Morgunblaðið - 31.12.1993, Blaðsíða 24

24
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 31. DESEMBER 1993
fHínrp Útgefandi utÞIftfeife Árvakur h.f., Reykjavík
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen, Styrmir Gunnarsson.
Fulltrúar ritstjóra Björn Jóhannsson, Árni Jörgensen.
Fréttastjórar Freysteinn Jóhannsson, Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson, Ágúst Ingi Jónsson.
Ritstjórnarfulltrúi Björn Vignir Sigurpálsson.
Kringlan 1, 103 Reykjavík. Símar: Skiptiborð 691100. Auglýsingar: 691111. Áskriftir 691122. Áskriftargjald 1400 kr. með vsk. á mánuði innanlands. í lausasölu 125 kr. með vsk. eintakið.
1994
A
Anýju ári, 1994, verða
fímmtíu ár liðin frá stofn-
un lýðveldisins íslands. Ein-
hugur þjóðar og þings var með
fádæmum mikill þegar þetta
sögulega skref var stigið. í
þjóðaratkvæðagreiðslu, sem
fram fór 20.-23. maí 1944,
greiddu 97,35% kjósenda at-
kvæði með upgsögn sambands-
laganna og 95,04% kjósenda
atkvæði með lýðveldisstofnun-
inni. Alþingi staðfesti síðan
einróma uppsögn sambands-
laganna og lýðveldisstofnunina
17. júní 1944 á Þingvöllum við
Öxará. Þar var og kjörinn
fyrsti forseti íslands, Sveinn
Björnsson, sem gegnt hafði
embætti ríkisstjóra frá árinu
1941.
í annan stað verða á nýja
árinu níutíu ár frá þvi að
heimastjórn vannst og stofnað
var stjómarráð í Reykjavík í
þremur deildum eftir mála-
flokkum, en baráttan fyrir inn-
lendu framkvæmdavaldi hafði
þá staðið linnulaust frá 1881.
Fyrsti íslenzki ráðherrann var
Hannes skáld Hafstein, sem
þá var þingmaður Eyfírðinga
og bæjarfógeti á ísafírði.
Flutningur framkvæmdavalds-
ins inn í landið með heima-
stjóm var mikilvægur áfangi á
leiðinni til fullveldis, sem
vannst árið 1918, og lyftistöng
mikilla framfara í landinu á
fyrstu áratugum aldarinnar.
í þriðja lagi verða á nýju ári
120 ár liðin frá því að Alþingi
endurheimti löggjafarvald í ís-
lenzkum sérmálum og fékk
fjárveitingavald með stofnun
sérstaks landssjóðs. Fyrstu
fjárlögin vom síðan samin á
Alþingi 1875 og giltu fyrir tvö
almanaksár, fjárlagatímabilið
1876-1877, þar sem þingið
kom aðeins saman annað hvert
ár.
Það er því merkra atburða
að minnast á komandi ári, sem
vert er að leiða hugann að og
sækja til eldmóð og þrótt. En
hafa skal það í huga, að það
eru atburðir samtímans, sam-
tímasagan, sem vega hvað
þyngst í hag og heill þeirra sem
byggja landið, bæði til
skemmri og lengri tíma litið;
sá veruleiki sem þjóðin og
þegnarnir yrkja á spjöld sög-
unnar í ákvörðunum sínum og
gjörðum.
Árið 1994 verður trúlega
erfítt ár, efnahagslega, eins og
næstliðin ár og af sömu ástæð-
um. Aflatakmarkanir, alþjóð-
leg efnahagslægð, hallarekstur
á ríkisbúskapnum og erlendar
skuldir sníða kjörum okkar
áfram þröngan stakk. Óvissu-
ský yfír Evrópu, einkum fyrr-
verandi Sovétrikjum og fyrr-
verandi Júgóslavíu, torvelda og
sýn fnn í framtíð álfunnar —
og okkar.
Ýmis batateikn eru þó á
lofti. Verðbólga er lítil, vextir
hafa lækkað, gjöldum hefur
verið létt af atvinnurekstri og
vinnufriður hefur í aðalatriðum
verið tryggður á nýju ári, þótt
enn sé nokkur óvissa um kjara-
mál sjómanna. Tekizt hefur að
hægja á sjálfvirkri útþenslu í
ríkisbúskapnum, minnka láns-
fjárþörf hins opinbera og draga
úr vexti erlendra skulda, þótt
enn sé brekka eftir í þeim efn-
um. Viðskiptahalli við umheim-
inn verður 0,8% af landsfram-
leiðslu í ár, sem er bezta út-
koma í viðskiptum við útlönd
síðan 1986. EES-samningar
styrkja umtalsvert stöðu út-
flutningsframleiðslunnar.
GATT-samningar, sem miklar
vonir eru bundnar við, munu
og, ef vel tekst til, greiða götu
fjölþjóðlegra viðskipta og
verka sem vítamín á atvinnulíf
um veröld alla.
Davíð Oddsson, forsætisráð-
herra, komst svo að orði í
blaðaviðtali á aðventunni:
„Flest tákn sem við horfum
á eru jákvæðari hér, þrátt fyr-
ir allt, heldur en annars stað-
ar. Þetta er raunin þótt við
höfum ekki aðeins þurft að
þola hina almennu evrópsku
kreppu heldur til viðbótar afla-
kreppu og lækkandi verð á
mörkuðum.“
Við þurfum hins vegar að
halda vel á málum okkar á
nýju ári, til að glutra ekki nið-
ur tækifærum til að feta okkur
upp úr efnahagslægðinni. Við
þurfum öll að róa til sömu átt-
ar, eins og við gerðum lýðveld-
isárið 1944; sameina krafta
þings og þjóðar, fólks og fyrir-
tækja, við að koma þjóðarskút-
unni á réttan kjöl. Við þurfum
að standa trúan vörð um menn-
ingarlegt sjálfstæði okkar,
þjóðlega arfleifð, tungu og
bókmenntir. Við eigum að
byggja upp sjávarauðlindina,
fískistofnana, sem gera búsetu
í landinu mögulega. Við verð-
um að standa trúan vörð um
efnahagslegt fullveldi okkar og
lífskjör með því að búa íslenzk-
um atvinnuvegum viðunandi
starfs- og samkeppnisstöðu við
umheiminn. Við þurfurn að
aðlaga hefðbundna atvinnu-
vegi að nýjum viðskiptaveru-
leika og virkja betur auðlindir
menntunar og þekkingar þjóð-
ar og þegna til margs konar
verðmætasköpunar. Með þeim
orðum árnar Morgunblaðið les-
endum sínum og landsmönnum
öllum gleðilégs nýárs.
Davíð Oddsson, forsætisráðherra og formaði
i
í einni af fjölmörgum fróðlegum jólabókum þessa árs er
fjallað um ríkisstjóm eina sem sat í landinu fyrir rúmum
fímmtíu árum. Þar segir: „Á hinn bóginn hafa núverandi
stjómarflokkar nægilegt þingfylgi til að fara með stjóm sam-
an, eins og hingað til, ef ekki dynur yfír landið hallæris-
ástand minnkandi sjávarafla. Um það verður ekki sagt fyrr
en lokið er síldveiðunum í sumar.“ Þessi silfurglitrandi fískur
hafði sem sagt óafvitandi líf heillar ríkisstjómar á valdi sínu,
og ekki í fyrsta sinn sem svipull sjávarafli mótaði örlög, stór
og smá, á íslandi. Það em reyndar mörg dæmi um það að
íslenskar ríkisstjómir hafí gefíst upp vegna andstreymis og
þeirra innri erfiðleika sem slíkt andstreymi magnar, en þá
er hætta á sundurþykkju og illindum. Nefna má ríkisstjórn-
ina frá 1956-1958 þar sem forsætisráðherrann sagði hengi-
flug framundan og hafði manndóm til að viðurkenna sundur-
þykkju og úrræðaleysi stjórnar sinnar og kveðja stjórnarráð-
ið í síðasta sinn. Minna má á ríkisstjórnina 1978-79, þar sem
einn stjórnarflokkanna hljópst undan vandanum, að mati
þeirra tveggja sem deildu með honum völdum. Ellegar stjórn-
ina 1980-83 sem var stofnuð við mjög óvenjulegar aðstæður
og með óvenjulegum hætti og Framsóknarflokkur og Alþýðu-
bandalag vom burðarásar í og endaði feril sinn með verð-
bólgu á bilinu 80-120%. Það er nefnilega létt að sitja saman
um borð í stjómarskútu þegar siglt er blíðan byr og þegar
góður kostur er fyrir hendi og allt atlæti áreynslulítið. „Góð-
ærisstjórnir" kalla ekki á átök, fómir eða samnings- og sátta-
vilja.
Mér hefur stundum komið í hug, hvernig þriggja flokka
vinstri stjórn myndi hafa enst, ef í hennar hlut hefði komið
að skera þorskaflann niður um helming og hún hefði á sama
tíma þurft að búa við það, að aflaverðmæti mikilvægustu
afurðar landsins lækkaði um 20%, álverð hrapaði niður úr
öllu valdi og efnahagsleg kyrrstaða og jafnvel afturför væri
í öllum helstu viðskiptalöndum þjóðarinnar. Sérhver íslend-
ingur, sem eitthvað man í nútímasögu veit hvaða svar ég
þykist fá við þeirri spumingu og sér í sviphendingu fyrir
hver endalok dæmigerðrar vinstri stjórnar yrðu við slíkar
aðstæður. Slík vinstri stjóm myndi í upphafí leitast við að
breiða yfír vandann, en þegar feludulan næði ekki lengur
yfir hann allan, væri næsta stig að reyna að kaupa vandamál-
ið frá sér og hleypa þjóðinni enn lengra út í skuldafenið en
áður. Að lokum myndi ríkisstjórnin hrökklast frá við illan
leik, ömurleikinn uppmálaður, og hver flóttaflokkurinn kenndi
hinum um, hvemig komið væri og um ábyrgð á öllum þeim
óförum. Það þarf enga spádómsgáfu til að draga upp þessa
mynd af vinstristjórnum í stórkostlegu mótlæti. Það þarf
aðeins miðlungsminni á íslenska stjórnmálasögu.
Ekki er lengur um það deilt, að undanfarin ár hefur gefið
meira á hina íslensku þjóðarskútu en fyrr á þessum helm-
ingi aldarinnar. Stöðnun hafði ríkt í nokkur ár, þegar núver-
andi ríkisstjórn tók við völdum. Þokkaleg ytri skilyrði höfðu
verið grátlega illa nýtt. Þjóðin var því illa búin undir þau
áföll, sem hún varð fyrir. Nú erum við senn að komast í
gegnum síðasta hremmingarkaflann í þessari hrinu og því
er vissulega tímabært að meta stöðuna af sæmilegri hrein-
skilni. Það er skemmst frá því að segja, að sú barátta sem
staðið hefur á þriðja ár virðist vera að skila okkur öllum
verulegum árangri. Þessi orð má þó ekki og þarf ekki að
misskilja og enn síður er ástæða til þess að snúa út úr þeim.
Ekki er verið að gefa til kynna að við séum líkleg til að sleppa
við síðasta kaflann í kreppunni og komast hjá þeim álnum
sem dýpstur er. Því fer fjarri. En allt bendir til þess að við
munum komast frá þessum áföllum með minni skaða en
ástæða var til að óttast. Og það sem meira er, að við verðum
fljótari upp úr öldudalnum en nokkur gat af raunsæi gert
ráð fyrir.
II
Stjórnarflokkamir hafa verið ágætlega samstiga um þær
lausnir sem ríkisstjórnin hefur gripið til á ferli sínum. Hvorug-
ur flokkurinn hefur sýnt af sér nokkurn bilbug og forystu-
menn þeirra hafa verið ákveðnir í að víkja sér ekki undan
vandamálunum, né að slá þeim á frest að óþörfu. Á hinn
bóginn er ástæðulaust að draga fjöður yfír, að þessir ólíku
flokkar hafa ekki alltaf nálgast þá niðurstöðu, sem að lokum
varð, úr sömu átt, eða undir sömu formerkjum. Og vissulega
hefur stundum verið tekist allfast á um einstök atriði. En
menn hafa lokið slíkum glímum sáttir. Þeir áttust við af
fullri einurð og án nokkurra eftirmála.
Nú þegar þingið fór í jólahlé vom engin alvarleg ágreinings-
efni skilin eftir á milli stjórnarflokkanna. Greitt hafði verið
úr þeirri þrætu sem varð um landbúnaðarmálin og henni
lokið með sameiginlegri niðurstöðu. Sjávarútvegsfrumvörp
em komin í eðlilega meðferð í þinginu. Deilur um húsaleigu-
bætur hafa verið settar niður og felldar í réttan farveg og
full sátt orðið um efnahags- og fj árlagafmmvöq) ríkisstjóm-
arinnar. Stjómarflokkamir koma því að hreinu borði á nýju
ári. Þessi niðurstaða er mjög í samræmi við þann ríka sam-
starfsvilja, sem verið hefur á milli flokkanna, en hann er
einmitt forsendan fyrir þeim éfnahagsárangri, sem náðst
hefur á þeim sviðum sem stjórnmálamenn og flokkar geta
haft eitthvert vald á, eða a.m.k. veruleg áhrif á.
III
Ekki er hægt að gera ráð fyrir að ytri skilyrði verði íslend-
ingum hagstæðari á næsta ári en á þessu. En engin ástæða
er, á hinn bóginn, til að ætla að þau verði verri. En þeir ljósu
punktar, sem nú sjást, em merki um það að vel hafí farnast
við efnahagsstjórn landsins. Tekist hefur að tryggja almenn-
an vinnufrið á þessu kjörtímabili. Stöðugleikinn, sem vinnu-
friði fylgir, er megingrundvöllurinn fyrir öðrum efnahagsþátt-
um og hversu vel þeir takast. Verðbólgan hér á landi verður
*
væntanlega milli 2 og 2,5% á næsta ári og er það lægra en
gerist og gengur í nágranna- og viðskiptalöndum okkar, og
reyndar lægsta verðbólga sem íslendingar hafa búið við í
30 ár. Staða útflutningsatvinnuveganna mun því styrkjast
enn á næsta ári. Raungengið er íslenskum framleiðendum
hagfellt um þessar mundir og gengisöryggið er einnig mik-
ið. Þessi atriði, sem og friður á vinnumárkaði, efla þann
sóknarhug og þau sóknarfæri, sem íslenskt atvinnulíf hefur
þurft á að halda. En fleira kemur til. Tekist hefur að lækka
raunvexti í landinu og það vemlega og það sem meira er,
varanlega, ef vel er á spilum haldið. Þegar ríkisstjórnin hóf
störf sín í maí 1991 vom raunvextir spariskírteina ríkissjóðs
á verðbréfaþirtgi 8,4%, en em nú um 5%. Með öðrum orðum
hafa þessir viðmiðunarvextir lækkað um nálægt 3,4% á ferli
stjómarinnar. Það er meiri árangur en nokkur þorði að spá.
Nafnvextir hafa lækkað heldur hægar en eðlilegt er, en
búast má við jákvæðum breytingum á þeim vaxtakjömm
strax á nýju ári. Vinnufriður, lág verðbólga, hagstætt raun-
gengi, lækkandi vextir og minni gjöld á atvinnurekstrinum
eru atriði sem stjórnvöld hafa lagt grundvöll að.
Núverandi stjórn fordæmdi skammtímakák og sértækar
aðgerðir fyrrverandi ríkisstjórnar og boðaði að frumskylda
stjórnvalda væri að tryggja hinn almenna grandvöll atvinnu-
lífsins. Ekki verður um það deilt að það hefur tekist og af
þeim ástæðum stöndum við betur af okkur mikinn þorskafla-
brest og mikla verðrýrnun á afurðum okkar. í áætlunum
Þjóðhagsstofnunar frá síðastliðnu hausti var gert ráð fyrir
því að sjávarútvegúr yrði rekinn með 4,5% halla á næsta
ári, þrátt fyrir hið mikla verðfall, sem var um 20%, á afurð-
um sjávarútvegsins og að þorskafli hafí verið skorinn niður
um helming á þremur árum. Þessar tölur um halla í sjávarút-
vegi voru við það miðaðar, að verðlag á afurðum hækkaði
ekki, þrátt fyrir að það væri orðið mjög lágt í sögulegu sam-
hengi og einnig var miðað við að engin hagræðing myndi nást
í sjávarútvegi. Óvarlegt er að spá fyrir um frekari afurða-
verðshækkun þó nokkur hækkun hafi orðið síðustu mánuði,
eftir langvarandi lækkunartímabil. Á hinn bóginn er hægt
að gera ráð fyrir því, að hagræðing skili nokkru, enda er
fmmvarp um Þróunarsjóð sjávarútvegsins komið fram og
að veruleg hagræðing hefur orðið í sjávarútvegi að undan-
förnu. í þriðja lagi er nú ljóst að verðbólgan verður jafn lág
og um var getið. Raungengið mun því lagast, útflutningsat-
vinnuvegunum í hag. í fjórða lagi er að verða veraleg vaxta-
lækkun sem ekki var gert ráð fyrir í fyrri spám Þjóðhags-
stofnunar. Því má búast við að hagur sjávarútvegsins í heild
verði nokkm betri en fyrri spá Þjóðhagsstofnunar benti til.
En ekki skal úr því dregið, að allmörg sjávarútvegsfyrirtæki
á einstökum stöðum munu þó áfram verða í vandræðum.
Þegar farið er yfir umræður á þingi og í þjóðfélaginu um
stöðu sjávarútvegsins fyrir aðeins hálfu ári, er sýnt að staða
hans verður þrátt fyrir allt miklu traustari en allar spár
bentu til þá. Það er auðvitað fagnaðarefni og segir þá sögu,
að þegar stofnarnir styrkjast á ný, mun sjávarútvegurinn
verða fljótur að eflast, fyrst hann hefur staðið hin miklu
áföll, sem hann hefur orðið fyrir, svo vel af sér. Segja má