Morgunblaðið - 10.12.1995, Blaðsíða 30

30 SUNNUDAGUR 10. DESEMBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
KÓNGUR
UMSTUND
Nýjar bækur
* ••
I bókinni Kóngur um stund fjallar Ornólfur
> ■
Amason um ævi og störf Gunnars Bjama-
^sonar, fv. hrossaræktarráðunauts ríkisins og
frumkvöðuls um útbreiðslu íslenska hestsins
um allan heim. Sagt er frá uppvexti Gunn-
ars á Húsavík, námi á Akureyri, Hvanneyri
og í Kaupmannahöfn og síðan litríkum og
stormasömum ferli innanlands og utan.
EGAR Gunnar hóf störf var
vélvæðingin að leysa hest-
inn af hólmi og hlutverki
hans virtist lokið. Bókin lýsir því
, m.a. hvernig þróunin snerist við og
**5iafin var stórfelld reiðhestarækt á
íslandi og útflutningur gæðinga til
annarra landa. Nú er svo komið að
þúsundir fjölskyldna í tuttugu lönd-
um eiga íslenska hesta og helga
þeim tómstundir sínar.
í sérstökum bókarauka er að
finna val Gunnars á 40 bestu stóð-
hestum tuttugustu aldarinnar
ásamt upplýsingum um afkvæmi
' þeirra. Þessa stóðhesta kallar
Gunnar gullklumpana í genabank-
anum eða burðarása íslenska gæð-
ingakynsins.
Nám á krepputímum
í Menntaskólanum eignaðist ég
ýmsa góða félaga sem margir voru
utanbæjarmenn og bjuggu á vist-
inni eins og ég. Ég umgekkst áfram
þá Benna Bjarklind og Nonna bróð-
ur hans sem bjuggu hjá séra Frið-
riki Rafnar. Þá var ég oft í slag-
togi við Sigurð Bjarnason frá Vig-
ur, Áma Þorbjörnsson frá Geita-
skarði, Stefán Jónsson frá Nauta-
búi og Lúðvík Jósepsson frá Norð-
firði. Aðrir góðir vinir voru m.a.
Hermann Jónsson frá Húsavík,
Björn Jónsson og Haukur Snorra-
- 'son sem varð ritstjóri Tímans.
Ég byrjaði svolítið að bragða vín
á þessum árum þótt ungur væri.
Sala áfengis var bönnuð með lögum
en við strákamir urðum okkur oft
úti um flösku af landa eða smygluð-
um veigum sem sjómenn seldu til
að drýgja tekjurnar. Þetta var þó
bara stöku sinnum á hátíðum og
tyllidögum. Við vorum upprennandi
menntastétt þjóðarinnar og forðuð-
umst því alvarlega óreglu.
í MA ríkti geysilegur áhugi á
stjómmálum. Ég man ekki eftir að
Siggi Bjama væri farinn að gera
sig gildandi sem ræðuskörungur og
ég held að við Lúlli Jóseps höfum
yerið einna mælskastir í hópnum. í
skólanum voru nokkrir kommúnist-
ar. Einna skæðastir voru tveir piltar
frá Hafnarfirði, Guðmundur Helga-
son og Jónas sonur Ögmundar
skólastjóra í Flensborg og Guð-
bjargar frænku minnar og fóstur-
systur pabba. Jónas frá Hriflu hafði
komið því til leiðar að nemendum
menntaskólanna væru bönnuð af-
skipti af stjórnmálum. Sigurður
skólameistari framfylgdi þessu
banni og rak meira að segja úr
skóla einn uppáhaldsnemanda sinn,
Ásgeir Blöndal Magnússon, síðar
málfræðing og orðabókarritstjóra,
fyrir að hafa skrifað pólitíska grein
í Dag.
„Það þarf að streyma blóð!“
Árið 1932 var verkfall á Akur-
eyri og ekki hægt að skipa upp úr
Nova, skipi norska útgerðarfélags-
ins Det Bergenske sem faðir minn
var umboðsmaður fyrir á Húsavík.
Kaupmenn á Akureyri voru auðvit-
að súrir að fá ekki vörumar upp
úr skipinu og synir og aðrir ættingj-
ar þeirra bjuggust til að ganga í
uppskipunarvinnuna.
Einar Olgeirsson kom norður til
að stappa stálinu í verkfallsmenn.
Hann þekkti Guðmund Helgason
og færði í tal við hann hvort hann
gæti ekki laumast til að ná saman
á námskeið í marxískum fræðum
einhverjum greindum strákum sem
hugsanlega væru opnir fyrir fagn-
aðarboðskap sósíalismans. Ég fór á
þetta námskeið sem haldið var með
mikilli leynd í kjallara úti á Odd-
eyri. Kennari auk Einars var Þór-
oddur Guðmundsson frá Siglufirði.
Þarna mættu meðal annarra skóla-
pilta Haukur Helgason, síðar hag-
fræðingur og starfsmaður Útvegs-
bankans, Lúðvík Jósepsson, síðar
ráðherra, Bjöm Jónsson, síðar for-
seti Alþýðusambandsins og ráð-
herra, og Jóhannes Pálmason, síðar
prestur á Suðureyri. Guðmundur
Helgason varð reyndar líka prestur,
í höfuðvígi sósíalismans á íslandi,
Neskaupstað. Við mættum þama á
hveiju kvöldi í eina viku, læddumst
að húsinu og niður kjallaratröpp-
urnar einn og einn í einu.
Þetta komst ekki upp. En
skömmu seinna urðu átök á bryggj-
unni. Þar var Steingrímur bæjar-
fógeti umkringdur lögreglumönn-
um. Synir broddborgaranna, kaup-
manna og útgerðarmanna á Akur-
eyri, voru þarna og einnig ýmsir
Húsvikingar, t.d. Stefán bróðir
minn og Hafsteinsstrákarnir. Ég
var eini strákurinn frá Húsavík sem
ekki skipaði mér í þessa hvítliða-
sveit. Ég stóð bara álengdar og
fylgdist með þegar þeir tengdu
slöngu við krana í nærliggjandi
húsi og sprautuðu vatni yfír verka-
lýðinn. Mér er minnisstæður gijót-
harður þingeyskur kommúnisti,
Áskell sonur Snorra á Þverá, síðar
söngstjóri, sem stóð í fylkingar-
bijósti. Á eftir var mér sagt að
þegar vatnsbunan skall á höfðinu á
honum og lækirnir streymdu niður
í hálsmálið hafi karl sagt: „Það
þarf að streyma blóð!“
Ég var satt að segja mjög á'báð-
um áttum í pólitíkinni en líklega
hefði ég kosið kommana ef ég hefði
fengið að greiða atkvæði í kosning-
um eftir námskeiðið hjá Einari 01-
geirssyni.
Það sem höfðaði sterkast til ungs
fólks og verkalýðsins voru hugsjón-
ir marxista um jöfnuð og bræðra-
lag. Þetta var líka að nokkru leyti
í kunnuglegum, kristilegum anda
og menn trúðu því þess vegna að
Lenín og Stalín væru eins konar
arftakar Jesú Krists.
„Kommúnisminn er leið réttlæt-
isins í mannfélaginu,“ sagði Einar
Olgeirsson.
Ég skal játa það að ég heillaðist
mjög af þessum boðskap á sellu-
fundunum á Akureyri og fannst
eins og stórkostlegt ævintýri væri
í uppsiglingu. Þegar ég kom heim
FRÁ Ameríkureiðinni miklu 1976. íslenskir hestar tóku þátt í kappreið yfir þvera Norður-Ameríku í
tilefni af 200 ára afmæli Bandarikjanna. Gunnar Bjarnason flytur hátiðarræðuna á útisamkomu í Kank-
akee í Ulinois á Memorial Day og tekur síðan við lykli borgarinnar úr hendi borgarstjórans sem stend-
ur fyrir aftan Gunnar á myndinni. Gunnar lagði sem oftar út af því að ef Leifur Eiríksson hefði tekið
með sér islenska hesta i Vínlandsförina hefði Norður-Ameríka líklega orðið íslensk nýlenda.
GUNNAR Bjarnason skoðar útflutningshest árið 1960.
til Húsavíkur höfðu kommúnistarn-
ir þar auðvitað frétt af „innræti“
mínu og var ég boðinn í hópinn.
Helstu fyrirliðar þar voru þá Krist-
ján Júlíusson og Sigfús Jóelsson,
seinna skólastjóri á Reyðarfirði. En
það bögglaðist mjög fyrir mér að
aðaláhugamál kommanna virtist
vera að beijast við krata og þeir
beindu spjótum sínum stöðugt að
þeim frekar en höfuðandstæðingum
sínum, atvinnurekendunum, sem
þeir kölluðu arðræningja. Þá kom
í ljós að ég var ekki nógu leiðitam-
ur til að vera kommi. Ég sneri baki
við Stalín og þeim félögum og gerð-
ist bara krati.
„Svolítið sem er betra en kaffi“
Að afloknu gagnfræðaprófi, sem
tekið var upp úr þriðja bekk í MA,
var fjárhagsástandið þannig hjá
kapítalistanum og arðræningjan-
um, föður mínum, að ljóst var að
hann hafði ekki peninga til að kosta
mig til áframhaldandi náms á Akur-
eyri. Enga vinnu var að fá handa
mér sem gerði mér kleift að afla
mér sjálfur fjár. Ég varð bara að
fara aftur í fjósið og reyna þannig
að hjálpa til við að framfleyta fjöl-
skyldunni.
Framtíðarhorfurnar voru því ekki
bjartar. Mér virtist alls ekki á mínu
valdi að ganga menntaveginn. Og
hafi ég einhvern tíma borið þær í
bijósti held ég að ég hafi þá afskrif-
að allar hugmyndir um að gerast
prestur, eins og mamma og Brynj-
ólfur Sveinsson vildu, eða embættis-
maður eins og Hafsteinsstrákarnir.
En þó var ég auðvitað ekki búinn
að sætta mig við að hætta námi.
Ég þurfti bara að taka hlé þar til
ég hefði safnað mér fyrir náms-
kostnaði.
Þó að ég mætti þarna nokkru
andstreymi var eitt og annað sem
rak á fjörur mínar og opnaði fyrir
mér nýja möguleika til að njóta lífs-
ins þótt á móti blési. Ég missti
sveindóminn.
Unaðssemdir ástarinnar voru mér
algjör opinberun. Þó hafði ég gert
mér talsvert háar hugmyndir um
þessa dásemd lífsins og farið á fjör-
ur við blómarósir Akureyrar og
Húsavíkur hvenær sem færi gafst.
En vonin um hinn endanlega sigur
var eiginlega ekki með í spilinu og
þá vantaði líka sannfæringarkraft-
inn í tilraunimar. En skólastrákar
eins og ég sættu sig við miklu minna.
Við vomm alsælir með fáeina
franska kossa og ómarkvissar og
ósannfærandi skyndiárásir á þá
parta af girnilegum kroppum skóla-
systra okkar sem víggirtir vom
þykkum og harðlæstum nærhöldum.
Um haustið eftir að ég hætti í
menntaskólanum fékk ég eitt sinn
innhlaup í skúr á Húsavík til að
reyna að lagfæra skemmdir sem
ég hafði valdið á vömbílnum hans
pabba með því að velta honum út
í skurð. Alllangur spölur var frá
þessum vinnustað heim í Bjarnahús
til mömmu að fá hressingu og nær-
ingu. Kona sem bjó í næsta húsi
var því svo vingjarnleg að spyija
mig hvort ég vildi ekki bara líta inn
hjá sér um kaffileytið. Þessi kona
var einhvern veginn þannig að öll-
um strákum á Húsavík varð star-
sýnt á hana og kom á þá sérstakur
svipur þegar hún átti leið hjá. Hún
var ímynd kvenleikans, geislandi
fögur í andliti og íturvaxin.
Hún var helmingi eldri en ég,
nálægt fertugu, og ég var svo
grænn að ég hafði ekki hugmynd
um hvað til stóð fyrr en ég var
kominn inn í forstofu hjá henni og
sá að hún var í hálfgagnsæjum
hýjalínsslopp einum klæða. Það var
heit stríðni í augunum á henni og
hún sagði: „Ég ætla að gefa þér
svolítið sem er betra en kaffi." Þetta
var eins og vígsla í einhvers konar
launhelgum. Konan fagra hafði allt
frumkvæðið, færði mig úr fötunum,
hægt og fumlaust, strauk mig hátt
og lágt og gerði við mig ýmislegt
sem mig hafði aldrei dreymt um.
Og allt lék henni þetta í hendi með
svo frábærum þokka að það var
eins og ekkert í heiminum væri
eðlilegra en það sem við vorum að
aðhafast.
En þetta var ekki andskotalaust.
Konan var gift. Maðurinn hennar
var til allrar guðslukku oft fjarver-
andi vegna vinnu sinnar og þá hljóp
ég í skarðið. í litlu kauptúni eins
og Húsavík var ekki auðvelt að
leyna slíku enda voru áreiðanlega
margir sem fylgdust með ástarsam-
bandi okkar.
Ég hef oft hugsað um það síðan
að þó að ég hafi verið svo lánsamur
um ævina að eiga ótal ánægju-
stundir í nálægð við fagrar konur
hef ég líklega aldrei kynnst öðru
eins séníi á sviði ástarlífsins og
þessum fyrsta kennara mínum. Það
var eins og hún kynni allt sem
hægt er að læra og hugmyndaflug
hennar ætti sér engin takmörk. Hún
handlék mig eins og snillingur leik-
ur á hljóðfæri. í fyrstu skiptin sem
ég sótti hana heim lét ég mér lynda
að vera hljóðfærið en smám saman
fór ég að færa mig upp á skaftið
og vildi sjálfur fá að spila.
Hvílík hundaheppni fyrir ungan
mann að stíga fyrstu sporin í darr-
aðardansi ástarinnar undir slíkri
leiðsögn. Þetta var yndisleg kona
og hún skipar ákveðinn sess í hjarta
mínu. Ef þessi kona hefði ekki ver-
ið gift er ekkert ólíklegt að fyrir
mér hefði farið eins og forfeðrum
mínum Bjarna riddara og Kristjáni
í Stóradal, að þroskuð kona hefði
tekið mig kornungan upp á sína
arma og ekki sleppt mér aftur. Ég
kenni svo sem engra ónota við þá
tilhugsun.
Með þessari mögnuðu reynslu var
ég nú kominn á bragðið. Astkonan
hafði vakið mig til lífsins og eftir
það horfði ég á allar stúlkur á nýj-
an hátt. Mér fannst eins og þær
horfðu líka öðruvísi á mig, eins og
ég hefði breyst og væri þá meira í
mig spunnið. Mér varð ljóst að sak-
leysið var ekki það sem gekk í aug-
un á stúlkunum þegar þær voru að
spá í stráka.
Af hrossaræktarráðunaut
Oft þurfti ég að fara til Reykja-
víkur á fundi um helgar og þá fékk
ég mér líka í staupinu með hesta-
fólki eða þá kollegum mínum hjá
Búnaðarfélaginu, til dæmis Stein-
grími Steinþórssyni og Halldóri
Pálssyni.