Morgunblaðið - 14.12.1990, Síða 61

fínna svo mikið sem staf um þessar
aðfarir eða aðdraganda þeirra. Þar
ríkir slík grafarþögn um dánarbúið
á Bjargi að engu er líkára en að
eftir að málið var komið í hendur
Hallgríms hreppstjóra og með-
höndlað af honum sem raun bar
vitni, hafi það öðrum þræði breytzt
í einskonar einkamál hans; ódýrt
og skjótfengið búsílag í Guðrúnar-
koti.
Hreppstjórinn í Guðrúnarkoti
mun á ýmsa lund hafa verið á und-
an sinni samtíð eins og það er oft
kallað, átti frumkvæði að mörgu
því er til framfara og menningar
horfði í byggðarlaginu, stóð meðal
annars fyrir stofnun lestrarfélags
1864, lét reisa sjálfum sér fyrsta
timburhúsið á Akranesi 1871 og
var hvatamaður að byggingu fyrsta
barnaskólans 1880. Hallgrímur var
hófs- og reglumaður í hvívetna,
harðdrægur, „hagsýnn og eigin-
gjarn“, enda varð honum allvel til
ijár, sagður örlátur og hjáipsamur
þar sem honum þótti við eiga, en
virðist hinsvegar hafa verið gjarnt
að beita harðúð og kenna um leti
og ómennsku ef fólk komst illa af;
„var hann og ekki talinn vinur hinna
snauðu“, skrifar Kristleifur á
Kroppi.
Mörgum sögum hefur farið af
kaldrana Hallgríms við lítilmagna.
Ein þeirra fullyrðir að hann hafi
eitt sinn í hagræðingarskyni brugð-
ið eggjárni á lík hreppsómaga nokk-
urs sem reyndist of leggjalangur í
kistuna. Sigurður Briem, síðar póst-
meistari, varð vitni af því við upp-
boðið haustið 1890 að drukkinn
maður minnti Hallgrím á þann at-
burð, og hafi hreppstjóra brugðið
ónotalega við. Engar sönnur verða
á söguna færðar, en hún hefur fylgt
Hallgrími bæði lífs og liðnum, svo
geðsleg sem hún er.
Þannig er ekki að undra þótt
skipt hafi mjög í tvö horn um eftir-
mæli Hallgríms í Guðrúnarkoti af
hálfu þeirra sem kynntust honum
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 14. DESEMBER 1990
61
af eigin raun eða afspurn; margir
vitna til hans sem nokkurskonar
guðföður allrar framsóknar á Akra-
nesi, en aðrir eru langminnugri
þeirrar harðneskju sem ýmsir þeir
er minnimáttar töldust máttu líða
af hans völdum. Um það má vitna
í orð Benedikts Tómassonar, er
hann greinir frá skiptum móður
sinnar og Hallgríms:
Það voru fleiri en hún sem urðu
varir við hans harðstjórn, og
fleiri en hún sem felldu tár við
hans orð og athafnir, og fleiri
en hún sem gengu frá honum
með börnin sín sér við hlið með
ekka af ógnarorðum hans. Slíkur
valdsmaður var hann við munað-
arlausa á fyrri árum hreppstjórn-
ar sinnar.
Hér munu sem oftar báðir aðilar
hafa hvor sína ögnina til síns máls.
An efa var Hallgrímur í Guðrúnar-
koti hugsjónamaður um menningar-
lega framvindu, en jafnframt barn
fyrri tíma í mannúðarefnum, og-var
þar ekki hvítt að velkja. í fyrir-
lestri, sem hann flutti í ágóðaskyni
fyrir barnaskólann 1889 og getið
er fyrr, má vel greina þann hug sem
hann lagði á vöxt og viðgang sveit-
arfélagsins. Á einum stað lítur hann
um öxl og segir:
í Skaganum voru nokkrar ættir,
sem voru þjáðar og þreyttar af
bágindum fyrri hluta aldarinnar,
sem höfðu tapað allri mannrænu,
ýmist alizt upp á sveitinni eða
dregizt fram í vesöld og volæði.
... Þessar ættir, sem ávallt ein-
kenna sig með sjálfsbirgingsskap
og samhaldsleysi eða ódyggð eða
ofneyzlu eða óþrifnaði eða öllu
þessu, voru og eru hin lökustu sker
á framfaraleið Skagamanna og á
þeim hafa oftast nær strandað góð
fyrirtæki og menningarviðleitni
hinna betri manna.
Lýsing Hallgríms er vafalítið
raunsönn í mörgum greinum, en
tóntegundin sker úr um lundarþelið
í garð örbirginganna, þar sem hann
hefur löngum séð „ættirnar“ á
Skaganum glotta og geifla sig í
hveijum svipgeig og sultardropa.
Ekki mun Hallgrímur þó endilega
hafa hirt um stöðu manna og stétt
í drottnunargirni sinni og ráðríki,
enda var nægum embættisríg að
mæta fyrir harða svíra hvar sem
einhveijum forréttindum var til að
dreifa. Á sínum tíma greindi hann
mjög á við Jón skáld Thoroddsen,
sýslumann á Leirá, vegna fjárkláða-
málsins, sem olli svæsnum flokka-
dráttum í landinu um langt árabil.
Vildi Hallgrímur láta iækna og
fylgdi í því stefnu Jóns forseta, en
Thoroddsen var niðurskurðarmað-
ur. Einhveiju sinni var sýslumaður
á ferð á Akranesi ásamt konu sinni,
Kristínu Þorvaldsdóttur, og báðust
þau gistingar í Guðrúnarkoti. Ekki
vílaði Hallgrímur fyrir sér að út-
hýsa sýslumanni, sem var allt í
senn, andstæðingur hans í kláða-
málinu, ölkær vel og að áliti' hrepp-
stjórans líklega plóði almennt. Hins-
vegar kvað hann frú Kristínu guð-
velkomið að vera. Þau hjón gerðu
sér þetta að góðu; tók Jón sér gist-
ingu anarsstaðar og sauð þar eitt-
hvað saman í orðastað Hallgríms,
að minnsta kosti þetta:
Fljóðum snjöllum hlýjar hér
helga nunnuslotið,
en slóðum öllum viljum vér
veija Gunnukotið.
I áðurnefndum fyrirlestri tíund-
aði Hallgrímur mjög framfarir þær
er orðið höfðu á Akranesi í hrepp-
stjóratíð hans og fullyrti meðal ann-
ars eftirfarandi um áratuginn
1859-69: „Svo varð það á þessum
áratug að hver einasti átti ábúðar-
jörð sína sjálfur.“ Þessi fullyrðing
er með ólíkindum, séu höfð í huga
öll þurrabúðarhreysin á Skaganum
út öldina; og hvernig Hallgrímur
hefur treyst sér til að lýsa þessu
yfír í heyranda hljóði eftir það sem
fram hafði farið á Bjargi, og þá á
þveröfugum forsendum, sem ekki
virðast hafa verið vefengdar, verður
ekki brotið til mergjar hér. En ein-
hveijir hljóta að hafa hugsað sitt.
Metsölublad á hverjum degi!
<
lO
Q
t/>
O
X
BJORN
PÁLSSON,
QVLFi
QRÖNDAL
--- OQ--
TRYQQVI
EMÍLSSON
árita bækur sínar í bókabúð Máls og menningar, Laugavegi 18.
Björn Pálsson og Gylfi Gröndal árita ÉG HEF LIFAÐ MÉR TIL GAMANS
- Bjöm á Löngumýri segir frá. Tryggvi Emilsson áritar bókina
BLÁ AUGU 0G BIKSVÖRT HEMPA.
í dag, föstudaginn 14. desember,
frá kl.16-18:
^m—
Bókabúð
LmALS &MENNINGAR J
LAUGAVEG118 - SÍMI 24240