Morgunblaðið - 17.07.1993, Blaðsíða 26

26
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 17. JÚLÍ 1993
eftir Kristján Guölaugsson
FLESTIR vörpuðu öndinni léttara, þegar Jeltsin forseti Rússlands tilkynnti
heiminum að Sovétríkin væru leyst upp og kalda stríðinu Iokið. 70 ára óstjórn
kommúnista var lokið og tímar friðsamlegra samskipta og enduruppbygging-
ar Rússlands fóru í hönd. Nú renna tvær grímur á menn, er gera skal upp
reikninga hemjulauss þunga- og vopnaiðnaðar Sovétríkjannaog óhugnan-
^Jegra áhrifa hans á umhverfismál í Rússlandi.
Norskur landamæravörður við landamærin í
Stóraskógi. Fyrir fáeinum mánuðum var hér
stranglega bannað að taka ljósmyndir, en nú
er það leyft.
Þegar ekið er yfir landa-
mæri Noregs og Rúss-
lands mætti ætla að
kalda stríðinu væri alls
ekki lokið. Enn eru
landamærin lokuð að
miklu leyti, þótt hinn
ósýnilegi múr, sem byggður var á
landamærunum á dögum kalda
stríðsins, sé vissulega orðinn skörð-
óttur. Vegurinn hér er enn sem kom-
ið er aðeins opinn vissa daga vikunn-
^ar og við landamærastöðina í Stóra-
skógi eru skilríki og farangur ennþá
grandskoðuð af hermönnum beggja
megin landamæranna.
Austan megin landamæranna er
50 kílómetra breitt belti, sem er
hernaðarlegt bannsvæði. Það nær
frá Kólagskaga í vestri til landa-
mæra Norður-Kóreu í austri.
Það er einkennileg tilfinning að
keyra gegnum gróðursæld og auð-
ugt lífríki Passvíkurdalsins, sem skil-
ur Noreg að frá Rússlandi, og nálg-
ast námubæinn Nikel um það bil 10
kílómetra frá landamærunum.
Smám saman verða trén öskugrá
og laufvana, og jörðin er þakin fín-
gerðu málmryki sem kemur frá skor-
steinum námubæjarins.
Hér hefur gróðurmáttur jarðar og
sjálft lífríkið beiðið ósigur fyrir
ásókn mannanna í málma og nátt-
úruauðæfi, hér er allt dautt eða deyj-
andi.
Hið fyrsta, sem gefur til kynna
að eitthvað líf sé í þessari skítugu
og hryllilegu eyðimörk, eru kolsvört
eiturský, sem velta upp úr reykháf-
um námubæjarins. En mennirnir
komast heldur ekki hjá afleiðingum
verka sinna. I Nikel er meðalaldurinn
lægri en víðast hvar í Rússlandi og
tíðni krabbameins er margfalt hærri
en annars staðar. Nikel er bara einn
af fjölmörgum rússneskum bæjum,
sem vestræn yfirvöld óttast að ógni
lífríkinu, ekki bara í Rússlandi, held-
ur líka vestan landamæranna.
í Norður-Skandinavíu eru samtök,
sem barist hafa fyrir því að reykháf-
arnir í Nikel verði stöðvaðir, eða
hreinsitækjum komið fyrir í þeim.
En það kostar milljónir norskra
króna, og yfirvöld í Noregi hafa
krafist þess að Rússar sjálfir taki
afleiðingum gerða sinna og veiti fjár-
magni til þess að stöðva megunina.
Nýlega veittu Norðmenn tveimur
milljónum króna til umhverfisvemd-
unar í Nikel en skilyrði fjárveitingar-
innar er að Rússland veiti sömu
-upphæð til þessara mála. Enn sem
komið er hafa yfirvöld í Rússlandi
ekki gert neitt í málinu.
Atómkjarnarnir á hafsbotni
En reykháfarnir í Nikel eru ekki
aðaláhyggjuefni vestrænna yfir-
valda. Kjarnorkuiðnaður Rússa er
í vistarverum skipstjórans á Lenin. Mynd af skipinu
og helstu kjarnorkuvísindamönnum Sovétríkjanna.
Kúrtsjatov skipsljóri á Lenín. Hann sigldi skipinu
til hafnar árið 1988, eftir að kjörnunum hafði ver-
ið kastað suður af Novaja Semlja.
Kjarnorkuísbrjótarnir Arktík og Taimir við bryggju í Múrmansk-
höfn. Skipt hefur verið um atómkjarna í ofnum skipanna, en rúss-
nesk yfirvöld hafa enn ekki upplýst hvar gömlu kjarnarnir eru nið-
ur komnir.
Kolsvört jörðin kringum
námabæinn Nikel er verksum-
merki hemjulausrar ásóknar
Rússa í málma og önnur náttúru-
auðævi. Hér er allt líf dautt og
íbúar bæjarins Iifa skemur og
þjást af fleiri sjúkdómum en aðr-
ir íbúar Iandsins.
að flestra mati það sem vestrænum
löndum, og Rússum sjálfum, stafar
mest hætta af.
Geislavirkt regn, sem barst alla
leið frá Tsjernobyl í Úkraínu árið
1986, féll víða um Norðurlönd og
enn má mæla geislavirkni í plöntum
og dýrum eftir kjamorkuslysið fyrir
7 árum.
Á Kólaskaga eru mörg kjarnorku-
ver og svo er einnig um baltísku
löndin og nágrenni St. Pétursborg-
ar. En ógnin frá úr sér gengnum
kjarnaofnum gamalla kjarnorkuvera
er ekki einhlít. I höfnum Múrmansk-
borgar og Arkhangelsk liggja kjarn-
orkuknúnir kafbátar og ísbijótar í
tugatali.
Ég heimsótti kjarnorkuísbijótinn
Lenín, sem nú liggur við bryggju í
Múrmansk og gerður hefur verið að
safni.
Mikhael Kúrtsjatov, síðasti skip-
stjóri Leníns, er safnstjóri og leið-
sögumaður um borð í kjarnorkuís-
bijótnum. Haustið 1988 sigldi hann
skipinu til hafnar, eftir að báðum
atómkjörnum skipsins hafði verið
sökkt á botni Karahafsins, fáeinum
sjómílum suður af Novaja Semlja.
Kúrtsjatov er viðukunnanlegur
maður á brúnni pijónapeysu, og
hann talar um kjarnorkuísbijótinn
eins og íslenskir síldarkóngar tala
um bestu aflabátana sína.
„Lenín var byggður í Finnlandi
árið 1959 og hefur reynst mjög vel
í Norðuríshöfum þau 30 ár sem hann
var í notkun," segir Kúrtsjatov og
bætir við að hann hafi aldrei komið
á Norðurpólinn.
„Skipið er núna án atómkjarna,
en þó er hægt að sigla því með dísel-
mótorum," segir Kúrtsjatov. „Á sín-
um tíma var hægt að knýja skipið
gegnum 5 metra þykkan ís og hef
ég siglt því gegnum tveggja metra
þykkan ís á 6 sjómílna hraða.“
En þessi fyrsti kjarnorkuísbijótur
heimsins á sér óhugnanlega fortíð,
sem allri framtíð getur stafað hætta
af. Nú er vélarrúmið, þar sem atóm-
kjarnarnir stóðu, lokað og dyrnar
eru vandlega innsiglaðar og þeim
verður ekki lokið upp fyrr en eftir
áratugi eða jafnvel hundrað ár.
„Inni í sjálfu vélarrúminu, þar sem
kjarnarnir voru, er geislavirknin um
það bil 5.000 röntgen. Ef þú færir
þangað inn, myndir þú umsvifalaust
verða fyrir áhrifum geislavirkra efna
og trúlega myndir þú tærast upp
og deyja eftir fáein ár,“ segir Kúrt-
sjatov skipstjóri.
„En kjörnunum var kastað í Kara-
hafið. Leiðir það ekki til geislavirkni
í hafinu?“ spyr ég.
„Það er vissulega áhyggjuefni,"
segir skipstjóri og býður mér að
gægjast innum þverhandarþykkar
glerrúður vélarrúmsins, þar sem
atómkjarnarnir stóðu áður. „Kjörn-
unum var kastað í hafið árið 1967
og þá var þekking manna á áhrifum
geislavirkninnar miklu minni en í
dag. Nú hefðum við aldrei kastað
þeim í hafið. Nú hefði slíkt verið
talið algert glapræði,“ segir Kúrt-
sjatov.
„Hver sá um að kasta þeim í haf-
ið og vitið þið hvar þeir eru staðsett-
ir?“ spyr ég.
„Það var fyrirtækið Imandra, sem
er ríkisrekið og sérhæft í kjarnorku-
úrgangi, sem gerði þetta. Þetta fyr-
irtæki sér um að skipta atómkjörn-
um í bæði kafbátum og ísbijótum,
sem eru kjarnorkuknúnir," segir
Kúrtsjatov. Áður en kjörnunum var
kastað voru þeir rannsakaðir gaum-
gæfilega og þá töldu menn að ekki
stafaði nein hætta af þeim. Nú eru
menn hins vegar áhyggjufullir og
verið er að senda út leiðangur til
þess að finna kjarnana og athuga
hvort hægt sé að Iyfta þeim frá
hafsbotni og geyma þá annars stað-
ar.“
Það er rússneska skipið Viktor
Novitsky sem annast þessa leit, en
höfð eru samráð við Norðmenn og
aðrar Norðurlandaþjóðir, sem sent
hafa skipt og kafbáta til að aðstoða
við_ leitina.
í höfninni í Múrmansk liggja tveir
kjarnorkuísbijótar af sömu gerð og
Lenín. Það eru Arktik og Taimir,
sem báðir eru gamlir og um borð í
þeim eru sams konar kjarnar og
þeir er kastað var í Karahafið á sín-
um tíma.
„Hefur verið skipt um kjama í
þessum ísbijótum líka?“
„Ég veit það ekki, en ég geri ráð
fyrir því. Venjulega þarf að skipta
um kjarna á 10 ára fresti," segir
Kúrtsjatov. „Hvað gert hefur verið
við kjarnana frá þessum skipum
veit ég ekkert um. Viljirðu vita það
verður þú að spyija Imandra, eða
rússnesku kjarnorkustofnunina í
Moskvu.“
Það tekur mörg ár áður en kjarn-
orkuofnar slíkra skipa eru hreinir.
Enginn veit með vissu hversu langan
tíma slík hreinsun tekur, en talið er
að geislavirknin minnki smám sam-
an og hverfi að lokum alveg. Á
meðan ryðga skipin og ómögulegt
er að segja um hvort verður fyrr,
að skipin verði ryði og aldri að bráð,
eða að geislavirknin hverfi. Svo
áhættusamt er það að nálgast vélar-
rúmin í skipinu, að Kúrtsjatov telur
að bíða verði árum saman áður en
hægt er að hefja rannsóknir á vélar-
rúminu og geislavirkninni þar inni.
En það eru ekki bara kjarnarnir
frá Lenín, sem liggja á hafsbotninum
utan við Novaja Semlja. Rússar eru
enn að framkvæma kjarnorku-
sprengingar inni í fjöllum Novaja
Semlja, þrátt fyrir áköf mótmæli
umhverfisverndarfólks og ríkis-
stjórna margra landa. Þetta er gert
í rannsóknarskyni og Jeltsín forseti
Rússlands hefur sagt, að rannsókn-
unum verði haldið áfram um óákveð-
inn tíma.
Fyrir þremur árum sökk kjarn-
orkuknúinn kafbátur norðvestur af
Noregi og fórst með honum helming-
ur áhafnarinnar, en hinum var bjarg-
að af norskum þyrlum. Rússneskir
sérfræðingar fullyrða að enginn
hætta sé á að geislavirkni stafi frá
bátnum, en norsk yfirvöld hafa
ákveðið að rannsaka hvort hægt sé
að lyfta bátnum, til þess að hindra
að leki komist að vélarrúmi hans.
Fyrirtækið Subsea Dolphin í Staf-
angri er um þessar mundir að semja
við norsk og rússnesk yfirvöld um
að senda ómannaða neðansjávarbáta
niður að flakinu, ti! þess að kanna
hvort unnt sé að ná bátnum upp.
Geir Káre Talle, sem vinnur að þess-
um málum fyrir Subsea Dolphin,
kveðst efast um að hægt sé að ná
kafbátnum upp án þess að geisla-
virkur leki komi frá vélarrúmi báts-
ins.
„Það besta væri ef til vill að
sökkva stálgrind niður á hafsbotninn
og kringum kafbátinn, og dæla síðan
steinsteypu niður í grindina, en
þannig mætti búa til hylki, sem held-
ur geislavirkninni í skefjum í mjög
langan tíma.“
Enn er þó óvíst hvort af björgun-
arleiðangrinum verður. Það kostar
mikla peninga og seinagangurinn í
rússneskum ráðuneytum getur orðið
til þess að mörg ár líði þar til unnt
verður að hefja björgunarstörfin.
Höfundur er blnðamaður í Noregi.