
álitamálum um stofnkostnað í sambandi við
uppbygginguna á umboðsskrifstofunum í
Þýskalandi og Danmörku, en ekki mundi
hann sérstaklega eftir rekstrartapi. Hann
kannaðist ekki við, að umræddar fjárhæðir
hafi átt að færa í milliuppgjörið og var ekk-
ert að hugsa um þetta á þessum tíma og
vissi ekkert af því. Taldi ákærði, að sumt
af þessu hafi örugglega tilheyrt árinu 1983
og verið álitaefni. Mundi ákærði ekki, hvort
vitneskja hans um þetta var fyrir hendi fyrir
þetta uppgjör.
7. í skýrslu endurskoðendanna segir, að
samkvæmt milliuppgjörinu hafi innstæður á
svonefndum jaðarreikningum verið kr.
770.963. í sama uppgjöri stóðu á biðreikn-
ingi kr. 5.000.000 vegna úttekta af þessum
reikningum. I skýrslu Endurskoðunarmið-
stöðvarinnar hf. kom fram, að raunveruleg
innstæða á þessum reikningum var einungis
kr. 205.551 á fyrrgreindum tíma. Endurskoð-
unarstofan taldi því nauðsynlegt að lækka
bókfærða eiginfjárstöðu fyrirtækisins um
mismuninn, þ.e. kr. 565.412. Á sama hátt
taldi stofan nauðsynlegt að lækka bókfært
eigið fé Hafskips h.f. um innstæðuna á bið-
reikningnum, kr. 5.000.000. Segja endur-
skoðendurnir, að þessar leiðréttingar séu rétt-
mætar, enda ekki annað séð en þessu fé
hafi verið ráðstafað og í því felist engin
eign. Hafi verið álitið, að innstæðan á bið-
reikningnum varðaði ágóðaþóknun til stjórn-
enda fyrir tækisins, þá hafi borið að gjald
færa úttektina á þeim tíma, sem hún fór
fram, einkanlega vegna þess, að skuld vegna
ágóðaþóknunarinnar var ekki færð í bókhald-
ið. Ef skuldin vegna ágóðaþóknunarinnar
hafi á hinn bóginn.verið að fullu færð á hveij-
um tíma, hafi úttektin átt að færast þar til
lækkunar en ekki til gjalda. Virðist því endur-
skoðendunum ekki unnt að færa rök fyrir
þessari eignfærslu á biðreikning.
Ákærði Björgólfur sagði varðandi jaðar-
reikningana, að dráttur hafí orðið á því, sérs-
taklega hjá honum, að reikningurinn væri
gerður upp.
Ákærði Ragnar varðveitti sjálfur þau fylgi-
skjöl, sem voru hjá honum og tilheyrðu reikn-
ingnum. Hann sagði, að innstæða á sérstök-
um tékkareikningum hans og ákærðu Björg
ólfs ogPáls Braga, sem sýndu kr. 5.770.963
í stað kr. 205.551 hafi verið færð á biðreikn-
inga, sem biðu endanlegs uppgjörs. Misræ-
mið hafi legið í þessum biðreikningum. Gerði
hann sér ekki grein fyrir, hvernig þetta var
fært í milliuppgjörinu. Hann gerði ákærða
Helga óreglubundið grein fyrir þessu yfirliti.
Akærði Páll Bragi kvaðst hafa verið ábyrg-
ur gagnvart forstjóra, hvað varðaði notkun
á reikningi nr. 10903 og gagnvart endurskoð-
andanum, er varðaði uppgjör. Sú venja hafði
myndast að gera þetta upp einu sinni á ári
og leitaði endurskoðandinn ekki eftir upplýs-
ingum við gerð milliuppgjörs. Vissi ákærði
ekkert um það, hvers vegna kr. 5.770.963
voru sýndar sem innstæður á þessum sér-
stöku reikningum í stað kr. 205.551, sem
reyndust vera inneignir á reikningunum.
Skýringar ákærða Helga á færslum hans
á þessum lið voru þær, að þessir reikningar
hafi í efnahagsreikningi félagsins verið
nefndir bankareikningar af þeirri ástæðu, að
þessar fjárhæðir fóru í gegnum þessa tilteknu
reikninga, og átti hann að fá skýringar á
því og uppgjör. Á meðan þær skýringar og
þau uppgjör lágu ekki að öllu leyti fyrir,
kallaði hann þetta áfram bankareikninga.
Líta mætti svo á, að hér hafi verið um óupp-
gerða bankareikninga að ræða. Það þekktist
að taldar væru ákveðnar fjárhæðir á banka
reikningum, sem væru ekki nákvæmlega í
samræmi við þau bankayfirlit, sem menn
fengju á ákveðnum tíma. Ennfremur væri
tekið tillit til óframkominna ávísana og
þátta, sem gætu blandast inn í. Þarna hafi
verið um að ræða óafstemmda bankareikn-
inga. Kvaðst ákærði hafa fengið þessar upp-
lýsingar úr bókhaldinu, en ekki lutu þær að
öllu leyti að færslum inn og út af reikningun-
um. Sagði ákærði, að hér hafi blandast sam-
an raunveruleg inneign og óafstemmdar
fjárhæðír.
8. Þessi liður varðar ágóðaþóknun stjórnar-
formanns og forstjóra samkvæmt launa-
samningi. Samkvæmt yfirliti endurskoðanda
félagsins tóku þeir ekki út þessi laun, heldur
myndaðist inneign hjá fyriitækinu, sem ekki
var bókfærð. Um útreikninga endurskoðend-
anna vísast til skýrslu þeirra. Telja þeir skuld-
ina við stjórnarformann og forstjóra hinn 31.
ágúst 1984 $ 268.264 eða kr. 8.630.053 og
séu skuldir fyrirtækisins vantaldar um þessa
fjárhæð og eigið fé oftalið að sama skapi.
Það er skoðun endurskoðendanna, að
skuld vegna þessarar ágóðaþóknunar hafí
borið að færa í bækur félagsins, enda hafi
mátt gera ráð fyrír, að hvorki hafi verið
óvissa um lögmæti kröfunnar né um greiðslu
hennar. Þá hafi ekki verið tekin afstaða til.
þess, hvernig að útreikningnum skyldi staðið.
Telja endurskoðendurnir rétt að miða við þá
útreikninga á ágóðaþóknuninni og úttektum
vegna hennar, sem endurskoðandi félagsins
gerði, þó svo að ekki sé reiknað með ágóða-
hlut á árinu 1984. Afstaða endurskoðendanna
til skuldfærslunnar byggist á þeirri megin-
reglu reikningshalds að kostnað beri að færa
til gjalda í rekstrarreikningi, þegar hann fell-
ur til en ekki við greiðslu hans, fari hún fram
síðar. Þá benda þeir á, að sá sem lesi efna-
hagsreikning fyrirtækis, megi gera ráð fyrir,
að allar skuldir þess séu þar tíundaðar.
Ákærði Björgólfur sagði að ágóðaþóknun
þeirra ákærðu Ragnars, hafi ekki átt að
færast þeim til tekna, fyrr en þeir hefðu tek-
ið hana út og rætt hafí verið um að greiða
þetta á lengri tíma. Þess vegna hafi þessi
skuld ekki verið færð til gjalda.
Ákærða Ragnari kvaðst hafa verið um það
kunnugt, að áunnin ágóðaþóknun hans og
ákærða Björgólfs var ekki færð í
milliuppgjörinu.
Ákærði Páll Bragi kvaðst hvorki vita um
ágóðaþóknun ákærðu Björgólfs og Ragnars
né færslur á henni.
Ákærði Helgi sagði, að samningsbundin
ágóðaþóknun ákærðu Björgólfs og Ragnars
hafi ekki verið færð til gjalda í milliuppgjör-
inu vegna þess, að uppgjör á þessum málum
hafi ekki legið fyrir. Ljóst hafi verið frá upp-
hafi, svo sem munnlegir samningar hafi kveð-
ið á um, að hluti af þeim ávinningi, sem
þeir höfðu unnið sér inn hjá félaginu var
eftirlaunaávinningur. Hins vegar hafi dregist
að ganga frá því formlega, hvað yrði eftirla-
unaávinningur og þar með eftirlaunaskuld-
binding fyrirtækisins. _
Vitnin Olafur B. Olafsson og Sveinn R.
Eyjólfsson hafa ekki staðfest, að samið hafi
verið um eftirlaunaskuldbindingar við
ákærðu
9. í skýrslu Endurskoðunarmiðstöðvarinn-
ar kemur fram, að Hafskip h.f. hafi gert leig-
usamninga við tvö fyrirtæki um leigu á gám-
um. Er við það miðað í skýrslunni, að annar
samningurinn, þ.e. við fyrirtækið Consafe,
hafi í raun verið rekstrarleigusamningur og
því engin efni verið til þess að eignfæra
greiðslur Hafskips h.f. Taka Atli og Stefán
undir þessa niðurstöðu miðað við forsendur
Endurskoðunarmiðstöðvarinnar. Um hinn
samningínn, þ.e. við fyrirtækið Independant
Leasing, er því á hinn bóginn haldið fram,
að hann hafi í raun verið kaupleigusamning-
ur og því hafi eignfærsla á raunverulegu
kaupverði gámanna verið við hæfi. Þeir Atli
og Stefán taka einnig undir þessa niðurstöðu
og að eignfærð gámaleiga hafi með vísan til
þessa verið offærð um kr. 10.000.000 í lok
ágúst 1984.
Ákærði Helgi taldi, að á árunum
1981-1982, hafi upphaflega verið tekin
ákvörðun hjá félaginu um að eignfæra
gáma. Fannst ákærða ekkert annað koma
til greina en að gera þetta, þar sem um kaup-
leigusamninga væri að ræða og myndi félag-
ið eignast gámana. Fannst ákærða algjörlega
út í'hött, ef aðeins ætti að gjaldfæra greiðsl-
urnar sem leigu, en taka ekkert tillit til þess
eignaauka, sem var að myndast. Var ákærði
þarna að beita aðferð, sem sýndi fram á raun-
verulega eign félagsins í þessum gámum.
Þær tölur, sem ákærði lagði til grundvallar
voru byggðar á því, sem ákærði vissi frá
upphafi um eignamyndun samkvæmt gáma-
samningunum. Reiknaði ákærði út ákveðna
tölu í upphafi og var síðan farið eftir
ákveðnu mynstri eftir það.
Ákærði Björgólfur mundi ekki, hvenær
ákvörðun var tekin upphaflega hjá félaginu
um að eignfæra gáma. Sennilega hafi það
verið á stjþrnarfundi og menn verið sammála
um það. Ákærða voru ekki kunnar þær töl-
ur, sem lagðar voru til grundvallar við eign-
færsluna, það hafi verið bókhaldslegt atriði,
en hann hafi gert ráð fyrir, að gámarnir
yrðu eignfærðir.
Ákærði Ragnar sagði, að á árinu 1982
hafi verið gengið úr skugga um með óyggj-
andi hætti að samningar við Consafe væru
kaupleigusamningar og að Hafskip h.f.
myndi eignast gámana, tæplega 300 að tölu.
Kvað ákau'ði gámana hafa verið á kaupleigu-
samningi frá 1979 og Hafskip h.f. hafi átt
að eignast þá smám saman frá einhveijum
degi árið 1984 til ársloka 1985 eða fram í
apríl/maí 1986. Byggðist eignfærsla gá-
manna á þeim sjónarmiðum, að Hafskip h.f.
myndi eignast þá.
Ákærði Páll Bragi taldi gámana fyrst hafa
verið eignfærða í ársuppgjöri fyrir 1981 og
í huga hans var aldrei neinn vafi um það,
að samningarnir við Consafe væru
kaupleigusamningar.
Verður nú almennt fjallað umy milliupp
gjör, reikningsskilavenjur, staðla o.fl.
Milliuppgjör, öðru nafni bráðabirgðaupp-
gjör, voru gerð af endurskoðanda Ilafskips
tvisvar á ári, fyrst eftir 4 mánuði og síðan
t
eftir 8 mánuði. Endurskoðandinn, ákærði
Helgi, hefur borið, að í þau hafi ekki verið
lögð sama vinna og í ársreikninginn og að
þau hafi ekki verið endurskoðuð eins og komi
fram í áritun á þau. Verður nánar um það
fjallað hér á eftir.
Vitnið, Atli Hauksson, bar fyrir dómi, að
það þekkti ekki dæmi þess* að þessi uppgjör
væru endurskoðuð og að við gerð þeirra
væri ekki beitt sömu nákvæmni og við gerð
ársreikninga. í megindráttum hljóti menn þó
að beita sömu aðferðum við gerð þeirra og
við gerð ársreikninga.
Hvorki í bókhalds- né hlutafélagalögum
eru sérstök ákvæði um milliuppgjör. Þá er í
lögum um löggilta endurskoðendur aðeins
talað um reikningsskil og verður að álíta að
milliuppgjör falli undir þau.
Ekki liggur fyrir í málinu, að endurskoð-
endur eða félag þeirra hafi sérstaklega Ijall-
að um milliuppgjör eða gefið út leiðbeiningar
um gerð þeirra fyrr en í október 1988. Þá
er dreift drögum að áliti um milliuppgjör en
þar sem það er tæpum 3 árum eftir að Haf-
skip h.f. varð gjaldþrota er ekki ástæða til
að reifa það hér.
Eins og fyrr var rakið komu allir fyrrver-
andi stjórnarmenn Hafskips h.f. fyrir dóm.
Þeir eru allir með mikla reynslu.af hinum
ýmsu sviðum íslensks athafna- og viðskipta
lífs. Þeir voru spurðir um álit þeirra á milli-
uppgjörum almennt. Þeim bar saman um að
milliuppgjör væru ekki eins nákvæm og árs-
reikningar enda gerð á mun styttri tíma en
þeir og að baki þeirra lægi ekki sama vinna.
Þau væru vísbending um stöðu rekstrarins,
notuð t.d. til að leiðrétta ýmsa þætti hans
og bera saman við áætlanir. Þótt reynt væri
að fara eins nákvæmlega ofan í hlutina og
hægt væri, væri ekki farið ofan í smáatriði
og allar tölur í þeim hlytu að vera grófari
heldur en í ársreikningnum. Vöruðu þeir við
að ofmeta gildi þeirra.
Síðla árs 1982 gerðist Félag löggiltra end-
urskoðenda, F.L.E., aðili að Alþjóðlegu reikn-
ingsskilanefndinni, I.A.C.E, sem stofnuð var
árið 1973. Vinnur nefndin m.a. að því að
setja staðla fyrir ýmsa þætti varðandi reikn-
ingsskil fyrirtækja. Var hún sett á laggirnar
til að koma á meiri samrsémingu á reiknings-
skilum vegna aukinna alþjóðlegra viðskipta
og eiga a.m.k. 70 lönd aðild að henni.
Því hefur verið haldið fram af öðrum höf-
undi álitsgerðar þeirrar, sem þessi kafli ákæ-
runnar er m.a. byggður á, en hann er jafn-
framt formaður reikningsskilanefndar F.
L.E., að þar sem félagið hafi gengið í þessi
samtök séu félagar þess skuldbundnir til að
fara eftir og vinna að framgangi þeirra
staðla, sem þau setji. Stjórn félagsins hafi
kynnt félagsmönnum þessa ákvörðun og jafn-
framt kynnt staðla nefndarinnar á kynningar-
fundum með skýrslum og á annan hátt, m.a.
með útgáfu álitsgerða. I lögum eða reglu-
gerðum félagsins sé hvergi getið um skuld-
bindingargildi slíkra staðla, hins vegar skuld-
bindi félagar sig til að vinna að framgangi
þeirra með því að vera félagar í F.L.E., sem
gengið hefur í I.A.C E., þar sem nefndin
hafi sett slíkar skuldbindingar. Þegar F.L
E. gekk í samtökin á sínum tíma hafi félags-
mönnum verið gerð grein fyrir þessum skuld-
bindingum á sérstökum fundi, þar sem þetta
var rætt.
Þá er fram komið að F.L.E. er ekki aðili
að bandarísku reikningsskilanefndinni
F. A.S.B.
íslenskum löggiltum endurskoðendum er
ekki skylt að vera í félagi löggiltra endurskoð-
enda. Hins vegar verður að gera þá kröfu
til þeirra sem fagmanna, að þeir fylgist með
og ræki starfíð af kostgæfni, sbr. 8. gr. laga
nr. 67/1976 um löggilta endurskoðendur,
enda segir í 1. gr. laganna um tilgang þeirra
að hann sé að tryggja að í landinu sé á hveij-
um tíma stétt manna, sem hafi þekkingu til
að gefa hlutlaust og áreiðanlegt álit á reikn-
insskilum í viðskiptum. Þá ber þeim einnig
samkvæmt ákvæðum laga að fylgja góðum
reikningsskilavenjum við störf sín, sbr. eftir-
farandi ákvæði:
í 1. mgr. 86. gr. laga nr. 32/1978 um
hlutafélög, sem fjallar um gerð ársreikninga,
er vísað til góðrar endurskoðunarvenju. I
greinargerð með frumvarpi til laganna segir
m.a. um þetta ákvæði að hér geti ekki verið
um tæmandi talningu eða Iýsingu að ræða á
framkvæmd einstakra þátta endurskoðunar-
innar, heldur verði að taka mið af fræðilegum
aðferðum og venjum eins og þær eru skil-
greindar á hveijum tíma. Með vísan til góðr-
ar endurskoðunarvenju sé einmitt átt við, að
endurskoðunin sé framkvæmd í samræmi við
það, sem almennt gerist hjá sérhæfðu, sam-
viskusömu fólki, sem að endurskoðun vinni
á hverjum tíma.
Þá er einnig í 95. gr. sömu laga vísað til
góðrar reikningsskilavenju að því er varðar
gerð ársreiknings. í athugasemdum við þetta
ákvæði í frumvarpi til laganna er sagt að
þetta hugtak sé þegar til í lögum um bók- '
hald, en segja megi að með því sé einkum