Morgunblaðið - 23.12.1990, Síða 14

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 23. DESEMBER 1990
Sköpun Adams, önnur freska Michelangelo, í Sixtínsku kapellunni
GLJÐ
TIL?
Hugleiðingar Gunnars Hersveins sem
hann vann upp úr bók sinni, „Um það fer
tvennum sögum“, sem kom út fyrir jólin.
EFTIRFARANDI spurningar
leita á menn á jólunum: Er guð
til? Hvað er guð? Trúi ég á
guð? Guð er óendanlegt
umhugsunarefni. Allir takast á
við guðshugmyndina og glíma
glímur við fjölmargar
spurningar sem tengjast guði.
I þessari grein verður rýnt í
guðshugtakið og tilurð guðs.
Spurt verður: Hvernig er guð?
Hvert er hlutverk hans í
alheiminum? Er hægt að sanna
tilvist hans? Hvað er það að
trúa? Er guð í manninum?
Alfa og Omega
Hvað er guð? Er hann líkur heið-
bláum himni? Er hann sannleikur-
inn, hinn óumræðanlegi víðáttu-
mikli sannleikur sem mannleg skyn-
semi hefur aðeins snefíl af? Er guð
hin sanna ást, kærleikur sem flæð-
ir yfír bakka sína og streymir allra
náðarsamlegast til mannanna? Er
hann kærleikur sem fer ekki í
manngreinarálit og stafar geislum
sínum eins og sólin á réttláta sem
rangláta? Er hann Orðið? Er hann
Logos? Er hann hugsunin sem um-
lykur alheiminn? Hugsunin og Regl-
an á bak við öll náttúrulögmálin? <
„Ég er Alfa og Ómega, segir
Drottinn Guð, hann sem er og var
og kemur, hinn alvaldi," í Opinber-
unarbók Biblíunnar. Og í Jóhannes-
arguðspjalli Nýja testamentisins er
ritað um son Guðs Jesú: „í upphafi
var Orðið, og Orðið var hjá Guði,
og Orðið var Guð. Hann var í upp-
hafí hjá Guði. Allir hlutir urðu fyrir
hann, án hans varð ekki neitt, sem
til er. í honum var líf, og lífíð var
Ijós mannanna. Ljósið skín í myr-
krinu, og myrkrið tók ekki á móti
því,“ og síðar stendur „Og Orðið
varð hold“.
Ef Guð er Orðið, hver er þá
merking Orðsins? Er það skynsemin
í kenningu Heraklítosar (540?-460?
f.Kr.), en hann sagði: „Heimurinn
er eining og logos (orðið) gefur
honum merkingu. Allt er eitt og
hið eina er logandi orð eða skyn-
semi.“ Er guð þá skynsemin, sam-
ræmið, einingin og skipulagið sem
við verðum vör við í heiminum?
Er guð ef til vill allt? Er guð
hugur, heimurinn hugmynd og
mennimir hugsanir? Má ekki
ímynda sér að alheimurinn sé hugur
guðs og hugsanir hans úr efni gerð-
ar? Guð er að hugsa og hugsanir
hans eru lifandi. Mennirnir eru þar
af leiðandi efniskenndar hugsanir
og lifandi sálir? Allt sem á sér stað
gerist aðeins í kollinum á guði. Alla
atburði má rekja til hugsana hans
og öll hreyfíng og tími er starfsemi
guðshugans?
Er hægt að færa rök
fyrir tilvist goiðs?
Spurningin „Hvað er guð?“ er
jafngömul heimspekinni og gh'man
við guðshugtakið stendur enn, sér-
staklega fangbrögðin við tilvist
guðs. Heimspekingar eins og Aris-
tóteles, Descartes, Kant og Heilag-
ur Tómas af Aquinas (1225-1274)
hafa spurt: „Má fínna heimspekileg
rök sem sanna tilvist guðs? Engum
hefur þó tekist að finna fullkomin
rök fyrir tilvistinni og sannað hana
í eitt skipti fyrir öll. Höfuðspurning-
ar heimspekinnar um guð eru tvær.
Annars vegar er það spurningin:
„Hvað er guð?“ og hins vegar „Er
guð til?“ Þessar spurningar hljóta
að leita á alla menn og svörin sem
hver maður finnur hljóta einnig að
hafa áhrif á viðhorf og hegðun við-
komandi. Spurningamar eru því
þungar á metunum.
Spurningamar um guð er marg-
ar, til dæmis: Er hann persónuleg-
ur? Getur hann endurgoldið ást
mannanna? Skilur hann tungumál
mannanna? Er hægt að spjalla við
hann? Getur hann skapað eitthvað
sem hann hefur ekki í sér? Er hann
okkar-heims eða handan-heims? Er
hægt að öðlast þekkingu á honum?
Hverjir eru eiginleikar hans? Er
hann einn eða margur? Er hægt
að sjá hann? Borgar sig að trúa á
hann? Ef hann er almáttugur getur
hann þá gert illt? Getur hann skap-
að svo stóran stein að hann geti
ekki Iyft honum? Heyrir hann til
mín? Getur hann gert kraftaverk?
Hvaðan kemur hið illa ef algóður
guð skapaði heiminn?
Heimspekingar hafa fyrst óg
fremst velt fyrir sér eðli hans og
tilveru og komist að því, að sem
hugtak er hann 1) óendanlegur, 2)
eining, 3) ósamsettur, 4) óefnisleg-
ur, 5) óbreytanlegur, 6) eilífur, 7)
góður, 8) alvitur og 9) almáttugur.
En hvernig geta menn náð sam-
bandi við guð ef hann er til? Þrjár
kunnar leiðir eru að honum a) leið
skynseminnar b) opinberun eða
hugljómun og c) í gegnum trúar-
reynslu. En er guð til? í þessari
spurningu stendur hinn heimspeki-
legi hnífur í kúnni.
Heilagur Anselm (1033-1109)
erkibiskup í Kantaraborg í Eng-
landi reyndi að færa rök fyrir til-
vist guðs og hafa rökin síðar verið
kölluð verufræðirökin. Forsendan
sem hann notaði er þessi: „Hug-
myndin um guð felst í því að engin
önnur vera sé æðri en guð eða að
guð sé æðsta mögulega vera.“ Hann
fullyrti síðan: „Vera sem er til er
meiri og æðri veru sem er ekki til.“
Niðurstaða hans og ályktun var:
„Guð er þar af leiðandi til.“
Verufræðirök Anselms fyrir til-
vist guðs vöktu ekki mikla athygli
fyrr en Réne Descartes (1596-
1650) notfærði sér rökin í glímu
sinni við guðshugtakið. Hann sagði,
að eðli guðs væri fullkomið og til-
vist væri eitt dæmi fullkomnunar.
Af þessu leiðir, að guð er ekki full-
kominn nema hann sé til. Descartes
taldi rangt að gera greinarmun á
eðH og tilveru og fannst að hug-
myndin um guð gæti sjálf ekki ver-
ið til nema guð væri einnig til.
Hann spurði meðal annars: Hvað-
an kemur manninum hugmyndin
um guð? Hvernig getur maðurinn
sem er takmörkuð, ófullkomin,
dauðleg, vitgrönn og dýrsleg vera
haft hugmynd um ótakmarkaða,
fullkomna, algóða, alvitra og ódauð-
lega veru? Hvernig getur maðurinn
haft hugmynd um slíka veru sem
hann hefur enga reynslu af, því guð
er hvergi sjáanlegur í reynsluheimi
mannsins? Og Descartes svaraði:
Hann getur það ekki, hann getur
ekki haft þessa hugmynd, nema
með því eina skilyrði að guð sé til.
Guð hlýtur því nauðsynlega að vera
til og hugmyndin okkur meðfædd.
Verufræðirök Anselms og Des-
cartes hafa verið gagnrýnd. And-
mælendur þeirra segja, að ekki sé
hægt að draga tilvistarályktun af
eðli guðs. Það má búa til hugtak
um guð og láta hann vera hámark
allra góðra eiginleika og lýsa honum
nákvæmlega, en að segja jafnframt
„og hann er til“, bætir engu við
guðshugtakið eða eðli guðs. Tilvera
er nefnilega ekki eiginleiki og til-
vist er ekki eitt dæmi fullkomnunar
og guð er þar af leiðandi ekki endi-
lega til, þó hann sé fullkomnasta
vera sem maðurinn getur ímyndað
sér.
Þannig eiga öll rök fyrir tilvist
guðs sér andmælendur og sterka
gagnrýni, en spytja má: Er yfir
höfuð hægt að sanna tilvist guðs
með rökum einum saman? Er það
fræðilegur möguleiki? Það má efast
um það. Descartes _ gat fært rök
fyrir eigin tilvist, „Ég hugsa þess
vegna er ég,“ sagði hann það er
auðsjáanlega margfalt erfiðara að
sanna tilvist guðs. Hinn trúaði þarf
ekki nauðsynlega á slíkum rökum
að halda, því trúin tekur við þar
sem rök enda. Að trúa er að stökkva
með bundið fyrir augun af rökbrett-
inu, svífa í loftinu og vona að það
sé vatn í guðslauginni.
Er guð óendanleg bylgja?
Trú á æðri mátt hefur fylgt
manninum frá örófí alda. Trúin á
guð hefur alltaf haft áhrif á hegðun
og hugsun manna, og í trúnni hefur
búið von um hjálp í þessum heimi
og von um björgun þegar þessu lífi
lýkur. Menn hafa fórnað sínum