Morgunblaðið - 06.07.1990, Blaðsíða 34

34
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 6. JÚLÍ 1990
í framangreindum bréfum og gögnuin, sem
þeim fylgdu, hafi verið rartgar eða villandi.
Með hliðsjón af framansögðu og gegn neit-
un ákærðu, er ósannað, að þeir hafi veitt
bankastjórninni rangar eða villandi upplýs-
-ingar svo sem í ákæru er rakið. Verða þeir
því sýknaðir af þessu ákæruatriði.
Ákærðu Björgólfi og Ragnari er gefið að
sök að hafa á hluthafafundi hinn 9. febrúar
1985 vísvitandi flutt hluthöfunum rangar eða
villandi upplýsingar um sennilega afkomu
félagsins á árinu 1984 eða efnahagsstöðu
þess í árslok, sem m.a. hafi verið reist á hin-
um röngu eða villandi forsendum varðandi
Atlantshafsflutninga félagsins.
Það er aðfinnsiuvert, að ákæruvaldið setur
ekki fram, hveijar hinar röngu eða villandi
upplýsingar eigi að vera og ekki er komið
fram í málinu, hvað ákærði Björgólfur sagði
á umræddum fundi. Hins vegar liggur fyrir
dkýrsla ákærða Ragnars, Á krossgötum, og
hefur efni hennar verið rakið nákvæmlega.
Verður því talið, að á henni byggist þessi
ákæruliður að því er varðar ákærða Ragnar,
en í skýrslunni kemur fram, að ákærði Björ-
gólfur muni taka til máls.
í skýrslu ákærða Ragnars er að finna
bæði frásögn af jákvæðum og neikvæðum
hliðum rekstrar félagsins. Hann reiknar með
tvö- eða þreföldun á veltu félagsins á árinu
1985 og verulegum hagnaði í Atlantshafssigl-
ingunum. Hann talar um 240 milljóna króna
veltu í þeim frá 15. október 1984 til ársloka
og sé hagnaður þann stutta tíma áætlaður
nálægt 10%. Þá reiknar hann með, að megin-
niðurstöðutölur rekstraráætlunar fyrir árið
1985 geri ráð fyrir góðum hagnaði af
rekstri félagsins í heild. Reiknað sé með, að
^rekstrarjafnvægi náist í hefðbundnu íslands-
starfi, en dótturfyrirtækin erlendis og Trans
Atlantic siglingarnar skili hagnaði. Hér sé
þó um áætlanir að ræða og að öðru jöfnu
byggðar á svartsýnisforsendum.
Ákærði gerði í skýrslunni grein fyrir svo-
nefndu Rainbow máli, verkfallinu, gengis-
breytingum og taxtahruni, sem áður er að
vikið. Vakti hann athygli á, að í fyrirliggj-
andi áætlunum bendi flest til taps á árinu
1984 að fjárhæð kr. 50-60 milljónir, en end-
anlegt uppgjör lægi ekki fyrir, fyrr en í
lok mars.
" Þótt í skýrslu ákærða Ragnars megi
greina mikla bjartsýni hefur ekki verið sýnt
fram á, að sú bjartsýni hafi á þessum tíma
verið augljóslega röng, þótt síðar kæmi í
Ijós, að hún hafi ekki átt rétt á sér. Þá er
Ijóst að ákærði vakti athygli á erfiðri
stöðu fyrirtækisins.
Þegar skýrsla ákærða Ragnars er virt í
heild og þegar litið er til þess, sem áður er
sagt um sakargiftirnar í upphafi þessa kafla
ákærunnar, þykir með sömu rökum og þar
greinir ósannað, að ákærði Ragnar hafi vís-
vitandi flutt hluthöfunum rangar eða villandi
upplýsingar um þau atriði, er í ákærunni
greinir á hluthafafundinum 9. febrúar 1985.
Ber því að sýkna hann af þessari háttsemi.
Að því er snertir ákærða Björgólf ber að
sýkna hann af sakargiftunum samkvæmt
'*þessari málsgrein kaflans, þar sem ekkert
liggur fyrir í málinu, hvað hann hafi sagt
rangt eða villandi á fundinum.
Akærða Ragnari er gefið að sök að hafa
vísvitandi skýrt rangt frá upphæð hlutafjár
félagsins í tilkynningu til hlutafélagaskrár
dagsettri 2. júní 1985, en að þeirri tilkynn-
ingu stóð ákærði ásamt öðrum stjórnarmönn-
um félagsins.
Ákærði Ragnar skýrði svo frá, að hann
hafi ekki verið sér sérstaklega meðvitaður
um, að vantað hafi upp á 80 milljón króna
hlutafjáraukninguna, sem að neinu næmi,
fyrr en það upplýstist í kjölfar gjaldþrotsins.
Hann vissi hins vegar, að fleiri höfðu sýnt
áhuga á kaupum en nam hlutafjárútboðinu
og að lækka þurfti við suma það hlutafé, sem
þeir skrifuðu sig fyrir. Fær þetta stuðning í
framburði vitna.
Vitnið Ragnheiður Ágústsdóttir hefur
staðfest, að fyrir hafi legið hlutafjárloforð
fyrir hærri fjárhæð en svaraði til útboðsins,
þó svo að í ljós hafi komið, að viðkomandi
hafí ekki verið látnir skrifa sig skuldbindandi
fyrir hlutafjárloforðunum og vanhöld urðu.
I ljós er leitt að hlutafjárloforð lágu fyrir,
þegar tilkynningin var send, fyrir þeirri
80.000.000 króna hlutafjáraukningu, sem
ákveðin var 9. febrúar 1985. Hins vegar
vantaði upp á, að þau væru öll greidd.
Samkvæmt framansögðu er ósannað, að
ákærði Ragnar hafi vísvitandi skýrt rangt
frá upphæð hlutafjár félagsins með áður-
greindri tilkynningu og ber því að sýkna
hann af því.
III. kafli
Rækilega 'hefur verið rakið í dómi þessum
hver afstaða ákærðu, Björgólfs, Ragnars og
Helga er til þeirra sakargifta, sem hér er
^fjallað um. Kannast enginn þeirra við að
þeir hafí í sameiningu staðið að því að rang-
færa ársreikninginn fyrir 1984 með því, að
útbúa efnislega röng bókhaldsgögn, fresta
gjaldfærslum og gæta ekki viðurkenndra
reikningsskilaaðferða, en allt er þetta talið
gert í því skýni að villa um fyrir stjórn félags-
ins, híuthöfum, bankastjórn Útvegsbankans
og öðrum viðskiptaaðilum um raunverulegan
efnahag félagsins og rekstrarafkomu og til
þess_ að tryggja félaginu áfram lánstraust
hjá Útvegsbankanum.
Verður nú gerð grein fyrir hveijum hinna
þrettán liða og í hveijum lið fyrst greint frá
því, sem fram kemur í skýrslu endurskoðend-
anna Atla og Stefáns.
1. Gerð er grein fyrir því, að beitt hafi
verið sömu reikningsskilareglu varðandi lotun
tekna og í bráðabirgðauppgjörinu fyrir fyrstu
átta mánuði ársins 1984.
í ársuppgjöri Hafskips h.f. var gjaldfærður
kostnaður vegna Islandssiglinganna að fjár-
hæð kr. 940.777, sem tengdist þeim ferðum,
sem liður þessi byggist á. Hins vegar hafi
raunverulegur beinn kostnaður numið kr.
2.481.402. Ef þessi kostnaður sé hlutfallaður
með sama lotunarhlutfalli og beitt var á tekj-
urnar, reynist gjaldfæranlegur kostnaður
nema kr. 702.398. Samkvæmt þessu sé
kostnaður vegna ferðanna oftalinn um mis-
muninn eða kr. 238.379.
Þá segir í skýrslu endurskoðendanna varð-
andi tekjur og kostnað af Atlantshafssigling-
unum að eðlilegast sé að beita sömu aðferð
við hlutföllun tekna og gjalda í þessum sigl-
ingum og í íslandssiglingunum. Ef þessar
tekjur og kostnaður sé hlutfallað með sama
lotunarhlutfalli hafí því tekjur af þeim tveim
ferðum, sem um er fjallað í þessum lið ákæ-
runnar verið oftaldar um kr. 30.660.000 og
gjöld verið oftalin um samtals
kr. 16.444.000.
Um lotunarreglurnar vísast til umfjöllunar
um þær í 1. lið I. kafla hér að framan.
Áður var gerð grein fyrir viðhorfí ákærða
Björgólfs til lotunaraðferðar félagsins, þegar
gerð var grein fyrir henni í sambandi við
milliuppgjörið. Sagði hann sömu skýringar
eiga við um ársreikninginn.
Ákærði Ragnar vísaði um þennan lið ákæ-
runnar til þess, sem hann bar um lotun í I.
kafla ákærunnar, en bætti því við, að hann
hafí ekki tekið þátt í umfjöllun um þau mál
og engar stærðir séð í því sambandi. Hann
hafi gengið út frá því, að í félaginu væru
notaðar sömu reglur og frá upphafi.
Áður er gerð grein fyrir viðhorfí ákærða
Helga til þessa atriðis.
2. -3. Varðandi 2. lið er grundvöllur þeirrar
færslu minnisblað ákærða Þórðar Hafsteins.
Hugmyndin á bak við hana er sú, að þar sem
félagið eigi ófluttar vörur um áramótin
1984/1985, sé við hæfí að færa tekjur vegna
væntanlegra flutninga, enda lítil óvissa um,
að þessar vörur verði fluttar á vegum
fyrirtækisins.
Endurskoðendurnir telja, að þessar tekjur
samsvari ósvöruðum pöntunum hjá þeim, sem
selja vörur og þar sem það heyri til algjörra
undantekninga, að pantanir séu færðar sé
það niðurstaðan, að tekjufærslan hafí ekki
verið í samræmi við góða reikningsskila-
venju. Stríði færslan gegn varkárnissjónar-
miðum við reikningagerð og reglunni um að
tekjur beri að innleysa á því tímabili, sem
til þeirra er unnið.
Varðandi 3. lið er grundvöllur þeirrar eign-
færslu ■ tvö minnisblöð, annað frá ákærða
Þórði Hafsteini með tölunni 20 milljónir, sem
kostnaður frá árinu 1984 við lestun og losun
tómra gáma og flutning þeirra og dreifíngu
á einstakar hafnir síðustu mánuði ársins
1984. Hitt minnisblaðið er frá ákærða Sigur-
þóri Charles og er með tölunni 3,5 milljónir
króna vegna ferða- og risnukostnaðar 1984,
sem talinn er réttlætanlegur sem fyrirfram
greiddur vegna undirbúnings Trans
Atlantic siglinganna.
Þessa eignfærslu telja endurskoðendurnir
byggja á því sjónarmiði að óréttlátt þætti,
að reksturinn 1984 yrði að öllu leyti að bera
upphafskostnað við hina nýju siglingaleið.
Hugsunin sé sú, að fleiri en eitt reiknings-
haldstímabil njóti ávinnings af slíkum kostn-
aði og því sé sanngjarnt að dreifa honum á
nokkur tímabil. Fræðilega séð sé erfitt að
rökstyðja eignfærslu kostnaðar af þessu
tagi, enda sé líklega fremur stuðst við áhrif
útkomunnar, þegar aðferðin sé valin, en að
kostnaðurinn sem slíkur sé nokkurs virði.
Þá skipti máli í þessu sambandi, að nokkur
óvissa hafi verið um framtíðarhorfur fyrir-
tækisins á þessum tíma og hafi því farið
betur á því að taka varkárari afstöðu til
væntanlegrar útkomu af siglingaleiðinn.i.
Hafi því átt að gjaldfæra umræddan kostnað
í rekstrarreikningi 1984. Að lokum er bent
á, að það hafí verið mjög villandi framsetning
í reikningnum, að þessi kostnaður var ekki
sérgreindur í efnahagsreikningi, þar sem í
honum felist ákveðið viðhorf til framtíðar-
horfa fyrirtækisins, sem rétt hafi verið að
vekja athygli lesenda reikningsins á. Þá sé
ljóst, að kostnaðurinn falli alls ekki að efni
þess liðar, sem hann var innifalinn í, þ.e. liðn-
um útistandandi skuldir, flutningsgjöld o.fl.
Ákærði Björgólfur bar, að ákærða Þórði
Hafsteini hafi verið falið að athuga ákveðna
þætti varðandi 2. lið, en hann hafi verið sá,
sem hélt utan um þessar upplýsingar. Hafi
honum verið falið að áætla þetta eins og
hann og aðrir hafi talið að stætt væri á.
Engin fordæmi hafí verið fyrir þessu í
rekstri félagsins, enda engin fordæmi fyrir
Trans Atlantic siglingunum, sem hófust um
haustið. í þessum nýja rekstri hafi komið upp
alls konar ný matsatriði, sem margir starfs-
menn félagsins ásamt yfirmönnum þurftu að
kanna og í framhaldi af því hafi verið ákveð-
ið að hafa þetta á þennan veg.
Ákærða voru kunn vinnubrögðin, sem lágu
að baki þeim minnisblöðum, sem aftur lágu
að baki þeirri eignfærslu, sem 3. liður fjallar
um. Hafi stjórnarmenn viljað eignfæra miklu
meira af stofnkostnaðinum og hann hafí einn-
ig verið þeirrar sköðunar. Síðar hafi komið
í ljós, að bankinn var einnig þessarar skoðun-
ar. Aðrir vildu fara hægar í sakirnar og voru
varkárari. í þeim hópi hafi ákærði Helgi ver-
ið. Þá var deilt um, hvort eignfæra ætti stfofn-
kostnaðinn á nokkrum mánuðum eða nokkr-
um árum. Voru þeir starfsmenn, sem talið
var að hefðu mesta þekkingu fengnir til þess
að meta þetta. Ákærði mundi ekki, hvenær
honum var kunnugt um, að tölurnar í þessum
lið og næsta lið að framan, höfðu verið tekn-
ar inn í Iiðinn útistandandi skuldir, flutnings
gjöld o.fl., en honum hafi örugglega verið
sagt frá þessu. Þetta hafi verið rætt í
stjórninni.
Samkvæmt framburði ákærða Ragnars var
2. liður einhver hluti af upphafskostnaðar-
dæminu, en hann var að öðru leyti ekki
kunnugur smærri atriðum varðandi þetta eða
hvernig að þessu var staðið. Hann sá ekki á
sínum tíma minnisblað ákærða Þórðar Haf-
steins um 15,9 milljónirnar og mundi ekki
eftir umræðu um, að það yrði skrifað eða
að endurskoðandinn óskaði eftir slíku blaði.
Ákærði Ragnar sá ekki á sínum tíma þau
plögg, sem lágu til grundvallar færslunum í
3. lið, en þekkti hugmyndina á bak við þetta
og sagðist bera fulla ábyrgð á því.
Ákærði Helgi bar, að liðurinn útistandandi
skuldir, flutningsgjöld o.fl. væri undir veltufj-
ármunum í efnahagsreikningnum, þar sem
um skammtímaeignir væri að ræða og hefðu
15,9 miljónirnar tvímælalaust átt heima und-
ir veltufjármunum. Hann sagði að ljóst hafi
verið strax og þessi starfsemi fór í gang á
síðustu mánuðum ársins 1984, að ýmis kostn-
aður myndi falla til, sem mjög óeðlilegt væri
að færa á þær fáu vikur, sem eftir voru af
árinu 1984. Honum hafí þótt eðlilegt, að
þessum kostnaði yrði dreift á einhver tíma-
bil. Hér væri um upphafskostnað að ræða
en ekki stofnkostnað. Þessi aðferð hafi verið
mun varkárari en sú að taka stofnkostnað-
inn, eins og víða tíðkast í reikningsskilum,
og afskrifa hann á mörgum árum, t.d. á 3
eða 5 árum, svo ekki væri minnst á lengri
tíma. Hann hafí alfarið ráðið því, að þessi
varkára leið var valin. Ákærði kvaðst telja,
að hann myndi það rétt, að hann hafí rætt
þetta í upphafi við ákærða Björgólf, enda
hafí hann haft mesta þekkingu á málinu og
kvaðst ákærði hafa rætt um það við hann,
að hann kæmi með tillögur um það, hvað
þarna gæti verið á ferðinni og gerði ákærða
grein fyrirþví, hvernigþessi upphafskostnað-
ur dreifðist. Þáttur ákærða Þórðar Hafsteins
hafi verið sá, að ákærði Björgólfur hafi vænt-
anlega ákveðið að ráðfæra sig við hann, þar
sem hann vann í áætlanadeild og var tölu-
glöggur maður. Síðan kvaðst ákærði hafa
óskað eftir niðurstöðutölum frá ákærða Þórði
Hafsteini, þegar ákærði fór að vinna að upp-
gjörinu og þá hafi ákærði beðið hann um
niðurstöður og rök, svo að ákærði gæti tekið
um þetta endanlega ákvörðun. Hann hafi
síðan tekið endanlega ákvörðun um að færa
upphæðirnar í 2.-3. lið, samtals 39,4 milljón-
ir, á þann veg sem rakið hefur verið og hafi
hann talið beinlínis rangt að gjaldfæra þetta
allt á árið 1984. Sumir hafí viljað hafa þess-
ar tölur hærri. Eftir að ákærði tók þessa
ákvörðun óskaði hann eftir skriflegum stað-
festingum frá ákærðu Þórði Hafsteini og
Sigurþóri Charles á þessum tölum og þær
hafi hann fengið. Þessar tölur hafí verið
áætlaðar og ekki byggðar á tilteknum fylgi-
skjölum, heldur á mati á færslum í bókhaldi
fyrirtækisins og.þeim upplýsingum, sem voru
fyrir hendi. Hafi hann gert mönnum grein
fyrir því um áramótin að taka yrði tillit til
þessara talna og leggja yrði á þær skynsam-
legt og sanngjarnt mat.
Ákærði sagði, að fjárhæðirnar í 2. og 3.
lið hafi verið teknar inn í liðinn veltufjármun-
ir, sem er undir liðnum útistandandi skuldir,
flutningsgjöld o.fl. í efnahagsreikningi. Hér
væri um skammtímaeignir að ræða sem tví-
mælalaust ættu heima í veltufjármunum.
Hins vegar gæti hann fallist á, að betur
hefði farið á því að þessir liðir væru sérgreind-
ir sem fyrirfram greiddur kostnaður eða upp-
hafskostnaður. Þá hefði ennfremur farið bet-
ur á því, að það hefði verið sérstök skýring
um þetta í ársreikningnum, þar sem fram
kæmi að þarna væri um upphafskostnað að
ræða, sem tilheyrði þessum sérstaka rekstr-
arþætti og hann hyrfi út og á ný inn n'ekstur-
inn á fyrstu mánuðum ársins 1985. Ástæðan
fyrir því, að hann tók þetta ekki út sem sér-
stakan lið hafi trúlega verið sú, að hann leit
á þetta sem svo skammvinnar fjárhæðir í
bókhaldinu, rétt yfir áramótin og fram á
árið 1985. Ef hann hefði metið þetta sem
stofnkostnað, sem hefði átt að afskrifa á ein-
hveijum árum, hefði þetta ekki verið talið
meðal veltufjármuna og verið fært undir lið-
inn fastir fjármunir. Þrátt fyrir að betur
hefði farið að færa þetta á þann veg,
breytti það engu um niðurstöðu rekstrar-
og efnahagsreikningsins.
Ákærði sagði, að þegar hann stóð frammi
fyrir því að færa þessa liði í ársreikninginn
og taka afstöðu til þeirra, hafi Atlantshafs-
flutningarnir verið í fullum gangi og enginn
bilbugur á forráðamönnum félagsins, sem
voru bjartsýnir og höfðu trú á þessum
flutningum.
Ákærði bar, að hann hafi talið eðlilegt að
færa 15,9 miljónirnar sem mótvægi við kostn-
að, sem fyrirtækið var búið að leggja í við
að koma vörum til einstakra hafna, þar sem
þær biðu flutnings yfir hafið. Þessi kostnað-
ur hafi falist í alls konar aukaflutningum,
geymslukostnaði o.fl.
Ákærði kvaðst hafa fært fjárhæðirnar í
3. lið i góðri trú og gat ekkert séð, sem
benti til þess, að einhver óvissa væri um, að
þetta myndi ekki skila fyrirtækinu góðum
árangri. Hann benti á, að ferðakostnaður
félagsins á árinu 1984 hafi verið nærri 10-
milljónir króna og ákærði Björgólfur og að-
stoðarmenn hans hafi verið á ferðinni nánast
bróðurpartinn úr árinu við að undirbúa þessa
flutninga, þannig að fjárhæðin kr. 3.500.000,
ferða og risnukostnur, hafi verið mjög hófleg.
Ákærði taldi, að það hafí verið alrangt að
færa þessar 23,5 milljónir allar á árið 1984,
því að slíkt hefði gefið ranga mynd á því
tímabili á árinu 1984, sem Trans Atlantie
siglingarnar voru í gangi. Óréttlátt hafí
þótt, að reksturinn á árinu 1984 yrði að öllu
leyti látinn bera upphafskostnaðinn við hina
nýju siglingaleið, sem hófst undir lok ársins.
Ákærði Þórður Hafsteinn staðfesti, að
hann hafi að öllu leyti útbúið “Minnisatriði
vegna uppgjörs 1984“, bæði dagsett 15. maí
1985 og undirritað þau. Voru minnisatriðin
í fullu samræmi við bestu vitund ákærða um
þau atriði, sem þau fjalla um. Sagði ákærði,
að síðari athuganir á þessum atriðum, hafi
leitt í ljós, að þar væri síst oftalið.
Við gerð áætlunarinnar kannaði ákærði
ekki sérstaklega hvort vara hafi verið til á
einstökum höfnum, sem svaraði til áætlunar
um uppsafnaðar tekjur þann 31. desember
1984. Hins vegar sá ákærði á þeim gögnum,
sem hann hafði um tekjurnar um áramótin,
að þetta voru a.m.k. þessar tekjur, enda hafi
á þessum tíma verið óvenju miklir vöruflutn-
ingar. Hafi tekjur í raun verið meiri en 15,9
milljónir. Taldi ákærði, að ákærði Helgi hafi
komist að sömu niðurstöðu og hann sjálfur,
að þær væru ígildi hálfs skipsfarms, þ.e.a.s.
$ 200.000.
Ákærði kvaðst ekki hafa haft hugmynd
um, þegar hann gaf ákærða Helga upp töl-
urnar, að þær yrðu notaðar í ársreikninginn.
Hann kvaðst hafa verið boðaður á fund í
maí 1985, og voru þar auk hans, ákærðu
Björgólfur, Ragnar og Helgi. Á fundinum
var fyrst og fremst rætt um, hvaða stærðir
gætu verið fólgnar í upphafskostnaði félags
ins. Var þarna rætt um, að það væri
beinlínis rangt að færa ekki upphafskostnað
vegna þess, að þetta ætti ekki allt að
tilheyra árinu 1984, þar sem þessi kostnaður
væri hvergi nærri búinn að skilaþeim tekjum
á móti, sem eðlilegt gæti talist. Ákærði Björ-
, góifur hafi virst hafa ákveðnar skoðanir á
því, hvað bæri að telja upphafskostnað, og
var ákærða falið að kanna, hvort það gæti
staðist og gerði það. Síðan hringdi ákærði
Helgi í ákærða og bað hann að staðfesta
upphæðina. Þannig urðu minnisblöð ákærða
til. Ákærði tók engar ákvarðanir um, hvern-
ig færslut' ættu að vera í bókhaldinu. Hann
taldi, að kostnaðurinn hafi mátt metast helm-
ingi hærri en kom fram á blöðum hans.
Ákærði kvað ákærða Helga hafa ákveðið,
hvaða tölu hann í raun og veru vildi taka inn.
Ákærði Sigurþór Charles staðfesti, að hann
hafi látið ákærða Helga í té bréfið frá 13.
maí 1985 um eignfærðan upphafskostnað að
fjárhæð kr. 3,5 milljónir vegna ferða- og
risnukostnaðar. Ákærði gekk frá bréfinu til
ákærða Helga að beiðni hans og sendi honum
í framhaldi af því að farið var að kanna,
hvort grundvöllur væri fyrir eignfærslu á
langtímakostnaði. Taldi ákærði þegar hann
útbjó umrætt bréf að hann væri að gera
rétt, en fyrir hann hafi verið lagðar beiðnir
frá ákærða Helga um að taka saman áætlað-
an ferðakostnað vegna undirbúnings Atlants-
hafssiglinga félagsins, þar sem ákveðið hafi