Morgunblaðið - 06.07.1990, Page 40

40
um það frá skipamiðlurum á árinu 1985.
Þessar upplýsingar hafi hins vegar verið þess
eðlis að mjög erfitt hafi verið að átta sig á
því hvað í rauninni var að gerast og menn
hafi ekki verið sammála um hvaða verð var
á skipunum á hverjum tíma, ekki einu sinni
eftir á að hyggja.
Ákærði Ólafur bar að ákærði Axei hafi
átt að fylgjast með tryggingum, er Hafskip
h.f. setti bankanum. Gaf hann bankastjórn-
inni reglulega skýrslu um stöðu þeirra mála.
Ákærði Ólafur kvaðst ekki hafa fylgst með
því, hvernig ákærði Axel vann sitt verk en
hann hafi átt að fylgjast með tryggingunum
eins og honum var unnt og á þann hátt, sem
hann taldi eðlilegast og réttast. Ef ákærði
Axel hafi talið, að hættuástand væri að
myndast í sambandi við verðmæti tiygging-
anna, hafí hann átt að láta bankastjórnina
vita.
Ákærði Axel sagði, að í ársbyijun 1978
“hafi vitnið Jónas G. Rafnar, þáverandi banka-
stjóri, falið sér að vera tengiliður bankastjórn-
ar og framkvæmdastjórnar Hafskips h.f.
Ekkert hafi verið bókað um þennan fund.
Þetta hafi þýtt vikulega fundi með fram-
kvæmdastjórninni og að halda uppi tengslum
við hana. Þá hafi ákærði einnig verið sá
aðili, sem forráðamenn Hafskips h.f. gátu
leitað til og þannig komist í samband við
yfirstjórn bankans. Ákærði kvað sér ekki
hafa verið falið að hafa eftirlit með viðskipt-
um Hafskips h.f. við Útvegsbankann.
Ákærði kvaðst hafa tekið við starfi tengi-
liðar við Hafskip h.f. af Stefáni Sturlu Stef-
ánssyni, aðstoðarbankastjóra, og hafi sér
verið kunnugt, að Stefán Sturla átti ekki að
hafa eftirlit með viðskiptum bankans við
Jlafskip h.f.
Ákærði sagði, að sér hafi borist mörg
gögn frá Hafskipi h.f. og hafi hann komið
þeim strax til bankastjórnar og hagdeildar
bankans. Ákærði kvaðst ekki vera bókhalds-
fróður maður og sér hafí aldrei verið falið
að fara ofan í ársreikninga, milliuppgjör og
rekstrar- og greiðsluáætlanir frá félaginu.
Vitnið Jónas Rafnar hafi sagt sér, að þetta
myndi hagdeild bankans gera. Hann hafi
tekið fram, að ákærða væri ekki ætlað að
gera þetta. Ákærði mundi ekki sérstaklega
eftir gögnum varðandi Atlantshafssiglingar
félagsins, enda kvaðst hann ekki hafa verið
bær um að meta þau.
Ákærði neitaði að hafa stuðst eingöngu
við gögn og upplýsingar, sem starfsmenn
Hafskips létu honum í té. Hann hafi sjálfur
aflað upplýsinga og reynt að staðreyna þær
varðandi raunverulegt verðmæti eigna, sem
veðsettar voru bankanum. Hafi þetta verið
hluti af starfi hans sem forstöðumaður lög-
fræðingadeildar bankans og síðar sem
aðstoðarbankastjóri.
Varðandi b-liðinn í 2. þætti þessa kafla
ákærunnar, kvaðst ákærði hafa verið að til-
greina þær fjárhæðir, sem veðskrá bankans
hafði að geyma og hafi alls ekki verið um
verðmætismat á skipunum að ræða.
Ákærði kannaðist við að 1. mars 1981
hafí tryggingagildi skipa Hafskips h.f. verið
hækkað úr 70% í 85% af áætluðu markaðs-
-verði og gaf hann skýringar á þeirri ákvörð-
un, sem hafi verið gerð að beiðni forráða-
manna Hafskips h.f. Ákærði taldi þetta
óhætt og kvað þetta gert með vitund og sam-
þykki bankastjórnarinnar. Hafa tveir af fyrr-
verandi bankastjórunum staðfest þetta, en
hinn þriðji mundi ekki eftir því.
Varðandi d-liðinn kvað ákærði þar vera
um að ræða upplýsingar úr veðskrá bank-
ans, sem hann hafi tekið saman til að nota
á fundum bankastjórnar, en henni hafi verið
kunnugt hvaðan þær voru komnar. Ákærði
hafi ekki lagt mat á verðmæti hinna
veðsettu eigna.
Ákærði kvað það rétt, að við gerð yfirli-
tanna samkvæmt e-lið frá 18. apríl og 3.
júní 1985, hafi Útvegsbankinn aðeins verið
búinn að fá afhentan hluta af þeim skulda-
‘bréfum, sem út vona gefin vegna hlutafjár-
aukningar í Hafskipi h.f. Á endanum hafi
bankinn fengið í hendur langmestan hluta
umræddra skuldabréfa. Þrátt fyrir það hafi
þessa verið getið á áðurgreindum yfirlitum,
og taldi ákærði, að bankastjórninni hafi ætíð
verið kunnugt um, hversu mikið af bréfunum
voru komin inn.
Það er ljóst, að Bankaeftirlit Seðlabankans
gerði ýmsar athugasemdir við viðskipti bank-
ans og Hafskips h.f. á árunum 1977 og 1979
og í framhaldi af fyrri athuguninni var
ákærði Axel gerður að tengilið milli banka-
stjórnarinnar og forráðamanna Hafskips h.f.
-vegna viðskipta þessara aðila. Hins vegar
hefur ákærði Axel ekki viljað kannast við,
að honum hafi verið falið svo víðtækt eftirlit
eins og ákært er fyrir.
Um það er ekki ágreiningur, að ákærði
Axel var tengiliður milli bankans og Haf-
skips h.f. og að hann samdi þau yfirlit, sem
gerð voru á framangreindum árum fram að
gjaldþroti félagsins. Verður fyrst tekin af-
staða til þess, hvort ákærði Axel hafi verið
MORGUNBLAÐID, FOSTUQAGUfl ,6. JUU 1990 ,
í því eftirlitshlutverki, sem honum er gefið
að sök að hafa vanrækt.
Af því sem að framan hefur verið rakið,
er talið, þrátt fyrir neitun ákærða Axels, að
honum hafi verið falið af hálfu Útvegsbank-
ans að fylgjast með rekstri Hafskips h.f. og
hafa eftirlit með því, að ætíð væru nægar
tryggingar fyrir skuldbindingum félagsins
gagnvart bankanum. Hir.s vegar verður ekki
talið, að það hlutverk, sem hann í 2. iið
þessa kafla ákærunnar er talinn hafa van-
rækt, sé svo víðtækt sem ráða má af því,
sem þar er rakið.
Ákærði studdist í þessu starfi sínu við
gögn og upplýsingar, sem starfsmenn Haf-
skips h.f. létu honum í té og hafði hann enga
ástæðu á þessum tíma til að tortryggja þau.
Hefur hann upplýst, að har.n hafi sjálfur
aflað sér mata skipamiðlara um markaðsverð
skipa og er ekki ástæða til að vefengja, að
það sé rétt.
Telja verður vafasama þá ákvörðun
ákærða Axels að tilgreina verðmæti trygg-
inga í skipum Hafskips h.f. að verulegu leyti
sem nafnverð tryggingarréttinda án tillits til
markaðsverðs skipanna og þar með þess verð-
falls á kaupskipum, sem varð á alþjóðlegum
markaði á þessum tíma. Ákærði mátti hins
vegar eiga von á því, að markaðsverð skip-
anna hækkaði samkvæmt þeim lögmálum,
sem giltu um sveiflur í verði skipa, eins og
nánar var rakið í III. kafla hér að framan.
Hefur því ekki verið sýnt fram á, að ákærða
hafi borið að lækka tímabundið verðmæti
trygginganna.
Sú ákvörðun ákærða að hækka trygginga-
gildi skipa Hafskips h.f. úr 70% í 85% af
áætluðu markaðsverði þeirra var gerð í tíð
fyrri bankastjórnar og með vitneskju tveggja
úr henni, en sá þriðji mundi ekki eftir þessu.
Framburður ákærða um réttmæti þessarar
ákvörðunar hefur ekki verið hrakinn.
Þá er ákærða Axel gefið að sök að hafa
talið meðal trygginga fyrir skuldbindingum
bankans vegna Hafskips h.f. ýmis veðandlög,
sem hafi verið verðlaus eða lítils virði. Talað
er um ýmis veðandlög, en í ákærunni er
aðeins getið ódagsetts víxils, veðs í fasteign-
inni Tívolí og almenns veðs í tækjum. Verður
því einungis tekin afstaða til þeirra, enda
óljóst, hver hin eigi að vera eins og orðalagi
ákæru er varið. Ekki var tekið veð í þessum
eignum vegna nýrra lána. Verður ekki með
neinu móti séð, að sú háttsemi sé aðfinnslu-
verð að telja þessi veðandlög meðal trygginga
Þvert á móti verður að telja, að ákærði hafi
með veðtökum þessum fremur reynt að bæta
tryggingastöðu bankans en veikja hana, enda
þótt deila megi um verðmæti þessara veðand-
laga. Þá hefur ekki verið sýnt fram á, að
hinn ódagsetti tryggingavíxill hafi verið verð-
laus eða lítils virði.
Óvarlegt verður að telja af hálfu ákærða
Axels að telja meðal trygginga bankans
skuldabréf, sem bankinn hafði ekki fengið
afhent, en þó ber til þess að líta, að Hafskip
h.f. hafði skuldbundið sig til þess að afhenda
bankanum öll bréfin, jafnskjótt og þau voru
gefin út.
Að því er tekur til óhlýðni bankastjóranna
við bankaráðið lítur dómurinn svo á, að í
máli þessu hafi ekki verið sýnt fram á nein
þau atriði, sem bankaráðið hafi gefið banka-
stjórninni bein fyrirmæli um, hvorki í almenn-
um né sérstökum erindisbréfum þeirra eða á
annan hátt. Þá kannast bankaráðsmennirnir
ekki við að hinir ákærðu bankastjórar hafi
sýnt af sér óhlýðni við þá. Af því sem rakið
hefur verið um störf ákærða Axels, þykir
ekki hafa verið sýnt fram á, að hann hafi
óhlýðnast bankastjóminni.
Þegar allt er virt sem rakið var ber að
sýkna ákærðu Halldór Ágúst, Lárus, Ólaf
og Axel af því sem þeim er gefið að sök í
þessum kafla.
IX. kafli
Samkvæmt þessum kafla ákærunnar og
ákæranni frá 23. nóvember 1988, er
ákærðu, Valdimar, Arnbimi, Garðari, Krist-
manni og Jóhanni Sigurði, gefið að sök að
hafa sem bankaráðsmenn sýnt af sér sak-
næma vanrækslu við yfirstjórn Útvegsbank-
ans og við eftirlit með starfsemi hans og
þannig látið hjá líða að fylgjast með skuld-
bindingum og tiyggingum vegna viðskipta
bankans við Hafskip h.f., á þeim tímabilum,
sem þeir vora bankaráðsmenn.
í ákærunum er háttsemi ákærðu m.a. tal-
in varða við 141. gr. almennra hegningar-
laga, sem er í XIV. kafla þeirra, er fjallar
um brot í opinberu starfi. Kemur því fyrst
til úrlausnar hvort ákærðu teljast opinberir
starfsmenn í skilningi þessa kafla
almennra hegningarlaga.
Samkvæmt 1. gr. laga nr. 12, 1961 um
Útvegsbanka Islands, var bankinn eign ríkis-
ins. Samkvæmt 8. og 9. gr. sömu laga var
yfirstjórn hans í höndum ráðherra, er fór
með bankamál, og fimm manna bankaráðs,
er kosið var af Alþingi til fjögurra ára í
senn. Stjórn bankans var að öðru leyti í hönd-
um 3 manna bankastjórnar, sem fór með
æðstu stjórn allrar daglegrar starfsemi, sbr.
14. gr. laganna. Verkefni ráðsins voru nánar
skilgreind í IV. kafla laganna. Það hafði yfir-
umsjón með starfsemi bankans, gerði tillögu
um reglugerð hans, sem ráðherra setti, einn-
ig réði það bankastjóra, aðstoðarbankastjóra,
aðalféhirði, aðalbókara svo og stjórnendur
útibúa utan Reykjavíkur. Laun bankastjóra
og annarra starfsmanna bankans og eftirlaun
þeirra voru ákveðin af ráðinu. Verkefni þess
voru nánar tíunduð í 35. gr. reglugerðar nr.
31, 1962 fyrir Útvegsbanka íslands.
Af tilvitnuðum lögum og reglugerð er
Ijóst, að bankaráðinu var, ætlað að hafa á
hendi yfirstjórn bankans, sem var að öllu
leyti í eigu ríkisins og það bar ábyrgð á sbr.
2. gr. laga nr. 12, 1961. Af þessu leiddi, að
ákærðu vora, sem bankaráðsmenn, opinberir
starfsmenn í skilningi XIV. kafla almennra
hegningarlaga, enda sýnist sá skilningur eðli-
legur þegar störf þeirra við stjórn bankans
eru virt. Skiptir ekki máli í þessu sambandi,
að þeir voru kosnir til starfans af Alþingi
en ekki skipaðir af ráðherra.
Ákærðu höfðu setið mislengi í bankaráðinu
og er tími hvers þeirra þar rétt tilgreindur í
ákæranum. Ákærði, Garðar, hefur borið, að
hann hafi verið í veikindafríi frá því á miðju
ári 1984 og fram í febrúar 1985.
Bankaráðið hélt að jafnaði tvo fundi í
mánuði og oftar ef þurfti. Fundahlé var yfir
sumarmánuðina. Á fundunum var almennt
fjallað um þau mál, sem efst voru á baugi
hveiju sinni í bankanum og auk þess var þar
dreift mánaðarlegum yfirlitum um stöðu inn
og útlána. Bankastjóramir, sem sátu fund-
ina, skiptust á um að útskýra þessi yfirlit. í
þeim voru viðskiptin við Hafskip h.f. ekki
sérgreind heldur ijallað um þau undir liðnum
samgöngur. Ákærðu bar saman um að ráðið
hafí engin afskipti haft af útlánum bankans.
Bankaráðið hélt fundagerðabók þar sem
bókaðir vora fundir ráðsins, hveijir sátu þá
og helstu mál, er þar voru rædd. Áf gögnum
málsins má ráða, að ekki hefur verið bókað
að rætt hafi verið um málefni Hafskips h.f.
í ráðinu á starfstíma ákærðu fyrr en 1. mars
1985. Ákærðu hafa þó allir borið, að málefni
félagsins hafi verið til umræðu fyrr, þótt
ekki hafi það verið bókað.
Fram er komið í málinu, að á fundum
bankaráðsins hafi verið rætt almennt um
málefni Hafskips h.f., en ekki hafí verið
rætt um einstök reikningsskil, hins vegar
hafi borið á góma lánastöðvunin í október
1984 og hlutafjáraukningin í febrúar 1985.
Þegar bankanum bárust áætlanir frá félaginu
um Atlantshafssiglingarnar voru þær enn-
fremur ræddar í ráðinu. Bankaráðið lagði
áherslu á það við bankastjórnina, að öll lán
væru nægjanlega trygjgð og í því sambandi
tekin öll fáanleg veð. Utlánareglur vora hins
vegar ekki settar fyrr en í kjölfar setningar
nýrra laga um viðskiptabanka nr. 86, 1985.
Gögn málsins bera með sér, að frá því í
mars 1980 og fram í júní 1985 hafði Banka-
eftirlit Seðlabankans engin afskipti af starf-
semi Útvegsbanka íslands, ef frá því er skil-
in athugun á starfsemi útibús bankans á
Siglufírði í mars 1983. Á þessum tíma voru
í gildi lög nr. 10, 1961 um Seðlabanka ís-
lands, en samkvæmt 10. gr. þeirra laga,
hafði Seðlabankinn eftirlit með starfsemi
banka og annarra innlánsstofnana. Það var
hlutverk bankaeftirlits Seðlabankans að
fylgjast með því að innlánsstofnanir fylgdu
lögum og reglum um starfsemi þeirra. Einn-
ig var því heimilt að gera athugasemdir, ef
það taldi hag eða rekstur innlánsstofnana
óheilbrigðan, og skyldu slíkar athugasemdir
tilkynntar ráðherra þegar í stað. Þá var innl-
ánsstofnunum skylt að láta bankaeftirlitinu
í té reikninga sína og aðrar upplýsingar svo
oft, sem óskað var. Einnig var bankaeftirlit-
inu heimilt að rannsaka bókhald og eignir
innlánsstofnana, hvenær sem ástæða
þótti til.
Ekkert er komið fram í málinu, sem bend-
ir til þess, að forráðamenn bankans hafi
látið hjá líða að láta bankaeftirlitinu í té
þessi gögn.
Þá ber að hafa í huga það bankakerfi, sem
var við lýði hér á landi á þessum árum og
þau lögmál, er þar giltu, en Útvegsbankinn
var ríkisbanki.
Þegar framanritað er virt verður ekki ta-
lið, að bankaráðið hafi vanrækt að fjalla um
viðskipti Útvegsbankans og Hafskips h.f. á
þann hátt, sem ætlast var til af því miðað
við lagaskyldur þess og starfshætti, en það
hafði ekki afskipti af daglegum rekstri bank-
ans. Þá ber einnig að hafa í huga, að bank-
aráðið hafði ekki tilefni til að ætla, að við-
skiptin við Hafskip h.f. væru bankanum
áhættusamari nú heldur en þau höfðu alla
tíð verið. Þá komu hinir þingkjörnu endur-
skoðendur bankans á fundi bankaráðsins
þegar ástæða þótti til. Ekki verður séð, að
athugasemdir þeirra hafi gefið bankaráðinu
tilefni til að ætla að viðskipti bankans við
Hafskip h.f. hafi stefnt hagsmunum hans í
þá hættu að ástæða hafi verið til frekari
aðgerða af hálfu ráðsins, en bankaráðið vissi
um hlutafjáraukninguna og lagði áherslu á,
að tekin yrðu öll fáanleg veð í eigum Haf-
skips h.f. Þá er einnig til þess að líta að
bankaeftirlitið gerði á þessum árum engar
athugasemdir varðandi rekstur bankans.
Ósannað er gegn neitun ákærðu, að þeir
hafi ekki fjallað um málefni Hafskips h.f.,
fyrr en 1. mars 1985.
Með hliðsjón af öllu framansögðu er ósann-
að, að ákærðu hafi gerst sekir um það, sem
þeir eru ákærðir fyrir. Ber þvl að sýkna þá.
X.kafli
í þessum kafla ákærunnar er ákærða Inga
Randveri gefið að sök að láta undir höfuð
leggjast að rækja eftirlitsskyldu sína, en þess
að engu getið, hver þau atriði séu, sem van-
rækt hafi verið, þegar frá er skilið, að vikið
er sérstaklega að tryggingum vegna skuld-
bindinga bankans gagnvart Hafskipi h.f. Eins
og þessu víðtæka orðalagi ákæru er varið
verður aðeins þetta eina atriði tekið til úr-
lausnar vegna þessara sakargifta.
Hitt ákæraatriði þessa kafla er enn óljósar
orðað, en þar er talað um, að ákærði hafi
ekki komið á framfæri við stjórnendur bank-
ans aðfinnslum og ábendingum um þær mis-
fellur sem honum hafi verið kunnugt um í
viðskiptum bankans í þessum viðskiptum.
Hvergi er þess getið í ákærunni, hveijar
þessar misfellur hafi verið, sem''honum hafi
verið kunnar.
Eins og síðara ákæruatriðinu er háttað
verður að líta svo á að ekki hafi verið sýnt
fram á tilteknar misfellur, sem ákærða hafi
borið að koma á framfæri
Samkvæmt 4. mgr. 15. gr. laga nr. 12,
1961 um Útvegsbanka íslands, sbr. 1. gr.
laga nr. 37, 1983 skyldu reikningar bankans
endurskoðaðir af tveimur endurskoðendum,
sem Alþingi kaus. í reglugerð nr. 31, 1962
fyrir Útvegsbanka íslands var hlutverk end-
urskoðendanna nánar skilgreint.
Samkvæmt 43. gr. reglugerðarinnar
skyldu þeir hafa stöðugt eftirlit með rekstri
bankans, rannsaka reikninga hans og bera
saman við bækumar og við sjóð bankans
ogeignir.
í 43. gr. reglugerðarinnar er endurskoð-
endunum boðið að rannsaka fyrirvaralaust,
hvort eignir bankans séu fyrir hendi og auk
þess a.m.k. einu sinni í mánuði, hvort það
fé sé í sjóði hjá þeim starfsmönnum bank-
ans, sem fé hafa undir höndum og á að vera
í þeirra vörslum. Á sama hátt skulu útibúin
rannsökuð. Þá er endurskoðendunum boðið
að gera bankastjórn og bankaráði viðvart,
verði þeir varir við vanrækslu eða telji, að
nauðsynlegar endurbætur þurfi að gera.
Samkvæmt 45. gr. skyldu endurskoðend-
umir gefa skýrslu um störf sín til bankaráðs
og ráðherra, er fylgja skyldi ársreikningi
bankans, svo og endranær, þegar þeim þótti
ástæða til.
Samkvæmt lögum um viðskiptabanka nr.
86, 1985, sem tóku gildi 1. janúar 1986 voru
lagðar ríkari skyldur á endurskoðendur
banka, sbr. VII. kafla þeirra.
Samkvæmt 7. gr. laga nr. 67, 1976 hafa
löggiltir endurskoðendur réttindi og skyldur
opinberra starfsmanna.
Ákærði taldi, að á árinu 1982, hafi að sínu
mati vantað nokkuð á að nægar tryggingar
væra fyrir útlánum til Hafskips h.f. og hafi
hann gert athugasemdir við þetta á fundi
með bankastjóm í júní 1982, þar sem til
umræðu var miliiuppgjör bankans pr.
30.4.1982. Þá hafi hann seint á árinu 1984
kannað sérstaklega skuldabréf og allar skuld
bindingar Hafskips h.f. við bankann. Taldi
hann þá að nokkuð vantaði upp á, að trygg-
ingar væra nægar fyrir útlánum, sem þá
höfðu verið veitt. Komið hafi fram á vinnu-
fundum með ákærðu Ólafi og Halldóri
Ágústi, öðru hvora megin við áramótin
1984-1985, að verið væri að huga að frekari
tryggingatökum og að bankinn hafi krafist
frekari hlutafjáraukningar í félaginu.
Eins og áður er getið, var ríkari skylda
lögð á hendur endurskoðendum viðskipta-
banka með hinum nýju lögum frá árinu
1985. I eldri lögum um Útvegsbanka Islands
og reglugerð, sem sett var með stoð í þeim,
er þess hvergi getið, að endurskoðendur
banka skuli gefa álit á reikningum og hvergi
er þar minnst á greiðslutrygginar. Sam-
kvæmt þessu fólst endurskoðunin samkvæmt
eldri lögunum aðallega í innra eftirliti.
Gegn neitun ákærða Inga Randvers er
ekki komið fram, að hann hafi á umræddum
tíma látið undir höfuð leggjast, sem kjörinn
og löggiltur endurskoðandi Útvegsbankans
að rækja framangreinda eftirlitsskyldu sína
vegna viðskipta bankans við Hafskip h.f.
Leitt er í ljós, að ákærði yfirfór gögn bank-
ans við endurskoðun sína, þ.á.m. milliuppgjör
og ársreikninga frá Hafskipi h.f., sem höfðu
verið endurskoðaðir af löggiltum endurskoð-
anda. Mátti ákærði byggja á því að þeir
væru réttir og sýndu rétta mynd af fjárhag