Morgunblaðið - 06.05.1992, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 6. MAI 1992
Siðanefnd Blaðamannafélags Islands:
Alvarlegt brot Bylgj-
unnar við fréttaflutn-
ing af bamavemdarmáli
Myndbirting DV í
sama máli ámælisverð
SIÐANEFND Blaðamannafé-
lags íslands telur að frétta-
maður Bylgjunnar hafi gerst
sekur um alvarlegt brot, þeg-
ar hann ræddi við fólk sem
tengdist máli vegna forsjár-
deilu og hljóðritaði og útvarp-
aði gráti ellefu ára drengs,
sem færður var frá móður
sinni. Þá telur nefndin að DV
hafi brotið siðareglur félags-
ins á ámælisverðan hátt með
birtingu forsíðumyndar af
drengnum. Nefndin telur ekki
efni til þess að flokka útvarps-
efni Bylgjunnar, einkum í
þáttunum Landssímanum og
Kvöldsögum, sem brot á siða-
reglum Blaðamannafélagsins.
Barnaverndarráð íslands kærði
til siðanefndar Hauk Hólm, frétta-
mann Bylgjunnar og Sigurveigu
Jónsdóttur fréttastjóra, Óttar
Sveinsson, blaðamann DV og rit-
stjórana Jónas Kristjánsson og Ell-
ert Schram, Hallgrím Thorsteins-
son, dagskrárstjóra Bylgjunnar og
dagskrárgerðarmennina Bjarna
Dag Jónsson og Eirík Jónsson.
I siðareglum blaðamanna segir
að siðanefnd greini brot í flokka
eftir eðli þeirra: a) ámæiisvert, _ b)
alvarlegt og c) mjög alvarlegt. Úr-
skurði siðanefndar verður ekki
áfrýjað og hann skal senda viðkom-
andi fjölmiðli við fyrstu hentugleika
og með ósk um birtingu ef um brot
samkv. skilgreiningu b) eða c) er
að ræða. Meginniðurstaða nefndar-
innar skal birt orðrétt. Úrskurður
nefndarinnar fer hér á eftir:
Málavextir
2.1. Samkvæmt kæru verður
upphaf málsins rakið til þess, að
fréttamaður Bylgjunnar, Haukur
Hólm, tók símaviðtal við húsráð-
anda 5. febrúar 1992, þar sem
móðir var í felum fyrir yfirvöldum
með ellefu ára gamlan son sinn.
Viðtalið var tekið nákvæmlega á
sömu stund og barnaverndarnefnd
á staðnum, þ.e. Sandgerði, kom á
vettvang ásamt lögreglu til þess að
færa soninn frá móður sinni, sem
hafði löngu fyrr með úrskurði misst
forsjá piltsins.
í bakgrunni viðtals Hauks við
húsráðanda heyrðist hávaði, hróp
og barnsgrátur, þegar sonurinn
streittist gegn fulltrúum yfirvalda.
Húsráðandinn var oftar en einu
sinni beðinn um að lýsa atburðarás-
inni á staðnum í frétt Bylgjunnar.
Fréttamaðurinn lagði þessa einu
áherslu í fréttaviðtalinu og fékk
fyrir vikið inn á segulband mjög
tilfinningahlaðið efni. En frétta-
maðurinn gerði ekkert það í frétta-
vinnslu sinni, sem nálgaðist tilraun
til að skýra hvers vegna. gripið
væri til þvílíkra úrræða. Frétta-
flutningurinn einkenndist meira af
kappi en forsjá, nauðsynlegt tillit
við fórnarlamb þessa máls, þ.e. ell-
efu ára gamlan pilt, var ekki virt
og ekki var að heyra af fréttinni,
að vera kynni, að ríkar ástæður
kynnu að liggja að baki slíku
örþrifaráði,- sem lögregluaðstoð
bendir til.
í greinargerð frá Sigurveigu
Jónsdóttur þáverandi fréttastjóra
er sérstaklega tekið fram, að ekki
hafi verið um æsifréttamennsku að
ræða og bamaverndaryfirvöld geti
ekki komið í veg fyrir umræðu um
barnaverndarmál í krafti þagnar-
skyldu sinnar. Barnaverndarráð
hefur í opinberri yfirlýsingu lýst
yfir því, að umræða um barnavernd-
armál geti verið góð og gagnleg.
Á það ber að benda, að hvorki
Haukur Hólm né aðrir fréttamenn
á Bylgjunni leituðu til Barnavernd-
arráðs um afstöðu þess eða skýring-
ar á Sandgerðismálinu. Frétt Bylgj-
unnar 5. febrúar 1992 bar einkenni
æsifréttar, því hún var til þess eins
fallin að vekja með hlustendum til-
finningu óhugnaðar og samúðar
með móðurinni og barninu án þess
að leitað væri „hinnar hliðar" máls-
ins. Upplýsingaöflun var nánast
engin og það fáa, sem fylgdi viðtal-
inu, var ekki einu sinni allt rétt og
nákvæmt.
Forræðissvipting foreldris er
ekkert gamanmál. Það eiga frétta-
menn að vita. í-því ljósi er upplýs-
ingaöflun vegna fréttaflutnings af
slíkum málum sérstaklega og
óvenju mikilvæg. Barnið vill oft
gleymast.
2.2. Frétt DV er gölluð, því þar
er í fyrsta lagi ekki farið rétt með
allar staðreyndir málsins, frétta-
áherslan er harka yfirvalda og auk
þess var ekki leitað eftir sjónarmið-
um Barnaverndarráðs. Blaðamann-
inum var reyndar ekki einu sinni
kunnugt um, að Barnarverndarráð
hefði málið á sinni könnu.
Á hinn bóginn aflaði blaðamaður-
inn sér ■ upplýsinga víða um málið,
þótt sú upplýsingaöflun beindist
einkum að því hvenær, hvar og
hvernig staðið skyldi að málum í
Sandgerði. Það er ekki kjarni máls-
ins, heldur ástæður aðgerðanna.
Um þetta atriði leitaði blaðamaður
DV ekki upplýsinga. Það hlýtur að
teljast verulegur galli á frétt um
Sandgerðismálið, að ekki var leitað
til Barnavemdarráðs. Óttar Sveins-
son blaðamaður DV lýsir yfir því í
greinargerð til siðanefndar, að
vandað hafi verið til upplýsingaöfl-
unar. Það er ekki rétt auk þess sem
hann fór rangt með staðreyndir í
frétt sinni. Þá var upplýsingaöflun-
in öll mjög á eina lund.
í máli þessu gerir siðanefnd þó
einkum athugasemd við birtingu
DV á mynd af vettvangi Sangerðis-
málsins, þar sem skjólstæðingur
Barnaverndarráðs, pilturinn ellefu
ára, sést greinilega og þekkist.
Myndbirtingin er ekki til marks um
tillitssemi.
'í fréttum Bylgjunnar og DV
kemur vel fram nauðsyn þess, að
fréttamenn vandi upplýsingaöflun
um mál af þessu tagi í heild og
treysti heimildarmönnum sínum
ekki blint, einkum og sér í lagi ef
viðkomandi á beina persónulega
aðild að mjög tilfinningaþrungnu
máli.
Formaður Barnaverndarráðs
sagði efnislega við siðanefnd, þegar
hann var inntur eftir því hvernig
hann hefði brugðist við ef viðkom-
andi fjölmiðlar hefðu leitað til hans
um upplýsingar, að hann hefði í
þessu sérstaka máli getað varpað
ljósi á málið án þess að ijúfa trúnað-
arskyldur sínar.
Á þetta reyndi ekki, því hann var
aldrei spurður. í þessu tilfelli er það
skoðun siðanefndar, að kærðir fjöl-
miðlar og starfsmenn þeirra hafi
látið misnota sig. Þeir létu hjá iíða
að kanna sannleiksgildi frásagnar
móðurinnar og fleira.
3.1. Það kom í ljós, að í „þjóðar-
sálar- og kvörtunarþáttum“ út-
varpsstöðvanna (Landssímanum og
Kvöldsögum Bylgjunnar) voru yfir-
gnæfandi þær raddir, að Barna-
verndarráð væri ekki starfi sínu
vaxið og sögur sagðar því til sönn-
unar. Þessi dæmi voru ekki könnuð
sjálfstætt hjá Bylgjunni fyrr en
löngu eftir fyrstu Sandgerðisfrétt-
ina og verður að átelja það. í þætt-
inuni Reykjavík síðdegis voru tekin
viðtöl við ýmsa aðila, sem starfa
eða hafa starfað að barnaverndar-
málum, og var það eini vettvangur
Bylgjunnar, þar sem tekið var með
ábyrgð á þessum vandasama mála-
flokki.
3.2. Loks flallar kæran um þátta-
gerð á Bylgjunni, þtjá þætti á dag-
skrá stöðvarinnar, Reykjavík síð-
degis, Landssímann og Kvöldsögur.
Tveir þessara þátta, Landssíminn
og Kvöldsögur, eru eins konar opinn
vettvangur fyrir fólk, sem vill tjá
sig um hvaðeina. í kjölfar frétta
um Sandgerðismálið fylltust þessir
þættir af misnákvæmum og mis-
skýrum frásögnum um barnavernd-
armál og harkalegri gagnrýni á
barnaverndaryfirvöld. Fyrir kom,
að grandvar embættismaður Fé-
lagsmálastofnunar, Gunnar Sand-
holt, var ranglega sakaður um að
hafa átt aðild að fjársvikamáli hjá
Reykjavíkurborg fyrir allnokkrum
árum. Rangar staðhæfingar um
slíka hluti benda á ríka nauðsyn
þess, að stjórnendur viðstöðulausra
sagna- og spjallþátta í útvarpi séu
úrræðagóðir og fljótir að hugsa,
m.ö.o. starfi sínu vaxnir.
Dæmið um Gunnar Sandholt er
til marks um þá hættu, sem skap-
ast getur, þegar stjórnendur „þjóð-
arsálarþátta" eru ekki vakandi og
gæta ekki að sér. Þessi ranga ásök-
un fór út á öldum ljósvakans í löngu
máli og margt annað, sem er rangt.
Dagskrárstjóri Bylgjunnar er sam-
mála því að setja þurfi eins konar
hemlakerfi á viðmælendur, t.d. með
svokallaðri útsendingartöf. Þannig
yrði minni hætta á „slysum".
Niðurlag
4.1. Úrskurður þessi, eins og
aðrir úrskurðir siðanefndar, ein-
skorðast við kæruefni og mat siða-
nefndar á kærunni út frá siðferði-
legum sjónarmiðum og þeim regl-
um, sem blaðamenn vilja vinna eft-
ir í samræmi við siðareglur BI.
í þessu ntáli vill siðanefnd þó
vekja athygli á því, að þetta er
fyrsta mál, sem berst inn á borð
nefndarinnar, þar sem ný tegund
af útvarpsmennsku verður til þess
að kært mál fær á sig allt annan
blæ en önnur mál, sem nefndin
hefur fengið til úrskurðar. Um er
að ræða það sem kalla mætti „les-
endadálka“ útvarpsstöðva, sem eru
þó ólíkir lesendadálkum dagblaða,
þar sem fulltrúi eða fulltrúar rit-
stjórnar eiga þess alltaf kost að
kynna sér aðsent efni áður en það
er prentað. „Lesendadálkarnir" í
útvarpsstöðvunum eru viðstöðu-
lausir og því getur nánast hvaða
vitleysa sem er farið í loftið og
ekkert hægt við því að gera eftír
að hugsaniegur skaði er skeður.
Þetta er vandi, sem útvarpsmenn
samtímans verða að kljást við og
finna einhverja leið, sem kemur í
veg fyrir t.d., að menn séu bornir
alvarlegum sökum á öldum ljósvak-
ans athugasemdalaust.
Urskurður
Niðurstaða siðanefndar er þessi:
I. Dagblaðið Vísir (Jónas Krist-
jánsson og Ellert B. Schram) braut
siðareglur Blaðamannafélags ís-
lands með birtingu forsíðumyndar
hinn 6. febrúar af ellefu ára göml-
um pilti, fórnarlambi í átökum um
forsjá. Brotið telst ámælisvert.
II. Haukur Hólm fréttamaður á
Bylgjunni sýndi ekki tillitssemi né
vandaði hann til upplýsingaöflunar
með birtingu fréttar hinn 5. febrúar
1992, þar sem hann talaði við hús-
ráðanda í Sandgerði og hljóðritaði
og útvarpaði gráti hins unga pilts,
sem Sangerðismálið snýst um. Upp-
lýsingaöflun var ábótavant. Brotið
er alvarlegt.
III. Siðanefnd telur ekki efni til
þess að flokka útvarpsefni Bylgj-
unnar, einkum í þáttunum Lands-
símanum og Kvöldsögum, sem brot
á siðareglum Blaðamannafélags ís-
lands. Þessi gerð útvarpsmennsku
er á köfium fjarri því að vera til
fyrirmyndar. Hún er nýtt vanda-
mál, sem nefndin vonar, að forráða-
menn Bylgjunnar, í þessu tilviki,
kippi í liðinn.
Eftirtaldir siðanefndarmenn fjöll-
uðu um kæru Barnaverndarráðs:
Halldór Halldórsson varaformaður,
Þorsteinn Gylfason, Jón Birgir Pét-
ursson, Hjörtur Gíslason og Hákon
Hákonarson. Formaður nefndarinn-
ar, Vilhelm G. Kristinsson, vék
sæti í samræmi við ósk Ottars
Sveinssonar, þar sem Vilþelm lét í
ljós persónulega skoðun á frétta-
flutningi af Sandgerðismálinu í við-
tali á Rás 2.
MEÐAL ANNARRA ORÐA
Helvíti, það er hinir
eftir Njörð P.
Njarðvík
Um þessar mundir er Garðaleik-
húsið að sýna leikritið Luktar dyr
eftir Jean-Paul Sartre í Félags-
heimili Kópavogs í leikstjórn Erl-
ings Gíslasonar. Þetta leikrit var
áður sýnt á vegum Grímu 1962,
að mig minnir, og var einkar fróð-
legt að endurnýja kynni við magn-
að sviðsverk, sem sýnir okkur villi-
mennsku eigingirninnar í einkenni-
legri mynd. „
Luktar dyr (Huis clos) er annað
leikrit Sartres, frá árinu 1944. í
fyrsta leikriti sínu, Flugunum (Les
mouches), sem sýnt var ári fyrr,
tókst honum að hvetja landsmenn
sína til andspyrnu gegn nasistum,
og það beint fyrir augum þýska
hernámsliðsins, með því að leita á
vit grískra goðsagna. Þar er það
hetjan sem axlar ábyrgð gerða
sinna og losar samborgarana und-
an þegjandi samsekt í óumræðileg-
um glæp.
í Luktum dyrum er öðru vísi að
farið, þótt í báðum verkunum sé
borinn fram boðskapur tilvistar-
stefnunnar, sem Sartre hefur orðið
svo frægur fyrir. Höfundur leikur
sér að sáraeinfaldri hugmynd um,
hvað helvíti nútímamannsins sé í
raun og veru. Þtjár manneskjur
koma til vítisvistar, karlmaður og
tvær konur, og eiga von á líkamleg-
um kvölum af versta tagi. En þeg-
ar þær spytja um pyndingatækin,
þá þykir þjóninum sem vísar þeim
til herbergis, ekki taka því að svara
slíkum einfeldningsskap. Þessar
þrjár manneskjur eru í raun svik-
ari og heigull, lesbískur kúgari og
barnamorðingi með brókarsótt.
Þau reyna hvert á sinn hátt að
réttlæta breytni sína á jörðinni með
eigin fegrun á veruleikanum, á
meðan þau bíða í angist eftir kvöl-
urum sínum. En smám saman
rennur upp fyrir þeim, að hvert og
eitt þeirra verður kvalið af hinum
tveimur, sem ekki munu líða því
að lifa í eigin sjálfsblekkingu, held-
ur skilgreina það á sinn eigin mis-
kunnarlausa hátt. Helvíti, það er
hinir, segir svikarinn Garcin.
Skuldadagar
lítilmennskunnar
Segja má að Jean-Paul Saitre
hafi Iagt grundvöll að hugmyndum
þessara tveggja leikrita í heim-
spekiriti sínu L’Étre et le néant
(Það er að vera eða vera ekki; oft
kallað Tilvist og neind) þar sem
lögð er áhersla á breytni manna
og athafnir. Að þar sem hinn ytri
þeimur og mannleg tilvera sé í
raun ekkert af sjálfu sér, þá skapi
það manninum frelsi til að verða
eitthvað með breytni sinni líkt og
hetjan Orestes í Flugunum. Flestir
láti sér hins vegar nægja að vera
það sem aðrir hafa kosið þeim („hin-
ir“ í Lyktum dyrum) og séu þess
vegna líkt og hverjir aðrir hlutir,
í stað þess að verða eitthvað fyrir
tilverknað sinn. Þannig verða hinir
þeim sannarlegt helvíti.
Ég hyggg þó að vel megi njóta
þessa merkilega leikrits, þótt mað-
ur sé ekki vel heima í tilvistarkenn-
ingum höfundar. Auðvitað er gott
að vita að leikritið varð til á stríðs-
tímum þegar átök í heiminum voru
næsta augljós til skilnings og sann-
arlega skorti ekkert á vilja til kúg-
unar og kvala og morða á sakleys-
ingjum. Þegar svik og heigulshátt-
ur þóttu auðveldastur kostur í
stundarangist, þótt síðar komi að
skuldadögum lítilmennskunnar. En
í innra Iífi mannsins má líka segja
að séu sífelldir stríðstímar, þótt
ekki liggi það ævinlega í augum
uppi. Að grundvallarátök mann-
eskjunnar séu ætíð hin sömu í eðli
sínu þótt viðbrögð kunni að virðast
breytileg vegna ytri aðstæðna.
Sköpunarverk eigin breytni
Manneskjurnar þrjár sem eru
leiddar til stofu í helvíti, fá að vita
að þar verða þær saman til eilífð-
arnóns, án svefns, án þess að
tíminn líði, því hann er ekki lengur
til. Stofan er óvistleg og ekkert til
afþreyingar. Einungis tvennt hafa
þau: hvert annað og vitneskjuna
um eigin breytni á liðinni ævi. Eða
svo sýnist. Og þeim skilst að þau
eru kvalarar hvers annars. Jafnvel
þegar dyrnar hrökkva opnar allt i
einu alveg ófoivarandis, þá kjósa
þau að vera um kyrrt, af ótta við
að eitthvað enn verra bíði þeirra
utan dyranna sem ljúkast aftur.
Þarna áttu þau samt val. Og þau
eiga sér líka annað val allan tím-
ann frá upphafi vistarinnar: hvern-
ig þau koma fram hvert við annað.
Það skipar þeim enginn að kvelja
hvert annað. Garcin reynir meira
að segja að vefja sig þögn og af-
skiptaleysi. En það tekst ekki. Þau
geta ekki látið hvert annað í friði.
Af hverju? Af því að þau eru orðin
endanlegt sköpunarverk sinnar
eigin breytni. Breytni sinni fá þau
ekki breytt, og því breytast þau
ekki heldur sjálf.
Einmitt í þessu tel ég vera að
finna boðskap þessa einkennilega
sefjandi leikrits. Því það er í raun
ekki eins einfalt og Garcin segir:
helvíti, það er hinir. Helvíti er við
sjáif, — ef við eigum helvíti fyrir
höndum, þá er það vegna þess að
við höfum skapað okkur það sjálf
með sjálfum okkur. Náðin, hin
mikla guðsgjöf, er ekki fyrir hendi
í þessu leikriti. í því sambandi
skiptir afstaða höfundar kannski
ekki öllu máli, því að við sjáum að
persónurnar sjálfar hafa dæmt sig
frá þeirri gjöf. Þau finna ekki til-
vist hennar og geta þar af leiðandi
ekki þegið hana. Ég efast um að
nokkur maður geti séð þetta leik-
rit ósnortinn. Það sýnir okkur hinn
dýpsta harmleik: að vera þræll eig-
in blekkingar, sem maður hefur
skapað sjálfur úr svipulum hentug-
leika lítilmennskunnar.
Höfundur er rithöfundur og
dósent ííslcnskum bóknwnntum
við Háskóln íslnnds.