Morgunblaðið - 03.02.1996, Blaðsíða 31
MORGUNBLAÐIÐ
LAUGARDAGUR 3. FEBRÚAR 1996 31
AÐSENDAR GREINAR
Vilhjálmur Örn
Vilhjálmsson
sem ég hef haft aðra
skoðun á gjóskulaga-
fræðinni en þeir.
Loks nú telur Karl
Grönvold ástæðu til
að svara fyrir hönd
þeirra allra og þá
með slíkum stóryrð-
um og svívirðingum,
að leitun er að öðru
eins í fræðilegri um-
ræðu.
Byggð í
Þjórsárdal
Til upplýsingar
skal þess getið að
gjóskulagafræði er
tilraun til að nota
aðferðir og þekkingu jarðfræðinnar
til að aldursgreina fornleifar og nátt-
úruleifar hvers konar. Séríslensk út-
gáfa þessara fræða byggir m.a. á
notkun ritaðra heimilda. Eg hef dreg-
ið hiuta gjóskulagafræðinnar í efa
og reynt að sýna fram á, að þrátt
fyrir ýmis ágæti hennar, sem eru
orðin fleiri í mínum augum en ég
taldi fyrir 12 árum, hafi hún ekki
nýst til að tímasetja eyðingu byggðar
í Þjórsárdal rétt. Ástæða þess að ég
nefni Þjórsárdalinn er sú að fomleif-
arnar þar hafa verið eitt helsta rann-
sóknarsvið mitt um árabil.
Hingað til hefur því verið haldið
fram að vikurfall í Heklugosi árið
1104 hafi lagt alla byggðina innst í
Þjórsárdal í eyði. (Upphaflega héldu
jarðfræðingar því fram að það hefði
gerst í Heklugosi árið 1300.) Þegar
ég fór að rannsaka málið árið 1983
hélt ég að vikurinn frá 1104 gæti
ekki verið frá þeim tíma, vegna þess
að á Stöng og öðrum bæjum í Þjórs-
árdal fundust gripir sem örugglega
voru yngri en frá 1104. Eg gekk
einnig út frá því, eins og flestir, að
Heklugos hefði eytt byggð í dalnum.
Eftir rannsóknir á Stöng 1986 komst
ég að annarri niðurstöðu og hef birt
hana opinberlega. Gosið hefur átt sér
stað árið 1104, en það eyddi ekki
byggðinni í Þjórsárdal. Það er því
einkennilegt að Karl haldi enn, að
ég telji að Heklugos hafi ekki átt sér
stað árið 1104.
Forngripir og kolefnisaldursgrein-
ingar (mynd 1) sýna að byggðin lagð-
ist ekki af fyrr en eftir 1200. Byggð
hélst lengi eftir að gosið í Heklu
átti sér stað árið 1104. Á Stöng
hafa fundist byggingarleifar frá
landnámi fram til ca.
1250. Ein af mikilvægustu
röksemdunum fyrir ald-
ursgreiningunni á Stöng
til ársins 1104, var að
aðeins hefði fundist einn
skáli og eitt byggingar-
skeið á Stöng. Við rann-
sóknir á Stöng 1983-4,
1986 og 1992-93 hafa
tveir eldri skálar komið í
ljós. Einnig hefur fundist
kirkja (mynd 2) og kirkju-
garður, sem lögð voru af
fljótlega eftir 1100, og var
kirkjan þá notuð áfram
sem útihús.
Sérhver rannsókn og
niðurstaða er að sjálfsögðu
barns síns tíma. Rannsóknir í Þjórs-
árdal árið 1939 uppfylla t.d. ekki
nútímakröfur. Að segja það og lýsa
þeim rannsóknum er greinilega víta-
vert í augum Karls. Árið 1939 voru
engin þversnið teiknuð á Stöng. Við
þekktum því pkki afstöðu gjóskulaga
á Stöng gagnvart búsetulögum fyrr
Vísindalegnr agi, segir
Vilhiálmur Öm Vil-
hjálmsson, hefur orðið
fyrir neikvæðri útrás
tilfínninga.
en rannsóknir hófust að nýju á 9.
áratugnum. Sigurður Þórarinsson,
sem hélt þvf fyrstur fram að Stöng
hefði farið í eyði árið 1104, tók ekki
þátt í rannsóknunum á Stöng árið
1939 og hætti reyndar í þeim rann-
sóknunum og fór til Reykjavíkur, án
þess að sjá hvernig gjóskulög litu út
á Stöng. Á þessum tíma hélt Sigurð-
ur að vikurinn, sem hann taldi
granda byggðinni, væri frá Heklu-
gosi árið 1300. Matthías Þórðarson
þjóðminjavörður, sem hafði veg og
vanda að rannsókninni, var hins veg-
ar ekki sammála Sigurði, og virðist
hafa verið lítt gefinn fyrir tilgátur
þessa unga manns, sem þá var. Sig-
urður fékk athugasemdir frá Ólafi
Lárussyni og Jóni. Steffensen, sem
hann svaraði á röggsaman hátt - í
fræðiritum. Jón og Olafur héldu því
m.a. fram að aðeins eitt bygginga-
skeið hefði verið á Stöng og ein kirkja
í öllum Þjórsárdal. Hálfri öld síðar
LÍNURITIÐ sýnir niðurstöðu nýrrar aldursgreiningar á viðarkolum
úr gröf úr kirkjugarðinum á Skeljastöðum í Þjórsárdal sem rannsak-
aður var 1939. Samkvæmt viðtekinni gjóskulagafræði var hætt að
búa á Skeljastöðum og grafa látna í kirkjugarðinum eftir gos í
Heklu árið 1104 e.Kr. Leiðréttur aldur kolefnisaldursgreiningarinn-
ar fellur hins vegar á tímabilinu 1174-1277 e.Kr. Mælingar á sýnum
frá yngsta skálanum á Stöng sýna sams konar niðurstöður.
{•' -X. 1ý.
/A ! •: •■>>,
/a\ ; . : .*\A
SsÍM-jWíJ
t- ;|s#3
KIRKJA er fundin á Stöng. Hún er elsta kirkja sem rannsökuð hef-
ur verið á íslandi. Hún ætti ekki að geta verið til samkvæmt kenni-
setningu gjóskulagafræðinnar um eyðingu byggðar í Þjórsárdal.
Teikningin er hugmynd höfundar um upprunalegt útlit kirkjunnar.
leiddu rannsóknir mínar hins vegar
í ljós að svo er ekki.
Landnám og landnámslagið
Karl gefur mér afar vonda einkunn
fyrir að hafa gert athugasemdir við
aldursgreiningar á landnámslaginu.
Lagið hefur fengið ýmsar aldurs-
greiningar, sem allar voru að sjálf-
sögðu hluti af leitinni að hinu „rétta“.
Hins vegar hefur ávallt verið talað
um sérhveija nýja aldursgreiningu á
landnámslaginu sem sannaðan hlut.
Ég hef sagt og skrifað, að landnám-
slagið væri að mínu mati eitthvað
eldra en frá því 898 e.Kr., sem er
sá aldur er gefinn var laginu fyrir
um 15 árum. Nýlega hefur Karl hald-
ið því fram að sannað sé að lagið
sé frá því 871 e.Kr. Eitthvað getum
við Karl því verið sammála um, enda
miklar líkur á því að Karl hafi rétt
fyrir sér um aldur lagsins. Nú er
hins vegar úr vöndu að ráða, því
ekki er til nein skýring á því hvaða
gos olli sýruaukningu í Grænlands-
jökli árið 898, en það eru m.a. mæl-
ingar á ískjömum frá Grænlandi,
sem Karl byggir nýja tímasetningu
landnámslagsins á.
Karl telur landnám og landnáms-
gos samtímaatburði, en nefnir ekki
fjölda geislakols- aldursgreininga
(C14), sem bent geta til þess að
landnámið sé töluvert eldra. Umræða
um aldur landnáms á íslandi hefur
að mínu mati verið mjög óvísindaleg
á síðustu árum. Ég hef m.a. gert
mig sekan um að gagnrýna þá til-
gátu, sem sett hefur verið fram um
landnám fyrir hið hefðbundna land-
nám á grundvelli niðurstaðna kolefn-
isaldursgreininga. Þó að ég sé ekki
mjög trúaður á þá tilgátu, get ég
ekki hafnað henni. Ég get heldur
ekki afskrifað hana eins og Karl
gerir. Þrátt fyrir að margt í rök-
semdafærslu þeirrar tilgátu sé mér
framandi 5 fljótu bragði, hefur tilgát-
an að sjálfsögðu fullan rétt á sér.
Allt sem styður tímatal Ara fróða
hefur verið velþóknanlegt hér á landi,
annað nánast goðgá. Vísindamenn,
fornleifafræðingar, sagnfræðingar,
öskulagafræðingar og sérfræðingar
í geislakolsgreiningum verða að
koma saman og ræða málið með
opnum huga, skoða vandlega öll rök
og mótrök. Tólf ára þögn íslenskra
gjóskulagafræðinga, yfir „villutrú"
minni og „lélegri vísindamennsku",
er nokkuð langur tími og sýnir vel
á hvaða stigi umræðan milli fræði-
greina hefur verið. Hún hefur svo
að segja ekki verið nein.
Grein Karls Grönvolds hefði getað
verið þarft framlag til slíkrar umæðu,
en því miður hefur honum verið of
heitt í hamsi þegar hann hóf skrift-
irnar og vísindalegur agi orðið að
víkja fyrir neikvæðri útrás tilfínn-
inga, sem eru hinni fræðilegu um-
ræðu óviðkomandi.
Höfundur er fomleifafræðingur,
PhD.
Aukin hreyfing í daglegu lífí minnkar líkurnar á að fá ýmsa langvinna sjúkdóma, segja
Jóhanna M. Konráðsdóttir og Sólrún Jónsdóttir úr faghóp um hjartaendurhæfíngu, sem
fj alla hér um nauðsyn daglegrar hreyfíngar.
Sjúkra-
þjálfarinn
segir...
Hreyfum
okkur
. ef við fáum hæfilega
hreyfingu verðum við heil-
brigðari, þroskumst betur
og eldumst hægar, - en
ef við lifum kyrrsetulífi
verður líkaminn viðkvæm-
ari fyrir sjúkdómum,
þroskast verr og eldist
hraðar...“
EITTHVAÐ á þessa leið niælti gríski
læknirinn og heimspekingurinn
Hippókrates fyrir margt löngu.
Orð hans eiga ekki síður erindi
til okkar í dag. Niðurstöður rannsókna -
nýrra sem gamalla - sýna svo að ekki
REGLULEG hreyfing í hvaða Jóhanna M.
mynd sem er skilar árangri! Konráðsdóttir
verður um villst hvert gildi regluleg hreyf-
ing hefur fyrir heilsu okkar.
Hreyfing sem hluti af daglegu lífi
Með því að hreyfa okkur reglulega og
nota stóra vöðvahópa, t.d. með því að synda,
dansa eða ganga í a.m.k. 30 mínútur á dag
samtals, getum við dregið úr hættu á að
fá ákveðna sjúkdóma, s.s. hjartasjúkdóma.
í dag fara flestir allra ferða sinna í bíl.
Vinna margra krefst lítillar hreyfingar og
að vinnu lokinni tekur oft kyrrseta við.
Hvers vegna hreyfum við okkur ekki meira
en raun ber vitni? Er það af einskærri leti
eða er hreyfingin leiðinleg, tímafrek, sárs-
aukafull eða jafnvel kostnaðarsöm? Ef við
gefum okkur að hreyfingin sé ekki sárs-
aukafull, þá ættu hin atriðin ekki að þurfa
að koma í veg fyrir að við hreyfum okkur.
Til þess að hreyfingin nái að draga úr
Sólrún
Jónsdóttir
hættu á ákveðnum sjúkdómum er ekki tal-
ið að hún þurfi að vera samfelld lengi í
einu. Við getum hreyft okkur meira í dag-
lega lífinu. í stað þess að taka lyftuna eig-
um við að velja stigana, ganga eða hjóla
styttri vegalengdir og leika við börnin
og/eða barnabörnin. Hreyfingin þarf því
hvorki að vera tímafrek, framkvæmd á
afmörkuðum stað ákveðinn tíma dagsins
né vera kostnaðarsöm. En ef við viljum
bæta úthaldið þurfum við að hreyfa okkur
rösklega og samfellt í a.m.k. 30-40 mínútur
2-3 í viku. Þannig er gerður greinarmunur
á hreyfingu sem eykur þrek og þol og hreyf-
ingu sem dugar til að minnka áhættuþætti
sjúkdóma.
Erum við orðin of sein?
Þjálfum við þrek okkar og þol sem ung
búum við á ýmsan hátt að því alla ævi.
Það er auðveldara að byija að hreyfa sig
á ný, hafi maður einhvern tíma stundað
reglubundna þjálfun. En til þess að gott
úthald vari þarf að viðhalda því. Það er
ekki nóg að þjálfað sé stíft í ákveðinn tíma
og láta svo þar við sitja. Regluleg hreyfing
skilar árangri, hvenær sem fólk byijar að
stunda hana. Hæfileg regluleg hreyfing
getur:
• lækkað blóðþrýsting hjá fólki með of
háan blóðþrýsting,
• haft jákvæð áhrif á blóðfituna (kóleste-
ról) þ.e. aukið hlutfall góðu blóðfitunnar,
• aukið sykurþol hjá sykursýkissjúkling-
um,
• viðhaldið og aukið færni hjá öldruðum
og gert.þá seinna háða eða jafnvel óháða
umönnun annarra,
• bætt almenna líðan,
Mikilvægt er að við frá unga aldri lærum
að meta jákvæð áhrif hreyfingar. Ef skóla-
börn koma með það veganesti úr leikfimi-
tímum að hafa gaman af því að hreyfa
sig og reyna á sig hefur verið lagður mikil-
vægur grunnur að heilbrigðu lífi. Því er
best að byrgja brunninn áður en barnið
dettur ofan í. Við þá sem eru að hugsa
sér til hreyfings eftir langvarandi kyrrsetu
viljum við segja: Það er aldrei of seint að
byrja. Hvort sem þið viljið breyta ykkar
daglega lífsmynstri eða fara út í reglulega
þjálfun; ekki ætla ykkur um of og reyna
að bæta fyrir langvarandi kyrrsetu á einum
degi.
Farið varlega af stað, hafið ánægju af
hreyfingunni svo þið haldið áfram og gef-
ist ekki upp. Gangi ykkur vel og gleðilegt
nýtt hreyfingarár!
Jóhannn M. Konrádsdóttir er yfiryúkra-
þjálfi á Vífilsstaðaspítala og sjúkraþjálfari
á Endurhæfingarstöð þjarta- og lungna-
sjúklinga. Sólrún Jónsdóttir er sjúkraþjálf-
ari á þjartadeild Sjúkrahúss Reykjavíkur
og Endurhæfingarstöð lynrta- og lungna-
sjúklinga.