Morgunblaðið - 17.10.1991, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 17. OKTÓBER 1991
17
I
I
>
>
|

)
I
I
Eru íslenskukennarar til?
eftir Þorstein
Siglaugsson
Fyrra forspjall
Segjum að Móses sé maðurinn
sem gerði allt það sem Gamla testa-
mentið segir að hann hafi gert; það
sé skilgreiningin á Móse. En hvað
ef við komumst að því að allt sem
Gamla testamentið segir að Móses
hafi gert sé tómt rugl? Þýðir það
að Móses hafi aldrei verið til?
Heimspekingar hafa löngum deilt
um spurningar sem þessar. Ég ætla
mér ekki þá dul að reyna að svara
spurningunni, en varpa henni fram
að gamni: Einu sinni var maður og
hann skrifaði bók sem síðan hefur
gengið undir nafninu „Fyrsta mál-
fræðiritgerðin”. Til samræmis við
það gengur maðurinn undir nafninu
„Fyrsti málfræðingurinn”. Hvað
yrði um fyrsta málfræðinginn ef í
ljós kæmi að ritgerðin væri ekki
eftir hann? Eina lýsingin sem við
höfum á honum væri þá röng og
væri þá einhver ástæða til að halda
að hann hafi verið til?
Síðara forspjall
Nú í haust hafa menn deilt hart
um íslenskukennslu. Háskólinn set-
ur íslenskunema í aukatíma í mál-
fræði- og segir undirbúninginn úr
menntaskólum svo slakan að fólk
komi óskrifandi inn í íslenskudeild-
ina, viti jafnvel ekki hver er munur-
inn á sagnorði og nafnorði.
Áður en fyrsta málfræðiritgerðin
var skrifuð var engin íslensk mál-
fræði til á bók. Það kom ekki mik-
ið að sök; menn skrifuðu íslendinga-
sögur og tókst bara bærilega til.
Að minnsta kosti hafa þessar sögur
síðan óspart verið notaðar sem
dæmi um Jþað hvernig skrifa eigi á
íslensku. Islenskt alþýðumál hefur
mótast af frásagnarmáta íslending-
asagna. Íslensk alþýða kunni lengst
af enga málfræði, en málfars henn-
ar minnast menn nú með eftirsjá,
á þessari fjölmiðlaöld sem við lifum
á.
Svo koma óskrifandi stúdentar í
Háskólann og eru settir í að læra
föil og orðflokka, rétt eins og stíllinn
batni við það. Og vont málfar þeirra
er kennt ónógri málfræðikennslu í
menntaskólum. En kennarar þeirra
í menntaskólum segja að sjónvarpi
sé um vont málfar að kenna, mál-
fræði fái þeir nóga.
Ég held að menn vaði í villu um
hvort tveggja. Málfræðikunnátta
er engin forsenda vandaðs málfars.
Gildi málfræðikunnáttu felst í allt
öðru. Það er ekki sjónvarpi og popp-
tónlist að kenna að stúdentar tala
vont mál og skrifa verri texta. Það
er skólunum að kenna. Og nú er
rétt að koma sér að efninu.
Komið að efninu
Málfar manna er ekki vandað
þótt það sé málfræðilega rétt. For-
senda þess er málkennd og mál-
kennd er ólík málfræði að því leyti
að hún verður ekki kennd með regl-
um. Reglur sem menn hafa búið til
og kalla stílfræði eru tilraun til að
segja hvað málkennd sé. En þær
duga ekki til.
Málkennd öðlast fólk aðeins með
einu móti: nefnilega með því að lesa
vandaðan texta og heyra vandað
mál og sem mest af því.. Nú er
vont málfar fremur regla en undan-
tekning á okkar tímum. Það dynur
yfir úr sjónvarpi, útvarpi, blöðum,
kennslubókum og frá opinberum
stofnunum. Þetta benda veslings
íslenskukennararnir á og segja:
XJöfðar til
JLJLfólks í öllum
starfsgreinum!
Hvernig eigum við að geta tekist á
við þetta?
Svarið við þeirri spurningu er
ekki að banna sjónvarps- og út-
varpstæki. En það er ekki þar með
sagt að ekki sé hægt að svara henni.
Svarið held ég að sé þetta.
Svarið
Ef lögð væri á það áhersla að
allt kennsluefni, frá því að börn
hefja skólagöngu, væri á vönduðu
og góðu máli og ef skólabörn í
grunnskólum væru látin lesa mikið
af góðum texta, það besta sem er
að finna í íslenskum bókmenntum,
þá er ég viss um að málfar þeirra
sjálfra myndi batna mikið. Éinnig
ætti að láta þau þýða sem mest af
erlendum málum á íslensku, þannig
þjálfast þau í að tala og. skrifa.
Megnið af því kennsluefni sem
notað er í grunnskólum er leiðin-
legt, illa skrifað og illa frá því geng-
ið. Illa skrifaðan og þokukenndan
texta er leiðinlegt að lesa, sama
um hvað hann fjallar. Vandaðan,
skýran og orðríkan texta er
skemmtilegt að lesa, jafnvel þótt
hann sé um tóbaksvarnir.
Hvað er gott
Það er í tísku um þessar mundir
að hafa þá skoðun að enginn mun-
ur sé á góðum og vondum texta,
góðu og vondu máli. Það á að vera
vegna þess að það er ekki hægt
að skilgreina nákvæmlega hvað er
gott mál og hvað vont. Þegar manni
sem hefur þessa skoðun er bent á
tvo texta, annan góðan og hinn
vondan, þá svarar hann og segir:
Málkennd er eitt og
málfræði er annað.
Báðar eru jafn nauð-
synlegar, önnur sem
forsenda góðs málfars,
hin sem forsenda rök-
réttrar hugsunar.”
Hvað þykist þú geta sagt að þetta
sé vont og þetta gott, það er bara
þín persónulega skoðun.
Það er bara eitt svar til við þessu:
Gott er gott og vont er vont. Hóm-
ersþýðingar Sveinbjarnar
Egilssonar eru á góðu máli. Grunn-
skólalögin eru á vondu máli. Það
sér hver maður hvort sem hann
vill viðurkenna það fyrir sjálfum sér
og öðrum eða ekki. Það er ekki
hægt að skýra, nema að litlu leyti,
hvers vegna. Það er vegna þess að
dómar um gæði málfars grundvall-
ast á málkennd. Málkennd er ekki
hægt að skilgreina, en það þýðir
ekki að hún sé ekki til. Hún er til
og hún er mælikvarði á málfar,
rétt eins og siðferðiskennd er mæli-
kvarði á siðferði.
Gildi málfræði
Málfræðiþekking hefur ekkert
með málfar að gera, en þjálfun í
beitingu málfræði er hins vegar
mikilvægari en flest annað.
Maður sem beitir málfræði til að
greina orð og setningar er að gera
nokkuð sem heitir að beita hugtök-
um. Við erum sífellt að beita hug-
Þorsteinn Siglaugsson
tökum til að skilja hitt og þetta.
Þegar ég bendi á tré og nefni það
tré, þá felli ég þennan ákveðna hlut
undir hugtakið tré. Sama gerir bif-
véiavirki sem fær í hendur bilaðan
bíl og þarf að segja til um hvað er
að honum. Hann athugar einkenni
bilunarinnar, ber þau saman við
einkennin sem tilgáta hans sjálfs
felur í sér, passi þau saman passar
greiningin. Hann veit hvað er að
skijóðnum.
Áð „hundur” er nafnorð í karl-
kyni eintölu nefnifalli, og „hund”
er eins nema í þolfalli, er fullkom-
lega tilgangslaus vitneskja. En
þjálfun í að greina orð samkvæmt
þessum hugtökum er þjálfun í rök-
legri hugsun. Maður sem hefur hlot-
ið þjálfun í málfræði er betur í stakk
búinn til að beita hvaða hugtaka-
kerfi sem er en sá sem enga slíka
þjálfun hefur hlotið. „Sá sem hneig-
ir rétt hugsar rétt,” segir presturinn
gamli í Brekkukotsannál Halldórs
Laxness. í þessu felst einmitt gildi
málfræðikennslu: Þjálfun í beitingu
málfræði er þjálfun í hugsun, þess
vegna á að kenna málfræði í skól-
um.
Samantekt
Það er hálf asnalegt að halda því
fram að þótt Móses hefði ekki gert
neitt af því sem Gamla testamentið
segir hann hafa gert, þá hefði hann
aldrei veið til. Það er jafn asnalegt
að segja að málkennd hljóti að
byggja á málfræðikunnáttu, því að
hún er alveg óháð henni. Málkennd
verður til við að lesa góðar bækur
og eina vopn skólanna gegn vond-
um íjölmiðlum er að láta nemendur
lesa mikið af góðum bókum.
Málkennd er eitt og málfræði er
annað. Báðar eru jafn nauðsynleg-
ar, önnur sem fórsenda góðs málf-
ars, hin sem forsenda rökréttrar
hugsunar.
Orstutt að lokum
Ef íslenskukennarar kenna fólki
íslensku og við komumst svo að því
að fólk kunni ekki íslensku, eru þá
íslenskukennarar ekki til? Jú, þeir
eru til, en þeir þurfa að bæta sam-
ræmið milli sjálfra sín og skilgrein-
ingarinnar á sér.
Höfundur er nemi í heimspeki við
Háskóla íslands.