Morgunblaðið - 28.11.1992, Blaðsíða 14

ö í _________________________________1 ÍioUifeiVOfi' t!H!A‘íyvlU(í!!Í!!M
‘U~--^ ' ~“T*TT"" hÍÖftSQNÍLAÖffi LAUÖÁRDAÖUK'JSS. NOVUUBI^t 1Q&2----------------------------------------—
Um agalausa þjóð
og falska tilveru
eftir Gunnarlnga
Gunnarsson
Byggð, sem stendur og fellur
með hvers kyns atvinnurekstri,
sem annaðhvort lifir gervilífí póli-
tískrar fyrirgreiðslu, er hluti af
viðurkenndri offjárfestingu í við-
komandi grein, ellegar er sam-
tvinnuð óviðunandi offramleiðslu,
er fyrirbæri, sem ég kýs að kalla
falska byggð.
Að baki hennar, hinnar fölsku
byggðar, sem er að fínna bæði til
sjávar og sveita hér á landi, er
aðallega atvinnurekstur í tengsl-
um við sjávarútveg og landbúnað.
Eins og fram kemur að ofan legg
ég hér hagkvæmnismat til grund-
vallar því, sem ég vil kalla falska
byggð. Mikilvægt er, að vera klár
á skilgreiningunni, því til eru allt
aðrir og huglægari mælikvarðar,
sem kynnu jafnvel að sýna allt
aðra og betri mynd af búsetu
landsmanna. Falska byggðin, eins
og ég sé hana, er því hagfræðilega
fölsk, en tilfínningalega gæti hún
verið eins ekta og sjálfur íslenzki
heimdraginn.
í þessari grein ætla ég m.a. að
leyfa mér að velta vöngum yfír
byggðavandanum, eins og ég sé
hann, og hugsanlegum leiðum til
lausnár á honum ásamt langtíma-
vanda helztu atvinnugreinanna.
Ég tel að höfuðforsenda lausnar á
vanda atvinnuveganna felist í for-
gangsröðun búsetuvandans,
fölsku byggðarinnar. Þar þurfti
að ná sem víðtækastri sátt, hinni
einu sönnu þjóðarsátt. Þá fyrst
ættum við að geta sniðið sjávarút-
vegsstakkinn eftir vexti og þá
fyrst gætum við náð langþráðri
hagræðingu í landbúnaði. Meira
um það síðar.
Þróun og röskun byggðar
Áður en opinber afskipti af bú-
setu manna komu til sögunnar
þróaðist byggð á íslandi í sam-
ræmi við breytingar á atvinnuhátt-
um. Hin raunhæfu verkefni réðu
ávallt ferðinni. Á sínum tíma mót-
aði bændamenningin fyrst og
fremst búsetuna og í bakspegli
sögunnar getum við séð fyrir okk-
ur hinar stijálu byggðir landbún-
aðarins, þar sem búsetan hrærðist
með þróun greinarinnar. Síðar elti
byggðin atvinnuþróunina úr sveit-
um til stranda. Útvegsbændur
drógu að sér vinnufúsar hendur.
Útgerð jókst og tækniþróun gjör-
bylti sjósókn. Fólk flykktist í sjáv-
arþorpin. Bæif urðu til og fólk
naut batnandi lífskjara. Fólk elti
atvinnuna og kjarabætumar.
Sveitum blæddi.
Búsetan varð ein samfelld
byggðaröskun. Engum datt í hug
að tala um frystingu byggðar.
Byggðaröskunin var af hinu góða.
Það var verið að raska verri lífs-
kjörum fyrir betri. En svo gerðist
það. Pólitíska fyrirgreiðslan fór
af stað.
Hin eiginlega byggðaröskun
Margt hefur stuðlað að falskri
atvinnu- og byggðaþróun hér á
landi og ætla ég hér að minnast
á nokkra þætti. Á sínum tíma stóð
íslenzki landbúnaðurinn undir
sjálfum sér. Hann þróaðist í takt
við eigin afkomu og markaðsregl-
ur voru í sambandi. Svo varð bylt-
ing í sjávarútvegi og afkoman þar
stakk bændur af. Þar kom, að
bændur sættu sig ekki lengur við
afkomu sinnar greinar. Þeir gerðu
samning við ríkisvaldið um það,
að þeim yrðu tryggð kjör til sam-
ræmis við afkomuna á mölinni.
Lögmálum markaðarins var kippt
úr sambandi. Landbúnaðurinn var
kominn á framfæri sjávarútvegs-
ins. Fölsk byggð tók að þróast í
sveitum. Löngu síðar var bændum
att útí loðdýra- og fískirækt í stór-
um stíl. í rústum þeirra ævintýra
er enn að fínna töluvert af falskri
byggð.
I sjávarútvegi hefur verið stund-
um gegndarlaus óráðsía í fjárfest-
ingum, bæði varðandi veiðar og
vinnslu. Þjóðin virðist sammála um
það. Hinni gjöfulu auðlind hefur
verið misþyrmt. Taumlaus græðgi
fékk að ráða ferðinni og forsjálni
heyrðist aðeins í veizluræðum.
Aflcastavæðingin varð hömlulítil
og um tíma virtist mottóið jafnvel
vera: Skuttogari á hvert heimili!
Nú telja menn að í fiskvinnslunni
sé búið að fjárfesta í afkastagetu,
sem er um 40 til 50% umfram
það, sem fískistofnar geta gefið
af sér í bezta árferði! Slík mynd
er auðvitað ekki til án falskrar
byggðar. Of offjárfestingin veitir
falska atvinnu, hið dulda atvinnu-
leysi.
Og hvemig hefur hinni fölsky
byggð, hinni einu sönnu byggða-
röskun, verið haldið gangandi? Jú,
með almannafé gegnum styrkja-
kerfi landbúnaðarins og m.a. fyrir
milligöngu þingmanna, sem hafa
hamast við að halda sér á þingi,
með því að tryggja dauðvona
gjörgæzlufyrirtækjum öruggan
naflastreng í sjóði og banka.
íslenzka agaleysið
■ Sem samnefnari, að baki flestra
helztu vandamála íslenzka þjóðar-
heimilisins, tel ég vera agaleysi.
Agaleysið gegnsýrir íslenzka þjóð-
félagið og er, því miður, einkenn-
andi fyrir landann. Agaleysið kem-
ur m.a. fram í skuldumhlaðinni
einkaneyzlu landsmanna. Aga-
leysið kemur einnig fram í þekkt-
um gjaldþrotasyrpum pólitískrar
fyrirframgreiðslu. Það kemur
fram í íjármálaóstjórn ríkisins,
sveitarfélaganna og lánastofnana.
Agaleysið hefur skilið eftir sorg-
lega minnisvarða, s.s. Kröfluvirkj-
un og yfírgefnar tóftir loðdýra-
og fískiræktar. 0g agaleysið er
auðvitað undirrót falskrar byggð-
ar.
Gunnar Ingi Gunnarsson
„Falskar byggðir eru
ekki sakamál íbúanna.
Vandinn verður aðeins
leystur með víðtækri
sátt og í samráði við
íbúa nýrra og öflugra
sveitarfélaga framtíð-
arinnar. Náist það
markmið, hin eina
sanna þjóðarsátt, þá
verður framhaldið leik-
ur einn.“
Færar leiðir til lausnar
Þjóðin er sögð á krossgötum.
Ég held að svo sé. Núverandi ríkis-
stjóm hefur, blessunarlega, valið
nýjar og agaðri leiðir til úrlausna
hinna ýmsu aðsteðjandi vanda-
mála þjóðarheimilisins. Hún hóf
starf sitt með því, að skilgreina
og viðurkenna fyrirliggjandi
vanda. Síðar hafnaði hún hefð-
bundnum skottulækningum og
ákvað að skapa þjóðarbúinu
fölskvalaust rekstrarumhverfí.
Margir hafa beðið þessara tíma-
móta. Nýjar leiðir eru oft óvinsæl-
ar og torsóttar. Það þarf bæði
þrek og pólitískan kjark til að
bylta rútínu fyrri stjórna með því,
t.d., að hafna grátklökkum, hefð-
bundnum gengisfellingarbeiðnum
frá formælendum hinnar eiginlegu
gjaldþrotastefnu í sjávarútvegi.
Því auðvitað er það ekkert annað
en gjaldþrotastefna, að falsa til-
veru gjaldþrota fyrirtækja! Það
sama gildir um afnám óeðlilegra
sjóðafyrirgreiðslna. Það þarf
áræði til að skera á pólitíska nafla-
strengi. Og það þarf einnig póli-
tískan kjark til að halda sönsum
frammi fyrir sársaukafullri af-
hjúpun hins dulda atvinnuleysis,
þegar löngu gjaldþrota fyrirtæki
eru losuð úr öndunar- og hjartavél-
um fyrirgreiðslunnar.
Lokaorð
Það eru engar auðfarnar pat-
entleiðir úr þeim vanda, sem ís-
lenzka þjóðin stendur nú frammi
fyrir. í dag bíður þjóðin eftir sátt
um bráðaviðbrögð. Þau verða
sennilega óvinsæl og örugglega
ekki samhljóma fegurstu loforð-
um, en þessi áfangi verður samt
aðeins yfírborðsleg klór miðað við
þær ráðstafanir, sem gera þarf til
langtímalausnar. Á margnefndum
krossgötum held ég að landsmenn
verði að draga höfuð sín úr sandin-
um, setja í sig kjark og horfa beint
í augnhvítu djöfulsins, eins og
frændur vorir, Svíar, segja stund-
um, þegar þarlendir verða að
viðurkenna sárar staðreyndir.
Agaleysið gengur ekki lendur. ís-
lendingar verða að læra siðfræði
ögunar og ekki er seinna vænna,
því EES er við túngarðinn!
Ef stjómvöld bera gæfu til að
framfylgja stefnu sinni og ná
árangri við lausn bráðavandans,
þá sé ég framundan spennandi
tíma. Ég sé fyrir mér ómælda
vinnu við hina afarmikilvægu sam-
einingu sveitarfélaga. Sameining
sveitarfélaga í öflugri og sjálf-
stæðari einingar er forsenda lang-
tímalausna á vandamálum at-
vinnuveganna. Takist það gæfu-
spor, þá getum við leyst vandamál
hinna fölsku byggða. En falskar
byggðir verða ekki sveltar burt
af kortinu með skertri þjónustu
og skipulögðu atvinnuleysi. Falsk-
ar byggðir em ekki sakamál íbú-
anna. Vandinn verður aðeins leyst-
ur með víðtækri sátt og í samráði
við íbúa nýrra og öflugra sveitarfé-
laga framtíðarinnar. Náist það
markmið, hin eina sanna þjóðar-
sátt, þá verður framhaldið leikur
einn.
Höfundur er læknir.
Er mjólk hug’verk?
Stutt ídíósa um virðisaukaskatt og bækur
eftir Sjón
Það er súrt að vera rithöfundur
á íslandi í dag, súrt eins og fífla-
mjólk á tungu. Mér þykir leitt að
þurfa að skrifa þetta, ég geri það
samt, ég verð. Það stendur nefni-
lega til að leggja skatt á bækur,
að hindra skáldskapinn í að rata
til sinna, að trufla tjáskiptin. Mér
fínnst það bæði ljótt og óþjóðlegt,
ég er á móti því, ég skrifa.
II. Söngur
Við íslendingar fögnum áföng-
um í lífi þjóðar okkar með því að
hópast saman í misjöfnum veðrum
og hlusta á ræður fyrirmanna um
hvað það er að vera íslendingur.
Tilefnið er yfirleitt það sama: Þjóð-
in er fijáls í sínu eigin landi. Húrra!
Samt er eins og ræðumaðurinn
eigi alltaf jafn erfítt með að koma
orðum að þessu, hann grípur fast
í púltið og andann á lofti, stormur-
inn í sálarkimunni er þvílíkur að
vipra fer um hökuna. En hugsunin
brýtur sér leið gegnum barna-
skólalærdóminn, gegnum íslands-
söguna og sögumar, þjappast
saman í skiljanlega setningu, full-
yrðingu sem hljómar oftast eitt-
hvað á þessa leið: ÍSLENDINGUR
- ÞAÐ ER AÐ LESA BÆKUR!
„Hópurinn þéttist eitt
andartak og klappar
feimnislega, fyrirmað-
urinn prílar niður á
torgið og hverfur í
þjóðina, það byrjar að
rigna, skömmu síðar
birtist á pallinum trúð-
ur með bumbu. Og sam-
komunni leiðist ekki
vitund, þetta eru ís-
lendingar sem eiga bók
uppi í hillu heima hjá
sér.“
Og þótt orðin nái veðurbörðum
eyrum hátíðargesta í gegnum ónýt
gjallarhorn á ljósastaurum sitt-
hvorumegin við ræðupallinn, og
bergmáli á milli þeirra eins og
jarmur lambs sem hefur villst nið-
ur í þorp og kallar á móður sína
sauðkindina, þá hitta þau alla í
hjartastað.
Viðstöddum hlýnar um tungu-
rætur, þeir færast nær sögu sinni
í landinu, þeir vita að það eru
bókmenntirnar sem gerðu þá
fijálsa. Sögur af skrítnum körlum
og kerlingum kenndu þeim að
umbera sveitunga sína, af ljóð-
skáldum lærðu þeir að elska mis-
kunnarlausa fóstuijörðina. Vissan
um þá skuld sem við íslendingar
eigum bókum ókunnra og nafntog-
aðra skálda að gjalda syngur í
okkur eins og gamalt kvæði, þjóð-
vísa sem hefur gert sig heima-
komna í minninu. Það fer lítið
fyrir henni dags daglega en hún
laumast upp í vitundina, fram á
varirnar, ef á vegi okkar verður
gömul kona með húfu og rauðan
skúf, í peysu. Hún er þjóðvissa.
íslendingur - það er að lesa
bækur! Þessi bamslega niðurstaða
af ellefuhundruð ára hokri lítillar
þjóðar á náskeri í norðurhöfum
lætur hátíðargestunum við ræðu-
pallinn líða eins og stórri megin-
landsþjóð líður eftir að hafa sung-
ið þjóðsönginn sinn. Hópurinn
þéttist eitt andartak og klappar
feimnislega, fyrirmaðurinn prílar
niður á torgið og hverfur í þjóð-
ina, það byijar að rigna, skömmu
síðar birtist á pallinum trúður með
bumbu. Og samkomunni leiðist
ekki vitund, þetta eru íslendingar
sem eiga bók uppi í hiilu heima
hjá sér.
III. Þrástef
Nú skal það upplýst í þessu
greinarkorni að sá heimur sem
Sjón
lýst var að framan er fráleitt liðinn
undir lok, enn þann dag í dag eru
skrifaðar bækur á íslandi. Og þær
eru lesnar af góðum landsmönnum
sem finnst þeir finna að í þeim sé
á einn eða annan máta verið að
skrifa um þá sjálfa, líf þeirra og
samfélag. Þessi tilfinning er ein-
mitt til marks um að hér eru góð-
ir lesendur á ferð: Allur skáldskap-
ur smáþjóðar, hvert heftað ljóða-
kver og hver þriggja binda fímm-
hundruð blaðsíðna skáldsaga, er
tilbrigði við þjóðsöng hennar; sam-
anlagðar bókmenntirnar eru þjóð-
söngur hennar. Þetta veit hvert
mannsbarn, en það er gaman að
tönnlast á því'eins og mörgu sjálf-
sögðu.
IV. Niðurlag
Engan skyldi því undra að þann
sem hér ritar hafí rekið í stans
þegar þingmenn Alþýðuflokks og
Sjálfstæðisflokks fóru svo ræki-
lega út af laginu í haustbyijun,
að það hljómar ekkert eftir af
þessu ágæta jafngildi þjóðsöngs í
ræðu þeirra. Falskur rómurinn
tónar ámátlega beyglu við text-
askrípi sem virðist hljóma svona:
ÍSLENDINGUR - ÞAÐ ER AÐ
DREKKA MJÓLK! Og gaulinu
fylgja einlægar yfírlýsingar um
það hvernig þeir koma landbúnað-
arafurðinni ofan í sig; enginn
drekkur mjólkina sína með góða
bók í hendi.
Inntak þessa vonda lags eru
skilaboð til þjóðarinnar, eins og
sagt er á pólitísku, um að.vitund
hennar hafi stökkbreyst frá síð-
ustu þjóðhátíð, að við lifum nýja
tíma og almælt sé að íslensk
menning og bókmenntir eru ekki
lengur þess virði að haldið sé upp
á þær. Ussumsvei, og sjálfur full-
veldisdagurinn skammt undan!
Það hljóta að vera söguleg tíð-
indi að þingmenn eiga ekki söng-
inn um bókina í bijóstum sínum,
aðeins tveimur árum eftir að þeir
sameinuðust í ákvörðun um að
hlífa henni þegar virðisaukaskatt-
ur var tekinn upp í landinu, og
maður verður að ganga undir
manns hönd í því starfi að skilja
hvernig í ósköpunum þeir hafa
glutrað honum niður. Einhveijir
delar munu efalaust koma með