Morgunblaðið - 08.05.1994, Blaðsíða 24

1
24 SUNNUDAGUR 8. MAÍ 1994
Rætt við Baldur
Jónsson forstiiOu-
mann fslenskrar
i málstöðvar
!
í
1
J
eftir Oddnýju Sv. Björgvins
„ALLT VELTUR á því að við getum skilað arfínum - íslenskri tungu
- til næstu kynslóða," segir Baldur Jónsson prófessor, forstöðumað-
ur íslenskrar málstöðvar. „Ef við getum það ekki, er úti um okkur
sem þjóð. Þá glötum við þeim þjóðréttindum sem við njótum. Allir
eru sammála um að efla þurfí ístenska málrækt, verkefnin eru
óþijótandi, en Málræktarsjóður er ekki aflögufær. Á fimmtíu ára
afmæli lýðveldisins færi vel á því að ríkisstjórn og Alþingi veittu
sérstakt hátíðarframlag til Málræktarsjóðs, eina milíjón fyrir hvert
lýðveldisár. Þá fyrst gætum við farið að veita styrki til brýnna verk-
efna.“ Nú er í gangi kynningarátak Málræktarsjóðs. Af því tilefni
heimsótti blaðamaður íslenska málstöð á Aragötu 9 og ræddi við
forstöðumanninn.
Kirstin Flygen-
rlng, Baldur Sig-
urósson, Bryn-
hildur Bene-
diktsdóttir, Kóri
Kuaber og Bald-
ur Jónsson.
Kirstin og Bryn-
hildur eru aó
vinna aó undir-
búningi hag-
fraeóioróasafns.
Islensk málstöð er hin opinbera
miðstöð málræktar í landinu,
skrifstofa og framkvæmda-
stofnun íslenskrar málnefndar og
rekin af henni í samvinnu við Há-
skóla íslands. „íslensk málnefnd sem
stofnuð var 1964, er sprottin upp
af hugmyndum um íslenska akadem-
íu sem rekja má aftur fyrir síðustu
aldamót," segir Baldur. „íslenskan
var aðalvopnið í sjálfstæðisbaráttu
okkar, við áttum þessa tungu, þessar
bókmenntir. Allt tengist þetta sam-
an, sjálfstæðisbaráttan, málhreinsun
og nýyrðastörf fyrr á öldinni. Síðan
kom tii hvatning frá norrænu frænd-
þjóðunum sem ásamt þessu leiddi til
stofnunar Islenskrar málnefndar.
Segja má að málnefndin hafi iengi
vel svifið í lausu lofti qg vantað fram-
kvæmdamátt, þar til Islensk málstöð
tók til starfa 1. janúar 1985. Þá
færðist nýtt líf í starfsemina og
hægt var að takast á við fleiri við-
fangsefni."
„Málstöðin er ráðgjafarstofnun,
ekki lögreglustofnun,“ segir Baldur.
„Málfarsráðgjöf fyrir almenning er
eitt af verkefnum okkar, og yfirleitt
gengur síminn hér allan daginn.
Spurt er um málnotkun, merkingu
orða, stafsetningu og beygingar.
Mjög oft er spurt um nýyrði. Menn
eru með nöfn á enskri tungu, en
vantar íslenska heitið. Stundum
verða til nýyrði í símtali." Allt er
skráð, safnað saman í orðabanka.
Málstöðin er miðstöð. nýyrðastarfs-
ins. Henni er ætlað að fylgjast með
þróun íðorðabanka í öðrum löndum,
undirbúa og reka slíkan banka hér.
„íðorð“ er nýyrði sem hljómar
kannski framandlega, en íðorð eru
orð sem bundin eru tilteknum fræði-
greinum eða starfsgreinum. Nú eru
starfandi í landinu um þijátíu orða-
nefndir sem málstöðin heldur uppi
samstarfi við. í tengslum við það
samstarf hafa komið út sérhæfðar
orðabækur, eins og Tölvuorðasafn
og Orðaskrá úr uppeldis- og sálar-
fræði, nú síðast Flugorðasafn, en
bókaútgáfa fræðslu- og leiðbeining-
arrita um íslenskt mál er mikilvægur
þáttur f starfseminni. Einnig má
geta þess að á vegum íslenskrar
málnefndar er unnið að undirbúningi
hagfræðiorðasafns í samvinnu við
orðanefnd hagfræðinga.
„Flugorðanefnd var stjómskipuð
nefnd sem sat í fimm ár og hélt sam-
tals 120 fundi við borðið héma,“
segir Baldur og bendir á litla fundar-
borðið í skrifstofu sinni, þar sem við
sitjum. „Það er geysileg vinna fólgin
í því að taka saman orðasafn yfir
heila atvinnugrein.
Halldór Blöndal samgöngu- og
landbúnaðarráðherra sagði, þegar
útgáfu Flugorðasafnsins var fagnað:
„Er þá ekki landbúnaðurinn næstur?“
Eg hef ekkert á móti því, en hvað
þá með sjávarútveginn og hvað með
hina nýju atvinnugrein ferðaútveg-
MORGUNBLAÐIÐ
Morgunblaðið/Kristinn
aðri frá okkur en við frá honum!
Okkar hefur bara svo lítið gætt frá
upphafi vega, vegna fámennis vors.“
— Hvað leggja íslendingar til
heimsmenningarinnar?
„Sérhver þjóðtunga er einstakur
menningarheimur sem er óendanlega
stór. Málið okkar getur verið jafn-
stórt og aðrar þjóðtungur, þó að
aðeins 250 þúsund manns hafí það
að móðurmáli. Aftur á móti eigum
við Iengri samfellda málhefð en
nokkur önnur þjóð svo vitað sé. Við
eigum þetta samband langt aftur í
miðaldir, þetta dæmalausa samhengi
í máli og bókmenntum. Ef það rofn-
ar, þá er eins og skorið hafi verið á
líftaug þjóðernisins.
Fyrir þessum fjársjóði er okkur
trúað. Enginn getur varðveitt hann
nema við. Ef við glötum honum,
vantar eina blómtegund í málflóru
heimsins. Þetta er svo gríðarlega
st^órt hagsmunamál fyrir fslensku
þjóðina, að ég er ekki viss um að
allir átti sig á því.
Mér finnst það vera ævintýri að
við skulum ein fá að ráða yfir þessu
landi, yfir þessari landhelgi. Við
fengjum það ekki, ef við værum
enskumælandi. Hingað koma Japan-
ar og Kínveijar í viðskiptaerindum,
fulltrúar tugmilljóna- og milljarða-
þjóða sem tala við íslendinga sem
jafningja. Það myndu þeir ekki gera,
ef við værum enskumælandi. Þá
væri ísland verstöð eða herstöð.
Ef við viljum vera þjóð á meðal
þjóða, þátttakendur á alþjóðlegum
vettvangi meðal margfalt fjölmenn-
ari þjóða, verðum við að varðveita
tunguna. Við kæmum engum fulltrú-
um á málþing frá 250 þúsund manna
samfélagi sem talaði ekki annað en
ensku. Við eigum allt undir því að
varðveita íslenskuna.
Menn átta sig ekki alltaf á þessu
samhengi, hugsa og tala meira um
efnahagslegt sjálfstæði. Auðvitað
getum við glatað því vegna gáleysis
í efnahagsmáium. En jafnvel þótt við
værum efnahagslega undirokuð,
gætum við haldið áfram að vera sér-
stök þjóð. Það hefur sagan kennt
okkur. Það sem bjargaði okkur fyrr
á öldum var að við varðveittum allt-
af okkar eigið mál órofíð. Ef við glöt-
um tungunni, þá er þjóðernið í hættu.
Og ef við glötum þjóðerninu, eigum
við engan rétt á að vera talin á
meðal þjóða, þótt við byggjum þetta
land. Hvað verður þá um fullveldi
og sjálfstæði? Að þessu verðum við
að hyggja vandlega."
— Þú segir að sjálfstæði okkar
sé fólgið í varðveislu íslenskrar
Baldur Jónsson, forstöóumaóur íslenskrar mólstöóvar.
inn? Mörg hugtök liggja einnig til
úrlausnar í tengslum við umhverfís-
málin. Við komumst bara svo lítið
áfram vegna ijárskorts.“
Baldur segir, að kveikjan að Mál-
ræktarsjóði hafí verið fjárskortur
þeirra sem voru að starfa að sérhæfð-
um orðasöfnum, en fengu hvergi
styrkveitingar. „Enginn sjóður var
til í landinu, sem þjónaði þessari
starfsemi, — hún féll ekki undir rann-
sóknir, Iistir né vísindi.“
Á 25 ára afmæli íslenskrar mál-
nefndar, vorið 1989, þegar spurðist
að hafínn væri undirbúningur að
stofnun málræktarsjóðs, fóru fram-
lög að berast. Sænska akademían
reið á vaðið, kom í heimsókn um
sumarið og afhenti íslenskri mál-
nefnd 100 þús. sænskra króna stofn-
framlag til væntanlegs málræktar-
sjóðs.
í skipulagsskrá Málræktarsjóðs
frá 1991 segir, að meginmarkmið
hans sé að beita sér fyrir og styðja
hverskonar starfsemi til eflingar ís-
lenskri tungu og varðveislu hennar.
Markmiðum sínum hyggst Málrækt-
arsjóður ná með því að sinna eftir-
töldum verkefnum: Að styrkja fjár-
hagslega nýyrða- og íðorðastarf í
landinu; starf orðanefnda; útgáfu
handbóka um málnotkun, kennslu-
efnis í íslensku og orðabóka; veita
viðurkenningar fyrir málvöndun og
málrækt; styrkja hvers konar fram-
tak sem verða má til þess að mark-
miðum sjóðsins verði náð.
í tilefni af 50 ára afmæli lýðveldis-
ins hafa þeir Ingi R. Helgason, Ottó
A. Michelsen og Ólafur B. Thors
ákveðið að beita sér fyrir söfnun
frjálsra framlaga í sjóðinn. Enn frem-
ur segir Baldur, að sú hugmynd hafí
verið rædd við forystumenn þjóðar-
innar, að ríkisvaldið styrki sjóðinn
með myndarlegu hátíðarframlagi í
tilefni þessa merkisafmælis lýðveld-
isins.
„Ollu þarf að fylgja eftir og þess
vegna var farið út í þetta kynning-
arátak,“ segir Baldur. „Stjóm Mál-
ræktarsjóðs vill stefna að því að höf-
uðstóll sjóðsins verði kominn í 100
milljónir kr. á 50 ára afmæli lýðveld-
isins 17. júní 1994. Mín hugmynd
var sú, að frá stjómvöldum kæmu
50 milljónir króna sem jafngiltu einni
milljón á ári í sögu lýðveldisins. Þá
væru stjórnvöld búin að gera það sem
ætlast væri til af þeim.“
Að sögn Baldurs á höfuðstóllinn
að standa óskertur, en leyfílegt að
nota vextina í styrkveitingar. Hann
segir að hingað til hafi allar stjómir
sjóðsins verið til bráðabirgða og að-
eins haft það hlutverk að safna fé.
í ár muni aðalfundur Málræktarsjóðs
kjósa fyrstu stjómina sem situr fullt
skipunartímabil, það er fjögur ár.
Islensk málnefnd, íslensk málstöð
og Málræktarsjóður. Allt þetta til
varðveislu og eflingar íslenskri
tungú.
— En hver er staða íslenskunnar?
— Er íslensk tunga á undanhaldi?
Við ræðum um breyttan framburð,
hve erfitt sé að skilja mörg ung-
menni. Afturför í lestrarkunnáttu.
Afturför í skiiningi á almennum
orðatiltækjum. Hve oft málsháttum
sé brenglað. Hve oft megi heyra
málvillur í almennri málnotkun.
Baldur segir að málstöðin sé lítið á
þessum vettvangi.
„Okkur er ekki ætlað að skipta
okkur beint af skólunum, en það er
ljóst að vandi þeirra er mikill.
Kannski höfum við ekki beitt áhrifum
okkar sem skyldi, málnefndin þyrfti
að vera öflugri, hafa meiri fjárráð.
Mér fyndist til dæmis fara vel á því
að íslensk málstöð fengi þó ekki
væri nema eina nýja stöðu í tilefni
af tíu ára afmæli sínu í byijun næsta
árs!
Málið er svo oft tengt því sem
horfíð er. Oft hrökkva menn við
steinhissa, skilja ekki hvað við er
átt, þegar sagt er til dæmis „að hafa
bæði töglin og hagldirnar". Fræðsla
um þennan menningarheim er geysi-
lega mikilvæg. Sá sem getur ekki
lesið Brennu-Njálssögu, getur ekki
heldur lesið Morgunblaðið sér að
gagni. Það er nauðsynlegt að þekkja
ávísanir málsins á þann menningar-
eða hugarheim sem lifað er í hveiju
sinni.
Við þurfum að þekkja söguna. Sá
sem þekkir hana ekki veit til dæmis
ekki hvort okkur er að fara fram eða
aftur. Ég óttast, að við vitum ekki
nógu vel hver er styrkur okkar og
veikleiki.“
— Hver erum við?
„Eins og ég sagði, óttast ég að
íslendingar hafí vanrækt fræðslu um
sjálfa sig. Hætt er við að útlendingar
geti logið okkur fulla, ef við höfum
ekki gagnrökin á reiðum höndum.
Sá sem er ófróður getur ekki tekið
á móti rökum fávísra manna.
Mörg okkar trúa því að Islending-
ar séu einangraðir, en ég spyr —
voru það kannski einangraðir bænd-
ur sem skrifuðu íslenskar fombók-
menntir, ekki aðeins sína sögu heldur
einnig þjóðanna í kringum sig? Nei,
ef nokkur þjóð er ekki einangruð,
þá eru það íslendingar, hef ég oft
sagt. Umheimurinn er miklu einangr-
i