Morgunblaðið - 23.10.1990, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 23. OKTÓBER 1990
Vatn runnið til sjávar
eftirÁgúst Valfells
Inngangsorð
Það er kunnara en frá þurfi að
segja, að munurinn á lífskjörum
svokallaðra þróaðra þjóða og van-
þróaðra, byggist á því að þær fyrr-
nefndu hafa tekið hugvitið og
tæknina í þjónustu sína í að um-
skapa náttúruauðlindir í verðmæti.
Afurðir auðlindanna geta verið
innfluttar eins og hjá Japönum,
sem eiga mjög fáar auðlindir sjálf-
ir. Ennfremur geta þau þróunar-
lönd sem eiga auðlindir, haft góðar
tekjur af því að selja úr landi það
hráefni sem auðliridimar gefa, sbr.
olíuútflutning Miðausturlanda. En
bestu lífskjörin fást hjá þeim þjóð-
um sem nota hugvitið til að um-
breyta hráefnum eigin auðlinda í
verðmætari vöru.
Lengst af áttu íslendingar bara
eina auðlind sem þeir kunnu að
nýta, í teljandi mæli, og það var
gróður landsins. í þúsund ár lifði
þjóðin á landbúnaði, með lítt
breyttum búsháttum. Þessi auðlind
varð fljótt fullnýtt, og reyndar of-
nýtt, svo að gengið hefur á gróður-
lendið allt fram á okkar daga eins
og sjá má á mynd 1.
í lok síðustu aldar og byijun
þessarar fluttist til landsins þekk-
ing og tækni til að hagnýta hin
gjöfulu mið sem umlykja það, að
því marki að hægt var að auka
útflutningstekjur þjóðarinnar,
langt fram úr því sem áður gerð-
ist. Snemma á þessari öld gerði
svo aukin þekking okkur kleift að
virkja þriðju auðlindina, orkuna,
fyrst fallvötnin til eigin orkuneyslu
og síðar á öldinni til útflutnings í
formi afurða stóriðju. Ennfremur
virkjuðu landsmenn jarðvarmann
til upphitunar á húSakosti sínum,
einkum á seinni helmingi þessarar
aldar. Allt er þetta undirstaðan
undir þeim lífskjörum er við njótum
í dag, en þó einkum afrakstur hafs-
ins. Það má og geta þess, að þjóð-
in hefði vart efni á að flytja inn
olíu og kol sem næmu þeirri orku
sem fallvötn og jarðvarmi skapar
okkur í dag.
Orka og iðnaður
Þegar fyrir þijátíu árum var
ýmsum ljóst að renna þurfti styrk-
ari stoðum undir íslenskt efria-
hagslíf, en þá voru, og einkum að
efla útflutning. Að öðrum útflutn-
ingsiðnaði ólöstuðum, var ljóst að
stóriðja væri besti kosturinn í að
nýta orkulindimar. Auk þess að
umbreyta orkurini í útflutnings-
verðmæti, myndar stóriðjan grund-
völl fyrir gjaldeyrisskapandi störf
við að reisa og reka verksmiðjuna.
Oft er launaþáttur við framleiðsl-
una sambærilegur við þátt orkunn-
ar. Þetta varð hvatinn að stórvirkj-
unum þeim er ráðist var í að
'byggja, jafnhliða því sem samið
var um sölu á orkunni. Þeir samn-
ingar leiddu aftur til þess, að álver
reis í Straumsvík og jámblendi-
verksmiðja á Grundartanga, þegar
á sjöunda og áttunda áratugnum.
Fyrir meir en tíu árum mátti sjá
Dr. Ágúst Valfells
fyrir, að jafnvel miðað við hina
stækkuðu efnahagslögsögu lands-
manna, þ.e. 200 mílurnar, yrðu
fiskimiðin trúlega fullnýtt eftir um
það bil áratug (sjá mynd 2). Skyn-
samlegast hefði því verið að slá
ekki slöku við í hagnýtingu orku-
lindanna, og halda áfram jafnhliða
uppbyggingu orkuvera og iðjuvera,
eftir því sem unnt var, með sama
hraða og gert hafði verið á undan-
fömum tveimur áratugum. Hins-
vegar varð reyndin sú að ekkert
nýtt stóriðjuver reis hér á landi
síðastliðinn áratug. Hefði svo verið
er trúlegt að hagvöxtur væri meiri
nú, og atvinnutækifæri fleiri, auk
þess sem stærri hluti þess fjölda
sem bættist á vinnumarkaðinn á
síðasta áratug hefði farið í gjald-
eyrisaflandi störf tengd iðnaðinum,
í stað þess að fara í þjónustustörf
hjá ríkinu. (Mannaflaaukning í
opinbera geiranum varð 33%
síðastliðinn áratug, en tæp 18% í
öðrum þáttum atvinnulífsins.)
Einnig ber að hafa það í huga
að virkjanaframkvæmdir verður
að skipuleggja með margra ára
fyrirvara. Þannig miðuðu áætlanir
um virkjanaframkvæmdir sem
gerðar vom á áttunda áratugnum
við uppbyggingu stóriðju með
sama hraða og áður, og ráðist var
í stærri virkjanir, en gert hefði
verið ef eingöngu hefði verið miðað
við vöxt á almennum neytenda-
markaði. Þegar ekki rættist úr
stóriðjuframkvæmdunum, varð
kostnaðurinn fyrir hinn almenna
raforkuneytanda meiri en ella hefði
orðið.
Vöntun á viðleitni
Ómögulegt er að fullyrða hvort
hægt hefði verið að viðhalda sama
hraða í uppbyggingu orku- og stór-
iðjuvera á síðastliðnum áratug,
eins og áratugina tvo þar á undan,
en það reyndi lítið á það. Orðið
„stóriðja“ varð því sem næst
skammaryrði í sumum íjölmiðlum
á áttunda áratugnum, og fram
eftir þeim níunda. í byijun áttunda
MYND 2. BOTNFISKAFLl Á ÍSLANDSMIÐUM
MYND 3. AUKNING ÞJÓÐARTEKNA Á ÞESSARI ÖLD
MYND 4. ENDAMÖRK ISLENSKS HAGVAXTAR?
áratugarins voru gerðar athuganir
á þungavatnsframleiðslu hérlendis
með hveragufu, og komið var á
sambandi við kjarnorkustofnun
Kanada (Atomic Energy of Canada
Ltd.). Færðu menn þar í mál að
til greina kæmi að gera samning
við okkur um að kaupa hálfa fram-
leiðsluna ef viðunandi verð fengist.
Með stjómarskiptunum sem urðu
sumarið 1971 virðist þetta mál
hafa dagað uppi. Rétt er þó að
minnast á, að grundvöllur var lagð-
ur að járnblendiverksmiðjunni á
þessum tíma. Um miðjan áratug-
inn reisti svissneskt fyrirtæki,
Hoffmann La Roche, stóra C-
vítamínverksmiðju í Skotlandi, en
þesskonar framleiðsla notar bæði
mikla hita- og raforku. Það hefði
örugglega verið hagkvæmara að
staðsetja hana hér en þar, því í
Skotlandi notaði hún kolakynta
gufu, og rafmagn framleitt með
kolum og kjarnorku. Hér hefði
jarðgufa og rafmagn frá vatns-
orkuveri kostað minna.
Greinarhöfundi er ekki kunnugt
um að nokkur tilraun hafí verið
gerð til að fá verksmiðjuna hing-
að. Síðast en ekki síst, ber svo að
nefna viðleitni stjórnvaldá til að fá
hingað kísilmálmverksmiðju, sem
var virðingarverð, en greinarhöf-
undi er kunnugt um það, að bæði
tíminn sem viðræðumar tóku, svo
og krafan um að verksmiðjan yrði
að vera á öðrum stað en þeim hen-
tugasta (á Reyðarfirði hefði hún
kostað 550 millj. kr. meira en á
Grundartanga),- áttu stóran þátt í
að Rio Tinto Zinc (RTZ) missti
áhugann.
Eins og áður greinir, er ómögu-
legt að fullyrða neitt um það hvort
ofangreind iðjuver hefðu risið hér
eða ekki, ef betur hefði verið hald-
ið á málunum, en víst er að skyii-
samlegri stefna í stóriðjumálum
hefði aukið líkumar á því, að að
minnsta kosti eitt þeirra hefði risið
hérlendis. Eins er víst, að ólíklegt
er að nokkurt þessara tækifæra
bjóðist aftur.
Töfin ogtekjumissir
Töfin á að nýta orkulindir lands-
ins hafði ekki bara tekjumissi í för
með sér fyrir síðastliðinn áratug,
heldur dregur seinkunin einnig úr
tekjumyndun í framtíðinni, þar
sem á sérhveijum tíma verður búið
að virkja minna heildarafl, en ef
töf hefði ekki orðið. Hagvöxtur
verður því minni næstu ár, en ella.
Meðalhagvöxtur á íslandi, það sem
af er þessari öld, hefur verið 4,4%
á ári. Ekki er útlit fyrir að hann
geti orðið meiri en tæp 3% í fram-
tíðinni jafnvel þótt við snúum okk-
ur af fullum krafti í að koma ork-
unni í verð.
Ef við gefum okkur þá forsendu
að hægt hefði verið að halda hag-
vextinum í meðalgildinu, hefðum
við ekki slakað á í virkjana- og
stóriðjumálum, má reikna út heild-
artapið í þjóðartekjum sem verður
vegna tafarinnar. Þetta gildir fyrir
það tímabil sem það tekur að full-
nýta orkuna, en reikna má með
að það taki þijátíu ár. Línurit sem
sýnir muninn á áhrifum 4,4% hag-
vaxtar, annars vegar, og 2,7%
hinsvegar, má sjá á mynd 2. Svæð-
ið milli línanna sýnir heildarmun-
inn í samanlögðum þjóðartekjum
næstu þijátíu árin. Miðað við ofan-
greindar forsendur samsvarar
heildarmunurinn u.þ.b. fimmtán-
földum þjóðartekjum ársins 1988.
Hvort sem þetta er er raunsæ tala
eða ekki, er ljóst að töfin í virkjun-
ar- og stóriðjumálum hefur verið
okkur mjög dýr og á eftir að verða
okkur enn dýrari í framtíðinni.
Þetta tekjutap næst aldrei upp og
er svo sannarlega vatn runnið til
sjávar, í orðsins fyllstu merkingu.
Lokaorð
í uppbyggingu stóriðju verður
að viðhafa bæði kapp og forsjá.
Þannig verður að vega og meta
kosti og galla sérhverrar fram-
leiðslugreinar. Til dæmis verður í
sérhveiju tilfelli að finna besta
jafnvægið milli mengunarvarna og
arðsemi. Með því að varast að
gera sömu mistök og aðrar þjóðir
sem iðnvæddust á undan okkur,
og nýta þá tækni sem nú er til-
tæk, en þá var ekki, er vandalaust
að finna skynsamlegar lausnir á
þeim málum.
Greinarhöfundi virðist sem aðal-
orsakirnar fyrir töfum í að nýta
orkulindirnar séu pólitískt þvarg
og stefnuleysi, og jafnvel andúð á
tækni og nýjum iðnaði eð_a sam-
starfí vlð erlend fyrirtæki. Á þrett-
ándu öid hnignaði hag íslendinga,
í og með vegna sundurlyndis ráða-
manna sem og þjóðarinnar. Við
skulum vona að seint á þeirri tutt-
ugustu getum við sett skynsemina
á oddinn og látið þjóðarhag sitja
í fyrirrúmi fyrir pólitísku karpi og
flokkshagsmunum. Berum við ekki
gæfu til þess má sjá á mynd 4,
hvernig lífskjör gætu þróast hér á
landi í framtíðinni.
Höfupdur er verkfrœðingur.