Morgunblaðið - 06.12.1991, Blaðsíða 24

MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 6. DESEMBER 1991
24
★ GBC-Pappírstætarar
Þýsk framleiösla
Ýmsar stærðlr og gerðlr fáanlegar
OTTO B. ARNAR HF.
Skipholti 33 • 105 Reykjavlk
Símar 624631 / 624699
Raðgrelöslur
Póstsendum samdægurs
-SkAWK FRAMÚK
SNORRABRAUT 60 - SlMI 12045
Sumarangan úr
Svarfaðardal
eftir Aðalgeir
Kristjánsson
Jólabækurnar berast að ein á
fætur annarri eins og jakar í vor-
leysingum. Hér verður reynt að
virða eina þeira fyrir sér skamma
stund um leið og hún siglir áfram
í straumi tímans. Bókin um Kristján
Eldjárn eftir Gylfa Gröndal er all
fyrirferðarmikil og efnisauðug. Hún
er prýdd fjölda mynda og henni
fylgja bæði nafna- og heimildaskrá
og ritaskrá Kristjáns. Frágangur
er hinn vandaðasti og öllum til sóma
sem þar hafa lagt hönd að verki.
Gylfi Gröndal hefir verið afkasta-
mikill á ritvellinum um áratugi.
Hann hefir ritað nær tvo tugi ævi-
sagna og viðtalsbóka, en hér er án
efa viðamesta og metnaðarfyllsta
verkið sem hann hefir fengist við í
þessari bókmenntagrein. Sögusvið-
ið er víðfeðmt jafnt í tíma og rúmi.
Lesandinn ferðast með söguhetj-
unni utan frá sjó og inn á öræfí,
frá óbyggðum Grænlands og suður
til sólheitra sanda Afríku, og í tíma
er farið á stundum langt aftur fyr-
ir íslands byggð eða fram til líð-
andi stundar. En þrátt fyrir að
söguhetjan sé víðförul og leggist í
víkingu í fræðum sínum, á Kristján
Eldjárn sér samt sitt Berurjóður
sem hann hverfur til bæði í hugan-
um og í veruleikanum hvenær sem
færi gefst og það eru ætt- og aesku-
stöðvar hans í Svarfaðardal. í bréf-
um hans og dagbókarbrotum, minn-
isgreinum og öðru sem hann lét
eftir sig kemur þetta greinilega
fram. Þegar á ævina leið fann hann
stundum til sársauka yfir því að
vera í senn heimamaður og gestur
þar sem hann sleit barnsskónum.
Sú tiifinning varð á stundum bland-
in sektarkennd og trega. Kristján
Eldjárn þreyttist aldrei á að leita á
heimaslóðir, síðast skömmu áður
en hann lagði upp í sína hinstu för.
Yfir frásögnum hans af dalnum og
lífinu þar hvílir fegurðarblær og líkt
og í Grimnismálum þar sem dýrð
goðheima er lýst í fáorðum skáld-
legum lýsingum.
Kristján Eldjám fæddist að Tjörn
í Svarfaðardal 6. desember 1916
og hefði hann því orðið 75 ára í
dag. í föðurætt var hann kominn
af prestum í langri röð. Faðir hans,
Þórarinn Eldjárn, varð fyrstur til
að ijúfa hefðina. Eftir að hafa
stundað nám í Möðruvallaskóla og
í Noregi gerðist hann bóndi og
kennari í heimabyggð sinni. Þar
hlóðust á hann margháttuð trúnað-
arstörf, en hann sóttist hvorki eftir
vegtyllum né frama, heldur var
jafnan til hans leitað. Hann lifði
mjög samkvæmt lífsreglum sverða-
smiðsins að leita jafnan hófs í hverj-
um hlut. Kristján Eldjárn ræðir oft
um föður sinn og glöggt má sjá að
lífsviðhorf hans hefír reynst Krist-
jáni gott veganesti á lífsleiðinni.
Um móður sína, Sigrúnu Sigur-
hjartardóttur, er hann fáorðari. Þar
með er ekki sagt að hann hafi
metið hana minna. Hún innrætti
fólki sínu gildi þess að temja sér
ekki slæpingshátt og iðjuleysi og
það fræ féll ekki í grýttan jarðveg
hjá Kristjáni. Hann virðist hafa
unnið hörðum höndum ár og ein-
daga, að hveiju sem hann gekk.
Skemmtilegasti hluti bókarinnar
eru lýsingarnar á æsku Kristjáns.
Hann segist hafa verið fæddur í
torfbæ og kallaði sig af þeim sökum
miðaldamann. Sá sem þetta ritar
minnist þess varla að hafa séð jafn
skýrt dregna fram þá byltingar-
kenndu breytingu og miklu gjá sem
myndaðist á styijaldarárunum síð-
ari milli hins kyrrstæða þjóðfélags
sem ríkti í landinu og alls hins nýja
sem flæddi yfir líkt og jökulhlaup
og sópaði á braut gömlum venjum
og lífsviðhorfum. Ævistarf hans
sem þjóðminjavörður og vísinda-
maður var helgað því viðfangsefni
að smíða brú yfir til liðinna alda
þar sem hver sem sjá vildi gat séð
í huganum liðnar aldir, blómleg
býli, bæja mergð og lýða ferðir, svo
að vitnað sé í forspjallsorð Forn-
ólfs. Við uppgröft fornminja og með
pennann að vopni miðlaði hann þjóð
sinni fróðleik um Iiðnar aldir, lífs-
hætti og daglegt líf. Hann uppskar
ríkulega laun erfiðis síns. Uppgröft-
urinn á Stöng og í Skálholti og allt
sem moldin geymdi þar var ævin-
týri líkast enda vitnaði Kristján til
orða Barða Guðmundssonar þjóð-
skjalavarðar sem komst svo að orði
um uppgröftinn að aldrei hefði hann
staðið andspænis sögunni sjálfri
með líkum hætti og þegar hann
stóð augliti til auglitis við hinn forna
kirkuhöfðingja, son Jóns Loftssonar
í Odda.
Kristján Eldjárn skrifaði margar
bækur og ritgerðir um íslenskar
fornminjar, og flutti útvarpserindi
og sjónvarpsþætti, sem nutu hylli
alþjóðar, um ýmsa muni í Þjóðminj-
asafninu. Hann taldi að safnið ætti
að vera handa alþýðu manna á ís-
landi. Þar eigi hún að geta skoðað
sjálfa sig í skuggsjá fortíðarinnar
og um leið skilið betur kjör sín og
örlög og sögu þjóðarinnar í landinu,
sagði hann í lok einnar greinar sinn-
ar. í dagbókum sínum lýsir hann
sumardegi hjá Þinghöfða á Héraði
Jón Baldvin Hannibalsson.
NATOí
nýrri Evrópu
JÓN Baldvin Hannibalsson utan-
ríkisráðherra mun flytja erindi,
sem fjallar um Atlantshafsbanda-
lagið í nýrri Evrópu á morgun,
laugardaginn 7. desember á liá-
degisverðarfundi í Atthagasal
Hótel Sögu. Hefst fundurinn
klukkan 12.
Fundurinn er haldinn á vegum
Samtaka um vestræna samvinnu
og Varðbergs og fjallar um ofan-
greint málefni í kjölfar leiðtoga-
fundar Atlantshafsbandalagsins í
Róm nýverið. Fundurinn er opinn
félagsönnum SVS og Varðbergs og
gestum þeirra.
gj BBUnHBÚIHrtUlC ÍSlBnDS
Ármúla 3-105 Reykjavík - Sími 605060
HEIÐURSLAUN
BRUN ABÓTAFÉLAGS
ÍSLANDS
1992
Stjórn Brunabótafélags íslands veitir
einstaklingum heiðurslaun samkvæmt
reglum, sem settar voru árið 1982, í því
skyni að gefa þeim kost á að sinna
sérstökum verkefnum til hags og heilla
fyrir íslenskt samfélag, hvort sem er á
sviði lista, vísinda, menningar, íþrótta
eða atvinnulífs.
Reglurnar, sem gilda um heiðurslaunin
og veitingu þeirra, fást á $krifstofu BÍ
í Armúla 3, Reykjavík.
Þeir, sem óska að koma til greina við
veitingu heiðurslaunanna árið 1992,
þurfa að skila umsóknum til stjórnar
félagsins fyrir 15. desember 1991.
Brunabótafélag íslands.
Dr. Kristján Eldjárn
„Um bókina sem heild
skal það sagt að lokum
að hún er mikil söguleg
heimild ekki einungis
um ævi og störf dr.
Kristjáns Eldjárns,
heldur er hún jafn-
framt menningarsaga
og merk heimild um ís-
lenska fornleifafræði á
þessari öld.”
þar sem hann skynjar söguna likt
og þyt í laufi á sumarkvöldi. Það
eina sem hann sá til mannaferða
var líkt og mynd langt aftan úr
öldum.
Snemma kom í ljós að Kristján
Eldjárn var hagorður í betra lagi.
Norðlenskir góðbændur hafa löng-
um ort til heimilisþarfa og Kristján
Eldjárn ólst upp við stuðlanna þrí-
skiptu grein. Honum gafst hins
vegar lítið tóm til að leggja rækt
við að yrkja, enda kallaði hann allt
slíkt fikt eitt. Engu að síður auðg-
aði hann íslenskar bókmenntir með
prýðis þýðingu á ljóðabálkinum
Nordlands Trompet eftir norska
prestinn Peter Dass þar sem lýst
er náttúru og mannlífi .í Norður-
Noregi. Einnig þýddi hann ýmislegt
sem tengdist starfi hans og fræð-
um.
Kristján Eldjárn hóf háskólanám
sitt í Kaupmannahöfn með því að
leggja stund á enska tungu, en söðl-
aði fljótlega um og hóf nám í forn-
leifafræði. Heimsstyijöldin síðari
gerði námið endasleppt svo að hann
hóf nám_ í íslenskum fræðum við
Háskóla íslands og lauk því á þrem-
ur árum. Skömmu síðar varð hann
starfsmaður við Þjóðminjasafnið og
þar á eftir þjóðminjavörður.
Síðasti hluti bókarinnar greinir
frá forsetaárum hans á Bessastöð-
um og þeim atburðum sem urðu í
þjóðlífínu og forseti varð að hafa
áfskipti af, svo sem stjórnarmynd-
anir og aðdragandi að þeim. í bók-
inni kemur greinilega fram að hann
kvaddi Þjóðminjasafnið með sökn-
uði og undi hag sínum ekki nema
miðlungi vel á Bessastöðum í upp-
hafi. Að sumu leyti er þessi þáttur
bókarinnar ekki alveg jafn áhuga-
verður og hinir fyrri. E.t.v. hefir
þótt of snemmt að skoða þau mál
niður í kjölinn, enda verða dagbæk-
ur Kristjáns frá þessum tíma ekki
gerðar aðgengilegar fyrr en eftir
hálfa öld.
Um bókina sem heild skal það
sagt að lokum að hún er mikil sögu-
leg heimild ekki einungis um ævi
og störf dr. Kristjáns Eldjárns, held-
ur er hún jafnframt menningarsaga
og merk heimild um íslenska forn-
leifafræði á þessari öld. Að lestri
loknum er lesandinn fróðari en áður
um stórfelldustu lífsháttabreytingu
sem orðið hefir í sögu þjóðarinnar
og hann hefír kynnst einum þeirra
manna sem stóð vörð um fornar
dyggðir og þjóðleg verðmæti. Manni
sem gat talað við hvern og einn sem
jafningja sinn, brugðið skemmtileg-
um svip yfir mannlíf og atburði,
jafnt á líðandi stund og í órafirð
liðinna alda.
llöfundur er fræöimaður og
fyrrum skjnlnvörður.