Morgunblaðið - 06.12.1991, Blaðsíða 44

44
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 6. DESEMBER 1991
Ættbók og saga
íslenzka hestsins
Gunnar Bjarnason fv. ráðunaut-
ur, hefur lokið ritverki sínu uni
ættir og sögu íslenzka hestsins
á 20. öld. Síðasta bindið er kom-
ið út, það sjöunda í röðinni. Ut-
gefandi er P.O.B. á Akureyri.
Hér fer á eftir kafli úr bókinni
og segir þar frá skoðanaskiptum
og átökum vegna hestaræktar-
innar í landinu nú á dögum:
Ég vil nú (í ágúst 1991) að gefnu
tilefni bæta nokkrum orðum við
þennan 14 ára gamla fyrirlestur,
en tilefnið er það, að fyrir fáum
dögum heyrði ég Kristin Hugason
hrossaræktarráðunaut halda því
fram í útvarpssamtali, að á íslandi
væri aðeins einn hrossastofn, og
þessu hef ég áður heyrt báða ráðu-
nautana halda fram með áherzlum.
Það þykir ekki gott, þegar nýjar
kynslóðir fagmanna fara að breyta
merkingu klassískra fræðiorða, t.d.
þeim sem skipta máli í skipulagðri
búfjárrækt. Ég skýri þetta hér með
■ tilvísun til hinnar alþjóðlegu skil-
greiningar, sem ég lærði í háskóla
(1939) og byijaði að nota við
kennslu á Hvanneyri strax 1944 í
samráði við Halldór Pálsson, þá
sauðfjárræktarráðunaut, sem
óþarft er að kynna frekar. Ég nota
til samanburðar erlent tungumál,
t.d. þýzkuna.
íslenzki hesturinn er sérstakt
hrossakyn = á þýsku rasse.
Búfjárkynin greinast í stofna = á
þýsku stamme.
Stofnar greinast í ræktunarlínur
(ættir) = á þýsku zuchtlinien.
Línur greinast í fjölskyldur eða
stóð = á þýsku population.
Öll markvís hrossarækt (kynbæt-
ur) byrjar með því að hreinrækta
með nokkurri skyldleikarækt, pop-
ulation, sem þýðir hópur einstakl-
inga með mjög líka genasamsetn-
ingu. Populationin (t.d. Svaðastað-
astóðið) fær nú útbreiðslu vegna
kynfastra kosta, og þegar hún
hefur breiðst út yfir heilt hérað
eða landshluta fara að myndast
úr henni nýjar populationir (Kolku-
-ósshrossin, Hofsstaðahrossin,
Kirkjubæjarhrossin o.s.frv.). Þess-
ar populationir eru flokkaðar sam-
an í ræktunarlínur (ættir). Verði
línurnar margar og ríkjandi i land-
inu, eru þær fræðilega flokkaðar
í stofna (Svaðastaðastofninn).
Verði nú öllum hrossaættum á ís-
landi útrýmt í sláturhúsum, öðrum
en af nokkuð hreinræktuðum
Svaðastaðastofni (um eða yfir 50%
erfðafræðilega metið), þá er Svað-
astaðastofninn orðinn að landskyni
(Rasse). Ég vil nú biðja hesta-
menn, bændur og skólakennara að
varðveita þessa klassísku skil-
greiningu innan búfjárræktarinnar
og kenna ráðunautum, ef þörf er
á, þessi einföldu fræði, sem þeir
eldri á sínum tíma lærðu hjá mér
í háskóladeildinni á Hvanneyri og
raunar líka í bændadeildinni.
Á sama hátt vil ég biðja menn
að taka ekki upp nýyrðið „hormóna
sjokk” (K.H.) fyrir orðin „kynæs-
ingur” eða „gredda”.
Ég vil einnig bæta hér við nokkr-
um orðum um framfarirnar og
gæðaaukningu íslenzka hrossa-
kynsins sl. 40 ár, eða frá 1950,
þegar ég fékk því til leiðar komið,
að reiðhestaræktin yrði ræktunar-
stefna Bfl. ísl. eftir Þingvallasigur-
inn það ár. Hinar miklu framfarir
kynsins á árunum 1920-1950 und-
ir leiðsögu hins gáfaða og mikil-
hæfa forvera míns í starfi, Theód-
órs Arnbjörnssonar frá Ósi í Mið-
firði, byggðust allar á hans glögg-
skyggni að finna hjá nokkrum
bændum og í nokkrum sveitum
~ talsvert hreinræktaðar population-
ir (stóð). Víðast hvar í landinu var
Gunnar Bjarnason
hæfileikalítið hrossarusl. Ég hélt
svo áfram þeirri alþjóðlegu reglu
í hrossarækt, sem Theódór byijaði
á að framkvæma hér, að velja
kynbótahesta af þeim population-
um, sem mesta höfðu kynfestu í
sköpulagi og hæfileikanum, s.s. af
Svaðastaða-, Hornafjarðar- og
Geitaskarðsstofnunum og nokkr-
um fleiri, og flytja þá vítt og breitt
um landið í hrossaræktarfélögin
50, sem þá voru starfandi. Sumir
þessir kynbótahestar settu strax
nokkuð sterkan svip á einblending-
ana í íyrsta ættlið. Menn fóru að
fá hæfileikahesta í heimasveitum
sínum og þurftu ekki lengur að
sækja þá til annarra héraða. Þann-
ig var staðan 1950.
Hæfileikamiklir ræktunarmenn
hafa síðan haldið áfram að rækta
og kynbæta hina gömlu stofna,
s.s. bændurnir á Kirkjubæ, Rang.
og nú síðast þar búandi, Sigurður
Haraldsson. Á Árbakka í Land-
sveit rækta bræðurnir Anders og
Lars Hansen aðra ræktunarlínu
Svaðastaðastofnsins, Kolkuóss-
ættlínuna. Hinn mikilhæfi hrossa-
ræj<tandi, Sveinn Guðmundsson á
Sauðárkróki, er á góðri leið með
að mynda nýja norðlenzka popul-
ation, Sauðárkrókshrossin, með
markvísri blöndun frá öðrum norð-
lenzkum ættum inn í erfðasjóð
Svaðastaðastofnsins.
En sé það stefna Bfl. ísl. nú að
gera blendingsræktunina að lands-
stéfnu í hrossarækt og afneita
hreinræktun populationa, þá er svo
sem engin hætta á ferðum, og
kynið tapar ekki þeim framförum,
sem þegar eru orðnar. Gæðalínurit
kynsins (Binomial-kúrvan) mun
haldast, en breytast mjög hægt og
jafnvel breikka á grunninum. Hér
Fjöldi
tek ég samlíkingu, sem ég held
að flestir munu skilja: Það væri
erfitt að draga fjallið Skjaldbreið
til norðurs í heilu lagi! Eina leiðin
til að breyta stöðu þess og gerð
væri að flytja að efni í fjallið að
norðanverðu og flytja efni úr suð-
urhlíðum þess eitthvað burt. Þann-
ig er unnið með kynföstum stóð-
. hestum, mokað genflygsum í
„norðurhlíðar fjallsins” (Binomial-
kúrvu erfðanna), en fjarlægja lak-
ara erfðamagnið að sunnan
(vinstra megin á þessum „Skjald-
breiði”), þ.e. að „henda eistunum
í hundana”. Grunnlína Binomial-
kúrvunnar lengist þá kostamegin
til hægri en styttist gallmegin til
vinstri, og öll kúrvan mjókkar og
hækkar, og þá fer hún að líkjast
mynd af ijallinu Herðubreið. Sjá
teikningu hér.
Fjórir ættliðir - fjórir
gullklumpar
Þrenn gullverðlaun Týs til heið-
urs, og varðveittum menningararfi
í íslenzkum sveitum
I. ættliður:
Hörður 591 frá Kolkuósi, f. 1957
(gullklumpur).
F: Brúnn frá Brekkum. Hreinn
Svaðastaðastofn. M: Una frá
Kolkuósi, undan Létti frá Kolkuósi
og Kolbrúnu s.st, sem var undan
Herði s.st. nr. 112, ættföður
Kolkuósslínu Svaðastaðastofnsins.
Undan Herði 591 er kynbótahest-
urinn:
II. ættliður:
Stígandi 625 frá Kolkuósi, f. 1962.
M: Jörp frá Kolkuósi undan Létti
s.st. Mm: Miklhóls-Jörp s.st. undan
Herði s.st. nr. 112. Seldurtil Sviss,
en þaðan til Schwörer í Schloss-
Neubronn í Þýzkalandi.
Stígandi er metinn í hæsta gæða-
flokki kynbótahesta á meginland-
inu (gullklumpur).
Undan Stíganda 625 er hinn marg-
verðlaunaði fegurðargæðingur:
III. ættliður:
Thor frá Sporz í Sviss, f. 1976
(Thor var síðar í eigu Peters Boe-
heme í Minden í N-Þýzkalandi).
M: Perla frá Kolkuósi. Mm: Perla
II frá Kolkuósi, undan Létti frá
s.st. Hún er dótturdóttir Perlu nr.
2282. (Þetta er Perluættlínan á
Kolkuósi.) Mf: Hörður 591 Kolku-
ósi, sem er líka föðurafi Thors (sjá
I. ættlið).
Thor var talinn vera fegursti og
hæfileikamesti kynbótahestur á
meginlandinu (gullklumpur), unz á
þessu ári (1991) kom til keppni
glæsihestur sem sló öll met á
heimsmeistaramótinu og kynbóta-
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14
Gæðaskali
Týr frá Rappenhof. Alþjóðlegur kynbótahestur. Hreinræktaður
„Svaðastaða-Kolkuósshestur”. Höfuðverkur BLUP-manna Búnaðar-
félags Islands, þó að ástæðulausu, því að hreinræktað erfðaeðli (gens-
trúktúr) þessarar populationar er víða til hér á íslandi hjá gáfuðum
hrossaræktarmönnum.
Stígandi 625 frá Kolkuósi.
hrossasýningunni sumarið 1991,
en það er sonur hans, stóðhestur-
inn Týr frá Rappenhof.
IV. ættliður:
Tyr frá Rappenhof, f. 1985. Eig-
andi hans er Andreas Trappe í
N-Þýzkalandi. M: Gríma nr. 3468
frá Kolkuósi (gullklumpur). Mf:
Hörður 591 frá Kolkuósi. Mm:
Yngri-Mósa nr. 3348 frá Kolkuósi,
undan Létti frá Kolkuósi (sjá Mm.
Thors) og Eldri-Mósu undan Herði
nr. 112 frá Kolkuósi.
Frægðarferð þessa sexvetra unga
kynbótahests endaði um miðjan
ágúst á heimsmeistaramótinu fyrir
íslenzk hross í Norköbing í Svíþjóð
þar sem hann fyrstur allra sýn-
ingahesta í 23 ára sögu FEIF,
vann þrenn gullverðlaun:
1. Vann tölthornið, 1. verðl. Gjöf
frá ísl. ríkisstjórninni. (Farandbik-
ar frá 1960.)
2. Vann íjórganginn (fet, tölt,
brokk, stökk).
3. Dæmdist bezti og fegursti stóð-
hesturinn í Evrópu í hópi yngri
stóðhesta.
Þessi glæsilegi og harðskyldleika-
ræktaði stóðhestur, sannkallaður
„gullklumpur” af Kolkuóssræktun-
arlínu Svaðastaðastofnsins, vann
ekki aðeins sjálfum sér til þrennra
gullverðlauna, heldur einnig ís-
lenzka hestakyninu og ræktunar-
menningu íslenzku bændastéttar-
innar og hestamannanna. Það mun
sýna sig æ betur er stundir fram
líða, að þessi þáttur af þjóðmenn-
ingu íslendinga mun standa jafn-
fætis og metin til jafns við aðrar
gi'einar íslenzkrar listmenningar,
þótt listfræðingar vorir í nútíman-
um skynji það lítið betur en kolleg-
ar þeirra á 18. öld, Árni Magnús-
son og Thomas Bartholin, eða á
síðustu öld á tíma Fjölnismanna
og Rasmusar Kristjáns Rasks, þeg-
ar tungumál okkar og fornbók-
menntir lifnuðu til nýs lífs á vor-
dögum evrópskrar nýmenningar.
Fjöldi
cinstakl-
inga
10
„Herðubreið“ stofnrækt
6 7 8 9
Gæöaskali
10 11 12 13 14