Morgunblaðið - 17.08.1993, Page 16

16
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 17. ÁGÚST 1993
Útfarir - að kveðja vel
eftir Braga
Skúlason
Dagana 16.-19. maí sl. sótti ég
ráðstefnu í King’s College í Lond-
on, Ontario í Kanada. Ráðstefnur
hafa verið haldnar þarna árlega í
áratug og safnast saman aðilar sem
tengjast „Hreyfingu um dauða og
sorg“(Death and Bereavement
Movement) á einn eða annan hátt.
Sótti ég þessa ráðstefnu á vegum
Ríkisspítala.
Efni ráðstefnunnar í þetta sinn
var um siðfræðileg álitamál er
varða eldri einstaklinga, deyjandi
og syrgjendur. Þátttakendur komu
víða að úr heiminum.
Einn hluti ráðstefnunnar tengdist
útförum. Eric C. Tappenden, sem
starfar á vegum Ontario-fylkis í
Kanada og hefur eftirlit með útfara-
stofnunum og kirkjúgörðum deildi
með okkur nokkrum áhugaverðum
staðreyndum varðandi þróunina í
þessum málum í Kanada síðustu
áratugina. Vil ég koma þeim á
framfæri þar sem þær gætu gefið
einhveijar vísbendingar um hugs-
anlega þróun í framtíðinni hér á
landi:
1) Á árunum 1970-1991 JQölgaðí
bálförum í Kanada úr 5% af heildar-
fjölda útfara í 30%.
2) Ódýrum útförum fjölgaði
mikið.
3) Eftir bálfarir var ösku í vax-
andi mæli dreift einhvers staðar
utan kirkjugarða.
4) Aukning varð í persónulegum
athöfnum, þar sem íjölskyldumeð-
limir tóku sífellt meiri þátt, en
prestar minni þátt.
5) Aukning varð í þá átt að fólk
greiddi fyrir útfarir fyrirfram og lét
útfararstjóra vita um sérstakar ósk-
ir sínar.
Ennfremur var áhugavert, að í
almennri umræðu var mikið rætt
um það, hvort kirkjugarðar væru
umhverfisvænir, hvort frá þeim
stafaði mengun t.d. grunnvatns.
Ennfremur var mikil breyting orðin
í þá átt, að aðstandendur, í allt of
mörgum tilfellum, áttu ekkert
frumkvæði í að sjá um útför ástvin-
ar og eftirlétu það sveitarstjórnum,
borgarstjórnum, eða ríkisvaldi.
Ný lög um kirkjugarða,
greftrun og líkbrennslu
Þann 26. apríl sl. samþykkti Al-
þingi lög um framangreint efni. Var
sú lagasetning tímabær fyrir
margra hluta sakir. Gætir þar nokk-
urra nýmæla, sem vert er að huga
að og jafnframt mætti hugsa sér
víðtækari umræðu um aðra þætti
þessa málaflokks.
Vilji hins látna einstáklings
í 2. grein laganna segir m.a.:
„Skylt er að virða ákvarðanir sjálf-
ráða manns um hvort greftra skuli
lík hans eða brenna...Nú er ekki
vitað um vilja látins manns sem
sjálfráða var og ákveða þá eftirlif-
andi maki (sambúðaraðili) og niðjar
(kjörniðjar) hins látna hvort lík skuli
greftrað eða brennt.“ Fleira er sagt
í þessari grein, en grundvallaratrið-
in eru þau, að liggi vilji sjálfráða
manns eða konu fyrir, þá ber að
virða þann vilja. Það er ekki sagt,
að fara beri eftir þeim vilja. En
hver hefur vitneskju um þennan
vilja? í flestum tilfellum einhver úr
hópi nánustu ættingja. En þar er
óvíst, að allir séu á sama máli.
Mætti þama t.d. hugsa sér, að hafi
hinn látni einstaklingur gert ráð-
stafanir fyrir fram, t.d. í samtali
við útfararstjóra og skrifað undir
viljayfirlýsingu í votta viðurvist, þá
væri slíkt skjal bindandi að lögum?
Að öðru leyti er ljóst, að liggi vilji
hins látna einstaklings ekki fyrir,
þá er ákvörðunin öll á herðum nán-
ustu ættingja.
I starfi mínu hef ég oft mætt
fólki, sem vildi greina mér frá ósk-
um sínum um það, hvemig útför
þeirra ætti að fara fram. Eg hef
orðið að gera þeim grein fyrir því,
að án umræðu við nánustu aðstand-
„Mikilvægt er fyrir
þann einstakling, sem
fer í gegnum sorgar-
ferlið, að kveðja vel.
Spurningin snýst um
það, hvaða möguleika
við höfum þegar við
kveðjum. Erfiðust er sú
sorg, sem samfélagið
viðurkennir ekki. Um-
ræða er af hinu góða
og framkvæmd eftir
umræðu enn betri.“
endur hefði okkar samtal ekki vægi,
ef aðstandendur hefðu aðrar hug-
myndir. Þetta er enn svo.
í 4. grein laganna segir svo:
„Hver maður á rétt til legstaðar
þar í sókn sem hann andaðist eða
var síðast heimilisfastur eða þar
sem vandamenn hans, sbr. 2. gr.
óska legs fyrir hann.“
Um Iíkbrennslu
Ljóst er, að líkbrennslum fjölgar
hægt og sígandi hér á landi, en við
erum enn með mun lægri tölur en
þekkjast í nágrannalöndum okkar.
Þetta er þrátt fyrir það, að þjóð-
kirkjan hafi alls ekki talað gegn
líkbrennslum. Við virðumst a.m.k.
ennþá vilja halda því, að líkaminn
fari allur í gröfina.
í 7. grein laganna segir m.a.:
„...Óheimilt er að varðveita duftker
annars staðar en í kirkjugarði eða
löggiltum grafreit." Nú er það svo,
að skattgreiðendur greiða hið svo-
kallaða kirkjugarðsgjald. Við greið-
um ekki sérstaklega fyrir varðveislu
hvers leiðis með árlegu gjaldi líkt
og gerist víða erlendis. Auk þess
búum við enn yfir nægu landrými
fyrir kirkjugarða.
Ennfremur er ljóst, að fyrir syrgj-
endur er mikilvægt, að eiga frátek-
inn stað í kirkjugarði, þar sem ein-
staklingurinn getur kvatt látinn
ástvin sinn enn á ný. En þær óskir
hafa komið fram frá deyjandi ein-
staklingum, að fá að hvíla í ómerktri
gröf, eða að láta dreifa ösku sinni
á haf út eða á einhvern uppáhalds
stað. Hið fyrrnefnda er mögulegt
að því leyti, að númer leiðis er
skráð, en ekki endilega skyldugt
að merkja það með nafni, en hið
síðarnefnda er algerlega óheimilt
samkvæmt þessum lögum. Vildi ég
gjarna heyra umræður um þetta
atriði. Vert er að benda á, að þessi
framkvæmd er þekkt erlendis og
hún yrði aldrei tekin upp hér án
undangenginnar umræðu og breyt-
inga á lögum.
Nú hefur það borið við í undan-
tekningartilfellum hér á landi, að
duftker væru ekki jarðsett, þar sem
ættingjar hafi ekki sinnt um að
gera þær ráðstafanir og geta fyrir
því verið ýmsar ástæður. Ég vil
benda á, að þetta er stórfellt vanda-
mál í Kanada. Helsta lausnin, sem
mætti hugsa sér, er að hafi ættingj-
ar ekki gert ráðstafanir til greftrun-
ar innan árs, þá fái kirkjugarðs-
stjórn heimild til að gera nauðsyn-
legar ráðstafanir.
Eitt atriði enn er vert að nefna,
en það er, að nú sér sá aðili, sem
sér um framkvæmd líkbrennslu um
að afla vottorðs lögreglustjóra, sem
heimilar framkvæmdina. Áður
þurftu aðstandendur að sjá um
þetta sjálfir og varð það til að auka
áhyggjur þeirra á erfiðum tíma.
Kirkjugarðsstjórn
í 10. grein laganna segir svo:
„Kirkjugarðsstjórn er heimilt að
ráða sérstakan kirkjugarðsvörð, svo
og framkvæmdastjóra, er hafi á
hendi umsjón og eftirlit samkvæmt
erindisbréfi sem kirkjugarðsstjóm
setur. Kirkjugarðsstjórn sér um að
láta taka allar grafir í garðinum,
sér um árlegt viðhald legstaða og
ber kostnað af prestþjónustu vegna
útfara". Það er nýmæli, að kostnað-
Bragi Skúlason
ur af prestþjónustu sé ekki lengur
greiddur af aðstandendum hins
látna einstaklings. Það lækkar út-
greiddan útfararkostnað aðstand-
enda eitthvað, en spyija má, hvort
lengra hefði mátt ganga. Er mér
sérstaklega umhugað um, að flutn-
ingskostnaður á líkkistum sé skoð-
aður í þessu sambandi, því hann
er umtalsverður sérstaklega ef um
flutning með flugvélum er að ræða.
Sérstaklega vildi ég sjá þann kostn-
að greiddan fyrir þá, sem koma
utan af landsbyggðinni til Reykja-
víkur til að leita sér læknishjálpar
og deyja rneðan á meðferð stendur.
Ýmislegt
í 29. grein laganna segir: „Allar
grafir skulu friðaðar í 75 ár. Að
þeim tíma liðnum er kirkjugarðs-
stjórnum heimiit að grafa þar að
nýju eða framlengja friðun ef þess
er óskað...“
í 42. grein segir: „Eigi má veita
leyfi til upptöku heimagrafreita.
Leyfishafar heimagrafreits greiði
sem aðrir til sóknarkirkjugarðs síns,
enda er þeim heimilt leg í honum.
Réttur til heimagrafreits á ættaróð-
ali fellur niður ef óðalið gengur úr
ættinni".
í 45. grein er fjallað um graf-
reiti utanþjóðkirkjusafnaða. Hlýtur
það að teljast nauðsynlegt vegna
trúfrelsis í landinu. Hins vegar er
ekki víst, að allir þessir söfnuðir
hafí til þess fjárhagslegt bolmagn,
að vera með sérstakan grafreit og
mætti þá kannski hugsa sér, að
einhver afmarkaður hluti af þegar
uppteknum kirkjugarði væri þeim
ætlaður sérstaklega.
Til viðbótar vildi ég ennfremur
sjá frátekinn stað, helst í hveijum
kirkjugarði í landinu, þar sem syrgj-
endur, sem eiga ástvini jarðsetta
annars staðar í landinu, fái stað
fyrir sig. Þessu til viðbótar vildi ég
gjarna sjá minnismerki um þá, sem
farast og finnast ekki, t.d. vegna
slysa í sjó, í kirkjugörðum. Þetta á
líka við um minnismerki um sjó-
menn séu þau ætluð til þess, að
fólk eigi þar kveðjustundir. Það er
ákaflega erfitt fyrir þá, sem eiga
um sárt að binda, að þurfa að laum-
ast með blóm á slíkan stað í skjóli
myrkurs, því þeir vilja ekki gera
það fyrir allra augum.
Að kveðja vel
Ég hef undanfarin ár beitt mér
á vettvangi Nýrrar Dögunar, sam-
taka um sorg og sorgarviðbrögð í
Reykjavík. í þeirri vinnu hefur mér
orðið það Ijóst, að persónulegar
óskir syrgjenda um úrvinnslu sorg-
ar fara vaxandi með aukinni um-
ræðu. Það er brýnt, að útfararþjón-
usta á íslandi mótist meðfram þess-
ari þróun og löggjöf sömuleiðis.
Mikilvægt er fyrir þann einstakl-
ing, sem fer í gegnum sorgarferlið,
að kveðja vel. Spurningin snýst um
það, hvaða möguleika við höfum
þegar við kveðjum. Erfiðust er sú
sorg, sem samfélagið viðurkennir
ekki. Umræða er af hinu góða og
framkvæmd eftir umræðu enn
betri.
Ég þakka Alþingi fyrir þá bót
sem er að þessum lögum.
Höfundur er sjúkrahúsprestur
Ríkisspítnla