Morgunblaðið - 10.12.1992, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 10. DESEMBER 1992
Friðarverðlaun Nóbels
eru pohtisk verðlaun
Rætt við Geir Lundestad, forstjóra norsku Nóbelsstofnunarinnar
Ósló. Frá I.ilju Ágústu Guðmundsdéttur, fréttaritara Morgunblaðsins.
GEIR Lundestad, forsfjóri norsku Nóbelsstofnunarinnar, segir að
friðarverðlaun Nóbels séu á vissan hátt pólitísk verðlaun. „Vel að
merkja ekki flokkspólitísk. Heldur endurspeglar. veiting þeirra
ákveðið gildismat og viðhorf, sem segja má að sé pólitískt. Tilgang-
ur þeirra er annars vegar að verðlauna þann skerf, sem þegar
hefur verið lagður af mörkum til friðar í heiminum, og hins vegar
að hvetja ákveðna aðila til að halda áfram á þeirri friðarbraut sem
þeir hafa markað, og þar sem starf er ennþá óunnið.“
Geir Lundestad forstöðumaður Nóbelsstofnunarinnar.
NTB
Friðarverðlaun Nóbels verða af-
hent í 73. skipti í dag við hátíðlega
athöfn í Ráðhúsi Óslóar. Að þessu
sinni er það hin 33ja ára gamla
índíánakona Rigoberta Menchu
Tum frá Guatemala, sem þiggur
þau fyrir starf sitt í þágu frum-
byggja Ameríku. Af því tilefni
ræddi fréttaritari við forstjórann,
og spurði hann hvort það væri til-
viljun, að baráttukona fyrir réttind-
um indíána hlyti verðlaunin í ár,
sama og ár haldið er upp á að 500
ár eru liðin frá því að Kristófer
Kólumbus fann Ameríku. „Rigo-
berta Menchu hefði vissulega átt
verðlaunin skilin hvaða ár sem er.
Aftur á móti tel ég það enga tilvilj-
un að hún hlýtur þau einmitt í ár.
Það er alveg ljóst að það gefur
friðarverðlaununum aukið vægi að
henni eru veitt þau nú, og tilefnið
er ákaflega eðlilegt, þegar haldið
er upp á fund Kólumbusar á ýmsa
vegu.“
- Er Nóbelsnefndin með þessu
að gefa í skyn 500 ára kúgun frum-
byggja Ameríku?
„Nei, það gerir hún ekki. Hins
vegar varpar nefndin ljósi á þá
meðferð, sem indíánamir hafa
mátt þola, og að friður verður einn-
ig að grundvallast á eðlilegri virð-
ingu fyrir réttindum þeirra."
- Reyndu margir að þrýsta á
nefndina til að velja Rigobertu
Menchu að þessu sinni?
„Já, það hafa fjölmargir reynt
að beita áhrifum sínum á vai nefnd-
arinnar í ár. Þeir voru einnig marg-
ir, sem tilnefndu hana til friðar-
verðlaunanna, og frá mörgum þjóð-
löndum. Hún á sér stiíðningsmenn
mjög víða, bæði hér í Noregi og
annars staðar. Vissulega tók
nefndin mið af þeirri alþjóðlegu
breidd sem birtist í þessum stuðn-
ingi.“
Geir Lundestad tekur á móti
fréttaritara á skrifstofu sinni á
þriðju hæð húss Nóbelsstofnunar-
innar. Þaðan er innangengt í hið
allra heilagasta, fundarherbergi
sjálfrar Nóbelsnefndarinnar, sem
velur friðarverðlaunahafann, eins
og kunnugt er. Norska Nóbels-
stofnunin er til húsa við eina fjölf-
ömustu götu Óslóar, Drammens-
veginn, skammt frá konungshöll-
inni. Húsið var reist skömmu eftir
miðja síðustu öld og hefur verið í
eigu stofnunarinnar frá því 1905.
Það lætur lítið yfir sér og fátt sem
gefur til kynna hvers konar starf-
semi á sér stað innan veggja þess,
nema ef vera skyldi styttan af Al-
freð Nóbel, sem stendur rétt við
innganginn.
Höfuðviðfangsefni norsku Nób-
elsstofnunarinnar er að úthluta
friðarverðlaunum Nóbels, og starf-
rækir hún í því sambandi bóka-
safn, sem er opið fyrir almenning.
Stofnunin hefur einnig aðstöðu fyr-
ir fræðimenn, • sem koma víða að
úr heiminum til að stunda rann-
sóknir í samráði við starfsmenn
hennar. Auk þess stendur stofnunin
fyrir alþjóðlegum ráðstefnum og
málstofum í þágu heimsfriðar. Sú
viðamesta hingað til var haldin í
samvinnu við stofnun Eli Wiesel
1990, og voru Vaclav Havel,
Francois Mitterrand, Nelson Mand-
ela og Jimmy Carter meðal þátttak-
enda.
Hvers vegna Norðmenn?
Lundestad kveður enga einhlíta
skýringu til á því hvers vegna Norð-
mönnum var falið að úthluta friðar-
verðlaununum. Það var Alfreð Nób-
el sjálfur sem ákvað að svo skyldi
vera í erfðaskrá sinni árið 1895.
„Hins vegar höfum við þijár vel
ígrundaðar kenningar um það,“
bendir hann á. „í fyrsta lagi var
Noregur í ríkjasambandi við Svíþjóð
á dögum Nóbels og því ekki ósann-
gjamt að „litli bróðir" bæri ábyrgð
á einum verðlaunanna. I öðru lagi
var Nóbel á ýmsan hátt róttækur.
Hann dró ekki dul á hrifningu sína
á norska Stórþinginu, sem hann
taldi að mörgu leyti vera róttækara
en sænska þjóðþingið og væri þess
vegna betur til þess fallið að út-
hluta friðarverðlaununum. Hann
hefur ef til vill haft í huga, að á
þeim tíma var Stórþinginu annt um
að miðla málum, að leggja mál í
gerð og að komast að friðsamlegri
niðurstöðu í alþjóðadeilum. í þriðja
lagi má vera að aðdáun Nóþels á
norskum bókmenntum, einkum
Bjömstjeme Bjömson, sem lét sig
friðarmál miklu skipta, hafí haft
sitt að segja.“
Nóbel kvað hins vegar ekki á um,
hvemig nefndin skyldi skipuð, sem
velja ætti friðarverðlaunahafann,
aðeins að Stórþingið skipaði hana.
Að sögn Lundestad er nefndinni
ætlað að endurspegla styrk stjóm-
málaflokkanna á Stórþinginu. Hún
er skipuð fímm mönnúm, sem hver
er skipaður til sex ára, og hljóta
þeir oft endurskipun. Tveir nefndar-
menn eru skipaðir á þriggja ára
fresti og þrír við annað tilefni. Þing-
inu er í sjálfsvald sett hveijir sitja
í nefndinni, og gæti hún þess vegna
verið alþjóðleg. „Það hefur átt sér
stað ákveðin þróun í skipun nefnd-
armanna. Þegar Carl von Ossietzky
hlaut verðlaunin árið 1935 var
ákveðið að ráðherrar skyldu ekki
eiga sæti í nefndinni. Það var ekki
talið æskilegt að náin tengsl væru
á milli ríkisstjórnarinnar og nefnd-
arinnar. A áttunda áratugnum var
ákveðið að þingmenn skyldu heldur
ekki skipaðir í nefndina. Nefndar-
menn eru því oft fyrrverandi þing-
menn, menntamenn eða aðrir sem
stjómmálaflokkamir tilnefna.“
Starf Nóbelsnefndarinnar
Auk nefndarmannanna fímm
hefur nefndin á að skipa ritara, og
er það hlutverk forstöðumanns
Nóbelsstofnunarinnar. Geir Lunde-
stad hefur verið ritari nefndarinnar
síðastliðin tvö ár. „Mitt starf er að
grafast nánar fyrir um væntanleg-
an friðarverðlaunaþega, og hef ég
fjölbreyttan hóp ráðgjafa mér til
fulltingis. Auk íjögurra fastra
norskra ráðgjafa, njótum við að-
stoðar sérfræðinga út um allan
heim því að nefndin leggur áherslu
á að þetta eru alþjóðleg verðlaun."
- Ræður þú einhveiju um val á
friðarverðlaunaþega?
„Formlega ræð ég engu þar um,
enda er það hlutverk nefndarinnar
að velja hann. Aftur á móti reyni
ég í starfi mínu sem ritari nefndar-
innar að undirbúa fundi hennar eins
vel og unnt er. Að því leyti má segja,
að ég hafí nokkur áhrif, því það
skiptir miklu máli, hvers konar upp-
lýsingar nefndarmenn fá í hendur.“
Á fyrsta fundi nefndarinnar eftir
að tillögufrestur er runninn út í
febrúarbyijun fá nefndarmenn lista
yfír þá sem stungið hefur verið upp
á. Þá ákveða þeir hvaða nöfn skuli
standa á stutta listanum svokall-
aða. Það geta verið fjögur til fímm
nöfn og allt upp í 10-15. Lunde-
stad vill ekki svara því hve mörg
nöfn vom á stutta listanum í ár,
en lætur þess þó getið að þau hafí
verið tiltölulega mörg. Enda hefur
fjöldi þeirra sem til greina koma
við úthlutun friðarverðlaunanna
aukist síðastliðin ár. Að þessu sinni
voru þeir 125, og um 1.500 ein-
staklingar sendu inn tillögu um
verðlaunahafa. „Það eru nöfnin á
þessum stutta lista sem við könnum
nánar með aðstoð ráðgjafa okkar.
Út frá niðurstöðum þeirra rann-
sókna ijalla nefndarmenn um
mögulegan verðlaunahafa, uns þeir
komast að samkomulagi, þannig
að einhugur ríki í nefndinni um
veitingu friðarverðlaunanna. Það
heyrir til undantekninga að nefndin
greiði atkvæði um væntanlegan
verðlaunahafa. Valið er venjulega
gert opinbert um miðjan október,
og sjálf verðlaunaafhendingin á sér
stað 10. desember, á dánardægri
Alfreðs Nóbels."
- Reyna margir að hafa áhrif á
störf Nóbelsnefndarinnar?
„Þegar ég byijaði í þessu starfi
átti ég von á því að það væru marg-
ir sem reyndu að hafa áhrif á nefnd-
ina. En svo er ekki. Þeir sem reyna
að beita þrýstingi eru einstaklingar
sem tæplega koma til greina sem
verðlaunahafar. Þó get ég sagt frá
því að í fyrra sendi einn þeirra sem
stungið hafði verið upp á okkur sjö
hundruð þúsund undirskriftir sér
til stuðnings, 40 stóra pappakassa.
Við opnuðum einn þeirra og endur-
sendum hina. Þessi aðili var fjarri
því að koma til greina sem verð-
launahafí. Hins vegar má geta þess
að einstaklingar hafa hlotið friðar-
verðlaunin þrátt fyrir að það hafi
verið reynt að beita áhrifum á val
nefndarinnar fyrir þeirra hönd. En
það er sárasjaldan að slíkur þrýst-
ingur hafí ráðið úrslitum um val
nefndarinnar, heldur er hitt nær
sanni, að hún hafí komist að niður-
stöðu sinni þrátt fyrir þrýstinginn.
Slíkur þrýstingur er jafnvel túlkað-
ur sem rök gegn því að veita við-
komandi verðlaunin."
Áhrif friðarverðlaunanna
Forstjóra Nóbelsstofnunarinnar
finnst erfitt að meta áhrif friðar-
verðlaunanna. „Verðlaunin eru
enginn töfrasproti, þau geta ekki
breytt heiminum. Þegar sjálfír leið-
togar stórveldanna eiga örðugt með
að gera það, er augljóst að verðlaun
sem norsk nefnd veitir geta það
tæplega svo að nokkru nemi. Það
sem kemur á óvart er að verðlaun-
in hafa áhrif. Þau gera það að verk-
um að athygli er beint að ákveðnum
aðstæðum, ákveðnu landi og
ákveðnum einstaklingum. Þau veita
viðkomandi stuðning og opna þeim
dyr, oft á mjög áhrifaríkan hátt.
Um það eru margir friðarverð-
launahafar til frásagnar. Sem dæmi
má nefna verðlaunin til Aung San
Suu Kyi í fyrra. Á því leikur enginn
vafí að þau stuðluðu að því að at-
hygli heimsins beindist að ástand-
inu í Burma. Þau urðu einnig til
þess að Sameinuðu þjóðimar sam-
þykktu ályktun gegn stjómarhátt-
um í Burma. Hana hafði ekki tek-
ist að fá samþykkta árinu áður.
Loks vöktu þau athygli á verð-
launahafanum sjálfum. Hins vegar
situr hún enn í stofufangelsi, og
aðstæður hennar hafa lítið breyst,
þó að valdhafarnir í landinu hafí
gert vissar tilslakanir. Verðlaunin
hafa orðið til þess að alþjóðlegur
áhugi á málefnum Burma hefur
aukist, og þau hafa gefíð stjómar-
andstæðingum kraft og þor til að
beijast fyrir málscað sínum. Samt
sem áður er of snemmt að segja
til um hver áhrif verðlaunaveitingin
muni hafa þegar fram í sækir. Það
er einnig ljóst að þau em aðeins
eitt lóð á vogarskálunum, ef vem-
legar breytingar eiga að verða.“
- Hafa valdhafar Burma eða
Guatemala snúið sér til Nóbels-
nefndarinnar með viðbrögð sín?
„Jú, við höfum fengið viðbrögð
frá þeim. Reyndar beindust við-
brögð yfirvalda í Burma ekki beint
að nefndinni sjálfri, en það fór ekk-
ert á milli mála að þau vom væg-
ast sagt vantrúuð á úthlutunina.
Hvorki fulltrúar okkar né annarra
fengu leyfí til að heimsækja verð-
launahafann, og henni var ekki
veitt fararleyfi með þeim skilyrðum,
sem hún gat sætt sig við. Við biðum
með eftirvæntingu eftir því hvemig
stjómvöld í Guatemala myndu
bregðast við nú í ár. Þeirra við-
brögð hafa verið með nokkuð öðr-
um hætti. Þó það sé ekki hægt að
segja að þau hafi verið beinlínis
jákvæð hafa þau verið mun opnari
en við áttum von á.“
Friðarverðlaunahafar Nóbels
Viðmiðunarreglurnar við val á
friðarverðlaunahafa, sem er að
fínna í erfðaskrá Alfreðs Nóbels
era mjög almennar að mati Lunde-
stads: Bræðralag milli þjóða, fækk-
un heija og efling alþjóðaþinga.
„Þessi atriði bera samtíð Nóbels
vitni, og hefur nefndin þau í huga
við störf sín. Nefndarmenn verða
jafnframt að hafa pólitískan skiln-
ing og almenna skynsemi til að
bera við þær aðstæður sem ríkjá
nú á tímum. Ef litið er á friðarverð-
launahafana í sögulegu samhengi
má flokka þá í fimm hópa: (1)
Stjómmáiamenn, sem að mati
nefndarinnar notfæra sér stöðu
sína í friðsamlegum tilgangi, til
dæmis Rposevelt árið 1906 og
Gorbatsjov 1990. (2) Miklir húman-
istar, eins og Jean Henri Dunant,
stofnandi Rauða krossins og fyrsti:
friðarverðlaunahafínn 1901, Albert
Schweitzer 1952 og móðir Theresa
1979. (3) Baráttumenn mannrétt-
inda, en þeim hefur fjölgað sein-
ustu árin. Hér má nefna Martin
Luther King, Andrej Sakharov,
Desmond Tutu, Aung San Suu Kyi
og Rigobertu Menehu. (4) Aðrir
baráttumenn fyrir friði, svo sem
friðarsinnar á borð við Fredric
Passy, sem deildi verðlaunum með
Dunant, Alva Myrdal og Garcia
Robles 1982 fyrir skerf þeirra í
þágu afvopnunar. (5) Loks era það
trúarleiðtogar. Nýjasta dæmið er
Dalai Lama 1989.“
Lundestad hefur ekki nákvæma
tölu yfír Ijölda friðarverðlaunahafa
frá þriðja heiminum. „En það má
með sanni segja, að fram til ársins
1960 hafi friðarverðlaunin verið
verðlaun handa Bandaríkjamönn-
um og Evrópubúum. Eini fulltrúinn
frá þeim heimshluta, sem við köll-
um þriðja heiminn, var Carlos Sa-
avedra Lamas, utanríkisráðherra
Argentínu, en sem hlaut þau árið
1936. Þegar Albert John Luthuli
frá Suður-Afríku fékk þau árið
1960 var brotið blað í sögu verð-
launanna. Þá urðu þau í raun al-
þjóðleg. Frá því 1960 og fram til
dagsins í dag hafa fulltrúar frá
heimsálfunum öllum hlotið verð-
launin."
Rétt til að stinga upp á friðaverðlaunahafa Nóbels
hafa eftirfarandi einstaklingar og hópar:
(1) Norska Nóbelsnefndin og fyrrverandi nefndarmenn
hennar ásamt ráðgjöfum norsku Nóbelsstofnunarinnar.
(2) Þingmenn og ráðherrar þjóðríkja ásamt félögum Alþjóð-
lega þingmannasambandsins.
(3) Dómarar Alþjóðadómsfólsins og Alþjóðagerðardómstóls-
ins í Haag.
(4) Stjónarfulltrúar föstu Alþjóðafriðarskrifstofunnar.
(5) Fulltrúar Þjóðréttarstofnunarinnar.
(6) Háskólaprófessorar í lögfræði, stjómmálafræði, sögu
og heimspeki.
(7) Friðarverðlaunahafar Nóbels.
Norska Nóbelsnefndin úthlutar friðarverðlaunum Nó-
bels. 1 henni eiga sæti:
Francis Sejersted, fæddur 1936, prófessor í félags- og
hagsögu, formaður nefndarinnar. Gidske Anderson, fædd
1921, rithöfundur og blaðamaður, varaformaður nefndarinn-
ar. Odvar Nordli, fæddur 1927, endurskoðandi, fyrrverandi
forsætisráðherra og þingmaður, fylkisstjóri. Hafa öll þijú átt
sæti í nefndinni frá því 1985. Hanna K. Kvanmo, fædd 1926,
fyrrverandi þingmaður. Kare G. Kristiansen, fæddur 1920,
fyrrverandi ráðherra og þingmaður. Bæði skipuð í nefndina
1991.
Ritari nefndarinnar og fostöðumaður Nóbelsstofnunarinnar
er Geir Lundestad, prófessor í stjómmálafræðum.
í ár nema Nóbelsverðlaunin 6,5 milljónum sænskra
króna. Verðlaunaupphæðin er háð ljárhagslegri afkomu
Nóbelsstofnunarinnar árin á undan. Tíu hundraðshlutar af
ágóða sjóðsins eru ávaxtaðir.
Verðlaunaupphæðin er það sem eftir stendur af ágóða
sjóðsins að frádregnum kostnaði við val á verðlaunahafa.
Þeirri upphæð er skipt jafnt á milli Nóbelsverðlaunahafanna
fímm í eðlisfræði, efnafræði, lífeðlis- eða læknisfræði, bók-
menntum og friðarstarfí. Frá því árið 1968 hafa einnig ver-
ið veitt verðlaun í hagfræði til minningar um Alfred Nóbel.
Það er sænski ríkisbankinn sem stendur á bak við þau.