Morgunblaðið - 17.06.1993, Blaðsíða 42

42
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 17. JÚNÍ 1993
Aldarminning
Kristinn Bjarnason
Fæddur 18. júní 1893
Dáinn 9. aprfl 1976
Árið 1908 réðst Kristgerður
Oddsdóttir frá Hvammi í Holtum í
Rangárvallasýslu í vinnumennsku
norður í Sigurðarstaði á Sléttu og
hafði með sér þijú bama sinna. Hún
var þá búsett í Reykjavík. Ekki
varð dvöl Kristgerðar löng fyrir
norðan því að hún hvarf þaðan eft-
ir eins árs vist. Eitt bamanna, sem
hún hafði með sér norður, varð þar
eftir, Kristinn Bjamason, ílentist
þar og dvaldist til æviloka, lengst
af á Húsavík, þar sem hann lést
9. apríl 1976.
Kristinn fæddist í Holtum í Rang-
árvallasýslu 18. júní 1893, eitt af
átta bömum hjónanna Bjama Sím-
onarsonar, sem ættaður var úr
Rangárvalla- og Ámessýslu, og
konu hans Kristgerðar Oddsdóttur,
sem áður er nefnd.
Þegar Kristinn var þriggja ára
varð sá atburður í Holtum sem
reyndist íjölskyldu hans afdrifarík-
ur, þá reið yfir Suðurlandsjarð-
skjálftinn svonefndi árið 1896 þeg-
ar jörð skalf á stóru svæði. Holts-
bærinn hrandi og gaflhlaðið kom
inn á gólfið í baðstofunni. Það
mundi Kristinn fyrst til sín, er þessi
atburður varð, að hann sagði: „Á
ekki að taka mig út?“ Var honum
ásamt fleiram úr fjölskyldunni
bjargað út um glugga. Engan mann
sakaði í Holtum en fólkið þar og
margur fleiri gisti Marteinstungu-
kirkju næstu daga og nætur. Mátti
segja að snemma kæmu kirkjur við
sögu Kristins Bjamasonar og eftir-
minnilega.
Næstu misserin hafðist Qölskylda
Kristins við á ýmsum stöðum en
stutt í senn. Fyrst lá leiðin til Eyrar-
bakka, síðan í Tryggvaskála og til
Reyfcjavíkur 1898.
Faðir Kristins var hagur maður
og fékkst nokkuð við jámsmíði.
Hafði hann mð höndum að herða
stögin eða strengina sem héldu
uppi Ölfusárbrúnni. Einnig stundaði
hann byggingarvinnu, fékkst við
viðgerðir á kútteram og var á sjó
flestar vertíðir.
Þegar til Reykjavíkur kom fékkst
Kristinn við blaðburð, bar m.a. út
blaðið Ingólf og kynntist þá Bene-
dikt Sveinssyni, sem síðar varð
þingmaður Norður-Þingeyinga.
Tókust góð kynni með Kristni og
Benedikt og Þórði bróður Bene-
. dikts.
Veturinn 1907-1908, þegar
Kristinn var 13 ára, vann hann við
afgreiðslu í Sölutuminum sem þeir
áttu Ólafur G. Eyjólfsson, heildsali,
Einar Gunnarsson, blaðamaður og
Rögnvaldur Ólafsson, arkitekt, sá
sami og teiknaði Húsavíkurkirkju.
Þama vann Kristinn með Júlíusi
Ólafssyni, búfræðingi. Oft lagði
Benedikt Sveinsson leið sína i tum-
inn til að hitta Júlíus og af þeim
félögum lærði Kristinn að spila lom-
ber og hafði lengi yndi af spila-
mennsku.
Skólaganga Kristins varð ekki
löng um dagana, aðeins einn og
hálfur vetur í bamaskóla í Reykja-
vík hjá Ásgrími Magnússyni, Berg-
staðastræti 3.
Vegna kynna Kristgerðar, móður
Kristins, við Guðrúnu Björnsdóttur,
bæjarfulltrúa í Reykjavík, systur
séra Halldórs á Presthólum, N-
Þing., réðst Kristgerður norður á
Sléttu árið 1908 eins og áður get-
ur. Höfðu þau hjón, Bjarni og Krist-
gerður, þá slitið samvistir og því
æmir erfiðleikar hjá móðurinni að
framfleyta sér og þeim börnum sem
vora í hennar umsjá. Haustið 1908
réðst Kristinn sem fjármaður í
Presthóla til séra Halldórs Bjama-
sonar og dvaldi á því heimili næstu
15 árin þar sem vinnuhjú tolldu
vart meira en árið. Gekk Kristinn
þar jafnan undir nafninu Presthóla-
Kiddi. Vel fór jafnan á með honum
og presti og kært var með Kristni
og systurdætram prests. Var dvölin
í Presthólum Kristni jafnan hug-
stæð. Bað hann Svein Þórarinsson,
listmálara, löngu síðar, að mála
fyrir sig mynd af kirkjunni og
gamla bænum á Presthólum og er
málverkið nú í eigu Karólínu, dóttur
Kristins.
Einn varð sá atburður í tíð Krist-
ins á Presthólum er þótti tíðindum
sæta. Klerkur átti stórt bú á þess
tíma mælikvarða, á fjórða hundrað
fjár. Útibeit var góð og því reynt
að beita fé eins og hægt var. Eitt
sinn var það rekið til beitar að
morgni dags í sæmilegu veðri en
ljótu útliti og stórsjór var úti fyrir.
Gætti Kristinn fjár heima við en er
á daginn leið flaug honum í hug
að forvitnast um hvort útifjármaður
hefði rekið fé sitt til borgar, en fjár-
borg var það kallað þar sem féð
var geymt. Hljóp Kristinn af stað.
Var þá komin öskustórhríð. Eftir
nokkra leit fann hann féð í dæld
eða kreppu við svokallaða Þúfu-
gerðisá. Hafði fjármaðurinn vikið
sér frá og fengið sér kaffisopa á
næsta bæ og á meðan skall veðrið
á. Lenti sumt af fénu í ána sem
fylltist af krapaelg. Kom fjármaður
brátt á vettvang til aðstoðar Kristni.
En sökum veðurofsans varð fénu
ekki þokað. Hurfu félagamir frá
við svo búið. Morguninn eftir var
veður orðið sæmilegt. Kom í ljós
er komið var á vettvang að 76 ær
höfðu farist. Varð séra Halldóri þá
að orði: „En það lán að það fór
ekki allt.“
Þessi atburður varð á seinni hluta
þorra, skömmu eftir fengitíð og féð
spikfeitt, æmar margar með 40
punda skrokk. Sagði Kristinn
seinna að sér liði ei úr minni vesæld-
arlegt jarm og gnístran tanna fjár-
ins sem fallið hafði niður í sprungu
við það að skaflahengja brast. Lá
féð í sprangunni og í ánni, dautt
eða hálfdautt. Tíu kindur fimdust
þama lifandi. Var farið með þær
heim og skellt inn á baðstofugólf,
hellt ofan í þær sjóðandi kaffi og
brennivíni sem var blandað saman.
Æmar lifðu allar, en urðu svo illa
úti að flestar þeirra áttu vansköpuð
lömb um vorið.
Um kvöldið, þegar Kristinn kom
heim, lágu 76 ærskrokkar í hlað-
varpanum á Presthólum. Lokið var
við að rífa innan úr fénu. En hvem-
ig átti að rífa bjórinn utan af? Ekk-
ert húsrými var til þess og fjárhús
full af lömbum. Þama var þá stödd
sú mikilhæfa kona, Guðrún Hall-
dórsdóttir, eiginkona Friðriks Sæ-
mundssonar á Efrihólum. Stakk
hún upp á að leyfí yrði fengið til
að fara með skrokkana inn í kirkj-
una og freista þess að ná þar bjóm-
um af.
Kirkjan á Presthólum var aldrei
fullbyggð né fullinnréttuð. Höfðu
tvær rúður brotnað og mikill snjór
var inni í henni eftir þetta áhlaup.
Þjóðráð þótti Kristni uppástunga
Guðrúnar og innti hann klerk eftir
hvort ekki mætti nota kirkjuna í
þessu skyni, en hann sneri frá þegj-
andi og inn í bæ. Kom þeim Guð-
rúnu og Kristni saman um að fram-
kvæma verkið, ástæðulaust væri
að láta slík verðmæti sem þarna
vora fara til spillis.
Sjálfboðaliða dreif að frá næstu
bæjum og vora skrokkarnir hengdir
upp á kórbitann í kirkjunni og bjór-
inn rifinn utan af. Kjötið var saltað
í tunnur og fékkst gott verð fyrir.
Gærarnar vora seldar til Englands.
Nokkur eftirmál urðu eftir þenn-
an atburð. Var sr. Halldór kærður
fyrir misnotkun á guðshúsi. Þegar
prestur þurfti að hugsa fyrir mál-
flutningi var Kristinn staddur í
Reykjavík. Þetta var árið 1924. Gaf
hann Bimi Kalmann, lögfræðingi,
skýrslu um málsatvik. Var Kristinn
jafnan sannfærður um að vitnis-
burður sinn hefði riðið baggamun-
inn klerki í vil því að hann vann
málið og var hreinsaður af ákær-
unni.
Kristni sagðist síðar svo frá að
venja hefði verið að geyma ull í
kirkjunni og fyrr þennan umrædda
vetur höfðu þeir Presthólamenn
sagað rekavið uppi á bita í kirkj-
unni og fremur hefði séð á henni
af þeim sökum en þótt ærskrokk-
amir héngju þar og spurði: „Eru
ekki kirkjumar líkhús öðram
þræði?"
Eitt atvik sýnir að Kristinn, þótt
ungur væri, hafði ekki mikinn beyg
af presti en vinnuhjú hans reittu
hann ógjama til reiði. Um haust
átti Kristinn ásamt öðram unglings-
pilti að fara í tveggja daga göngur.
Hafði sr. Halldór aftekið að þeir
fengju hest í göngumar þar sem
hann taldi sig þurfa að nota þann
eina sem heima var. Snemma morg-
uns gangnadaginn þegar þeir félag-
ar hugðust leggja af stað komu
þeir auga á gamla Grána prestsins
á beit norðan við túnið. Sagði þá
Kristinn: „Við skulum bara taka
hann. Hann verður aldrei verri en
vitlaus, karlinn. Við getum hvílt
okkur á hestinum úteftir og sleppt
honum svo.“ Náðu þeir klárnum,
lögðu á hann gæraskinn og tví-
menntu á honum. Þegar í náttstað
kom hugðust þeir sleppa hestinum
en hann fór hvergi og var með
hrossunum daginn eftir. Þegar í
réttina kom var þar séra Halldór
fyrir. Kom hann auga á Grána og
spurði Kristin hveiju sætti. Sagði
Kristinn af hið ljósasta. Kvað prest-
ur þá félaga hafa gert sér ljótan
grikk því hann hefði ætlað að ríða
hrossinu fram í sveit til að emb-
ætta og látið leita lengi og víða að
Presthólar
hestinum og seinast orðið að láta
sækja annan fram í Efrihóladal.
Ekki hafði sr. Halldór fleiri orð um
og lét kyrrt liggja.
Þegar Kristinn yfirgaf Presthóla
hóf hann störf við byggingar hjá
Sigurði Kristjánssyni frá Leirhöfn.
Árið 1924 fóra þeir félagar austur {j
á Langanes og byggðu þar hús fyr-
ir Guðmund Vilhjálmsson og annað
á Harðbak á Sléttu. Þessu næst (
hófst samstarf Kristins og Ingvars
Jónssonar trésmiðs, sem fæddist
8. apríl 1888 á Þverlæk, Holtum, (
Rangárvallasýslu, og hafði flust til
Norðurlands og sest að í Keldu-
nesi, Kelduhverfi, N-Þing. Unnu
þeir félagar saman í sjö ár eingöngu
við byggingar víða um N-þing. M.a.
reistu þeir þijár kirkjur, á Víðirhóli
á Hólsfjöllum, Raufarhöfn og
Snartarstöðum í Núpasveit. Fyrst í
stað annaðist Kristinn múrverkið
en Ingvar trésmíðina. Hafði KristJ
inn áður lítillega fengist við múr-
verk þegar hann vann með Sigurði
Kristjánssyni. Aldrei hlaut hann
neina tilsögn á því sviði, heldur
þreifaði sig áfram og náði smám
saman tökum á því. Síðar fékk
hann svokallað iðnbréf, sem veitti ,
honum atvinnuréttindi. Var haft í
flimtingum og gjarnan kallað
„skófluréttindi" á Húsavík. Með
svipuðum hætti hlaut Kristinn
smíðaréttindi.
Á Húsavík hófu þeir Kristinn og (
Ingvar starfsemi, sem átti eftir að
vaxa og eflast. Fyrsta verkefni
þeirra á Húsavík var að innrétta
verslunarhús Kristins Jónssonar
kaupmanns. Gekk það undir nafn-
inu Klemma og hefir húsið staðið
þar til það var jafnað við jörðu í
maí 1993. Á Húsavík settist Krist-
inn að og staðfesti ráð sitt 1931
er hann gekk að eiga Bjameyju
Helgadóttur sem hann hafði kynnst
er þeir Ingvar og hann innréttuðu
húsið Saltvík skammt sunnan við
Húsavík. Bjamey var hin mesta
hagleikskona, dugmikil og myndar-
leg til allra verka.
Á Húsavík hlóðust verkefni á þá
félaga, Ingvar og Kristin. Um miðj-
an flórða áratuginn var Kristinn
aðalsmiður ásamt verkstjóranum
við byggingu hafskipabryggju á
Húsavík og gegndi verkstjóm er
verkstjórinn varð að hætta sökum
veikinda.
Árið 1940 stofnaði Kristinn
ásamt Ingvari Jónssyni og Ingólfi
Helgasyni trésmíðaverkstæðið Fjal-
ar á Húsavík. Keyptu þeir félagar
gamalt verkstæði af Aðalsteini Jó-
hannessyni smið. Þetta fyrirtæki
starfar enn á Húsavík þótt skipt
hafi um eigendur. Þegar best lét
störfuðu þar um 20 manns og var
eitt af öflugustu iðnfyrirtækjum á
Húsavík um árabil. Kristinn starf-
aði jafnan við útihúsabyggingar.
Byggði löngum fyrir Kaupfélag
Þingeyinga. Má þar nefna m.a.
verslunar- og skrifstofuhúsnæði,
svo_ og sláturhús og mjólkurstöð.
Árið 1959 veiktist Kristinn er
stífla varð í kransæð og var honum
þá vart hugað líf. Hann náði sér
þó að nokkra og sinnti eftir það
ýmsu kvabbi þeirra er til Fjalar leit- .
Aldarminning
*
Oskar Halldórsson
Þegar talað er um atvinnuþróun
hér á iandi á fyrrihluta þessarar
aldar er mönnum tamt að minnast
á aldamótakynslóðina, án þess að
tímasetja nákvæmlega hvað við er
átt. Þó mætti sennilega telja að
þessi skilgreining næði til þeirra,
sem komu út í atvinnulífið um alda-
mótin og fyrstu tvo áratugina á
eftir. Þá var sú bylting að he§ast,
sem lagði grundvöllinn að þróuninni
síðar á öldinni.
Hér er minnst eins þessara
manna, sem fæddist fyrir hundrað
árum og setti mjög svip sinn á sjáv-
arútvegsmálin á tímabilinu frá því
seint á öðram áratugnum og fram
í bytjun sjötta áratugarins. Það var
Óskar Halldórsson útgerðarmaður.
Ég átti þess kost að kynnast
Óskari þegar hann hafði 25 ára
reynslu að baki við útgerð og físk-
vinnslu og hafði þá frá mörgu að
segja. Hann hafði mest verið riðinn
við síldarútgerð og síldarsöltun og
sölu á saltsíld en enginn etvinnu-
rekstur á sviði sjávarútvegsins hafði
verið eins sveiflukenndur og
áhættusamur og hafði Óskar fengið
rækilega á því að kenna. En aldrei
missti hann kjarkinn og kom alltaf
standandi niður, svo tekin sé samlík-
ing úr íþróttalífinu. Hann var allra
manna hugkvæmastur og fljótur að
koma auga á það, sem að gagni
mátti verða.
Það mun hafa verið árið 1924
að Óskar kom fram með þá hug-
mynd að ríkið byggði og starfrækti
síldarverksmiðjur, en fram að þeim
tíma höfðu það verið Norðmenn sem
ráku slíkan iðnað hér á landi, enda
vora þeir brautryðjendur um síld-
veiðar hér við land þegar á 19. öld.
Málið komst inn á Alþingi fyrir for-
göngu Óskars, sem fékk Magnús
Kristjánsson til að flytja um það
tillögu, sem var samþykkt. Jóni
Þorlákssyni var falin rannsókn
málsins og lauk hann henni fljótt
og vel, lög vora samþykkt 1928 um
stofnun Síldarverksmiðja ríkisins og
tveimur áram síðar var fyrsta verk-
smiðjan reist á Siglufirði. Upp aí
þessu óx einn stærsti iðnaður á ís-
landi um áratuga skeið.
En ekki voru allir, jafnvel meðal
þeirra, sem töldust vera í forystu í
sjávarútvegsmálum, sammála þess-
ari hugmynd, en einn þeirra við-
hafði á fundi þau orð að Óskari
Halldórssyni væri ekki nóg að fara
sjálfur á hausinn á síldarbraski,
heldur vildi hann líka láta ríkið fara
sömu leiðina.
En Óskar kom víðar við svo sem
sjá má í grein, sem Sveinn Bene-
diktsson skrifaði í Sjómannablaðið
Víking sumarið 1944, en þar segir
hann um ýmislegt það, sem Óskar
átti framkvæði að eða var viðriðinn
á annan hátt:
„Þessi útgerðannaður sagði að
síldin væri gull íslendinga. Þessi
útgerðarmaður er sá hinn sami, sem
fyrstur ræktaði tómata við jarðhita
hér á landi. Sá er maður hinn sami,
sem fyrstur gerði grálúðuna, sem
hér hafði oftast verið fleygt, að verð-
mætri útflutningsvöra. Sá er maður
hinn sami, er byggði af eigin ramm-
leik, með lánsfé, stærstu hafskipa-
bryggju á Reykjanesskaga, þegar
fjárhagur hans var sem þrengstur
og lánstraust mjög þrotið. Sá er
maður hinn sami, sem einn núlif-
andi íslendinga hefur gert út skip
til fiskveiða við Grænland og reist
þar útgerðarhús. Sá er maður hinn
sami, sem ritaði um það í Morgun-
blaðið 1938 að til viðreisnar at-
vinnuvegunum þyrfti að kaupa 100
nýja vélbáta inn í landið þegar í
stað og tvöfalda afköst síldarverk-
smiðjanna í landinu. Sá er maður
hinn sami, sem .tókst, þrátt fyrir
innflutningshöft að flytja inn í land-
ið árið 1939 fleiri góða mótorbáta
en nokkram öðram. Sá er maður
hinn sami, sem árið 1940 kom sjálf-
ur með nýtt skip, síðasta skipið sem
fékkst hingað til lands frá Norður-
löndum nokkram dögum áður en
siglingar þangað tepptust við
hernám Danmerkur og Noregs.“
Eftir þessa upptalningu segir Sveinn