Morgunblaðið - 24.04.1996, Blaðsíða 26

26 MIÐVIKUDAGUR 24. APRÍL 1996
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
MIÐVIKUDAGUR 24. APRÍL1996 27
STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDl: Árvakur hf., Reykjavík.
FRAMKVÆMDASTJÓRI: Hallgrímur B. Geirsson.
RITSTJÓRAR: Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
DAGUR BOKAR
GÆR VAR alþjóðlegur dagur bóka og höfundaréttar. Það
er UNESCO, sem stendur fyrir því að 23. apríl ár hvert
verði slíkur dagur. Það er vel til fundið að efna til slíks við-
burðar til þess að vekja athygli á bókum og vekja áhuga á
bókum.
Bókaútgáfa er mjög blómleg víða um lönd. Bókaútgefend-
ur og bóksalar hafa leitað nýrra leiða til þess að selja bæk-
ur og hefur á margan hátt tekizt vel. Nú er jafnvel svo
komið, að í sumum löndum eru bókabúðir svo vel búnar, að
ferðamenn sækjast beinlínis eftir því að heimsækja þær og
á það ekki sízt við um bókaverzlanir í stórborgum Bandaríkj-
anna.
Við íslendingar lítum gjarnan svo á að við séum með
mestu bókaþjóðum í heimi. Það verður að draga í efa að svo
sé. Beggja vegna Atlantshafsins er mikið gefið út af merkum
bókum, bæði bókmenntaverkum, sagnfræði, bókum um þjóð-
félagsmál og önnur málefni. Okkar útgáfustarfsemi jafnast
ekki á við það, sem sjá má annars staðar nema á takmörkuð-
um sviðum, einfaldlega vegna þess að smæðar okkar vegna
höfum við ekki burði til slíkrar útgáfustarfsemi.
Bóksölulistar hafa vakið spurningar í hugum margra um
bókasmekk bókmenntaþjóðarinnar. Sannleikurinn er hins
vegar sá, að í flestum nálægum löndum eru metsölubækur
reyfarar af ýmsu tagi eða einhvers konar handbækur, sem
eru fremur dæmi um snjalla markaðssetningu en merkilegt
innihald. En hvað sem því líður fer ekki á milli mála, að
bókaútgáfa er blómleg bæði austan hafs og vestan og spá-
dómar um að bókin mundi líða undir lok með tilkomu nýrra
fjölmiðla á borð við sjónvarp eða myndbönd hafa ekki reynzt
á rökum reistir nema síður væri.
Margt í bókaútgáfu á íslandi er mjög vel gert. Bækur eru
betur gefnar út en áður, þ.e. frágangur þeirra er betri.
Ánægjulegt er að sjá hversu mörg erlend bókmenntaverk
eru að koma út í íslenzkum þýðingum. Útgáfur á borð við
Vídalínspostillu og Grágás eru útgefendum til sóma, svo að
nýleg dæmi séu nefnd.
Tæpast fer hins vegar á milli mála, að mörg bókaforlög
eiga erfitt uppdráttar, sem leiðir aftur til þess, að höfundar
eiga erfitt með að koma verkum sínum á framfæri. Þótt ný
tækni hafi að vísu léitt til þess, að það er auðveldara fyrir
unga höfunda að standa að útgáfu eigin bóka, breytir það
ekki því, að eftir því, sem þeim forlögum fækkar, sem hafa
eitthvert bolmagn, verður erfiðara fyrir höfunda að fá verk
sín gefin út. Raunar er ljóst, að sum forlög gefa bókmennta-
verk út, þótt fyrirsjáanlegt tap sé á þeirri útgáfu en greiða
tapið með útgáfu á margvíslegu léttmeti.
Hinn takmarkaði sölutími bóka er líka áhyggjuefni. Bók-
sölulisti, sem birtist í menningarblaði Morgunblaðsins sl.
laugardag yfir sölu bóka fyrstu tvo mánuði ársins sýnir að
bóksala er afar takmörkuð á þeim árstíma, svo að ekki sé
meira sagt. Þá er ekki ljóst hvaða áhrif mikil umbrot í smá-
sölu bóka eiga eftir að hafa. Þau umbrot eru að vísu ekki
einskorðuð við ísland. Nákvæmlega það sama er að gerast
í Bretlandi og raunar víðar.
Þótt alls kyns nýir fjölmiðlar ryðji sér til rúms, sjónvarp,
myndbönd, alnet o.s.frv. er alveg ljóst að tími bókarinnar
er ekki liðinn. Þvert á móti er ástæða til að ætla að það
yfirborðslega léttmeti, sem hinir nýju miðlar hafa upp á að
bjóða auki þörf fólks fyrir alvarlegra efni eins og bækur.
Stjórnvöld geta með ákvörðunum sínum dregið úr bókaút-
gáfu eða ýtt undir hana. Það ætti að vera grundvallarstefna
stjórnvalda að stuðla að öflugri bókaútgáfu í landinu. Það
ætti að vera grundvallarþáttur í menningarpólitík hverrar
ríkisstjórnar að stuðla að blómlegri bókaútgáfu. í þeim efn-
um hafa stjórnvöld gert margt vel og annað síður eins og
gengur.
Við íslendingar eigum að líta á það sem metnaðarmál að
verða sú bókaþjóð, sem við viljum vera og teljum okkur stund-
um vera. En til þess þarf þjóðin að kaupa bækur og líka á
öðrum árstíma en bara fyrir jólin. Sennilega geta fjölmiðlar
með breyttri og líflegri umfjöllun um bækur en hér hefur
tlðkazt átt drjúgan þátt I þvi, að svo verði.
En fyrst og fremst eru það þó bókaútgefendur og bóksal-
ar, sem þurfa að laga starfshætti sína að nýjum og breyttum
tíma eins og þeir hafa raunar gert með áberandi hætti á
undanförnum árum. Þeir þurfa t.d. með einhverjum hætti
að gera eldri útgáfur aðgengilegri fyrir almenning en nú
er. Það er að vísu ekkert séríslenzkt fyrirbæri. Nýir miðlar
á borð við alnetið geta hugsanlega auðveldað bókaforlögum
og bóksölum að hafa eldri útgáfur á boðstólum án þess að
þær fylli dýrmætt hillupláss í verzlunum. Það þarf að nýta
hina nýju miðla í þágu bókanna í stað þess að líta á þá, sem
keppinauta bókanna.
Andstaðan við stækkun NATO
MEGINMÁLIÐ er ekki hvort
Pólveijar eða Tékkar fá
aðild að Atlantshafs-
bandalaginu, NATO,
áhersluna ber að leggja á að treysta
samkipti Rússa og Vesturveldanna,
segir Trenín. Þau eru sjálf undirstað-
an og vestrænir ráðamenn eiga ekki
að stofna þeim í hættu með skyndiák-
vörðunum um stækkun til austurs,
þótt fulltrúar Mið- og Austur-Evrópu-
ríkja knýi á dyrnar. Engu skiptir hvort
tínd eru til fleiri rök, Rússar skynja
stækkun sem ógnun og finnst sem
verið sé að segja þeim að Vesturveld-
in líti á þá sem mögulega óvini.
Trenín segir að taka verði tillit til
sálfræðilegra staðreynda og þeirra
snöggu og geysilega erfiðu umskipta
sem Rússar þurfi nú að kljást við.
Eftir nokkur ár geti staðan hafa
breyst, andstaðan hafa minnkað en
það fari mjög eftir því hvort stjórn-
völdum takist að bæta efnahags-
ástandið og draga úr glæpafárinu.
Trenín flutti erindi um þessi mál á
hádegisverðarfundi Samtaka um vest-
ræna samvinnu og Varðbergs á laug-
ardag. Hann sagði Rússa viðkvæma
gagnvart öllu sem snerti stolt þeirra,
hrun heimsveldisins hefði verið þungt
áfall sem þeir væru ekki enn búnir
að sætta sig við. Það sé úrslitaatriði
hvort Rússar muni reyna að öðlast á
ný fyrri stöðu sem stórveldi með því
að beita sér á efnahagssviðinu eða
veðja á hernaðarmátt sinn í þeim efn-
um.
Blaðamaður Morgunblaðsins ræddi
við Trenín og spurði hann hvort það
hefði getað orðið kosningamál í Rúss-
landi ef íslendingar hefðu tekið rúss-
neskan togara sem nýlega var staðinn
að veiðum innan fiskveiðilögsögunn-
ar.
„Ég held að það sé gott að ekki
var gert mikið veður út af þessu,“
svaraði hann. „Svona atburðir hljóta
öðru hverju að gerast. Stundum finnst
manni að í baráttunni fyrir forseta-
kosningarnr séu engin takmörk fyrir
því sem sumir geri til að koma boð-
skap sínum á framfæri við kjósendur.
Ég myndi ekki útiloka að þetta hefði
getað gerst.“
Erfið samskipti við grannþjóðir
Fyrir rússneska ráðamenn er um
mikið tilfinningamál að ræða þegar
fjallað er um stækkun NATO og mis-
tök gætu valdið alvarlegri kreppu í
alþjóðamálum, að sögn Treníns.
Fengju A-Evrópuþjóðir á borð við
Pólveija, sem áður voru undir járnhæl
Sovétríkjanna, aðild myndu t.d. marg-
ir Rússar álíta brýna þörf á að hindra
aðild Eystrasaltsþjóðanna að banda-
laginu og þær myndu á hinn bóginn
leggja ofurkapp á aðild.
Vítahringur gæti myndast, „fái
Austur-Evrópuríkin skyndilega aðild
að NATO gætu afleiðingarnar fyrir
samskiptin við Vesturlönd orðið svip-
aðar og af sigri Zjúganovs í forseta-
kosningunum, jafnvel þótt sjálfur sig-
urvegarinn yrði annar maður“.
Spurt var hvort litlar grannþjóðir
Rússa ættu ekki að ráða því sjálfar
hvað þær vildu í þessum efnum. „Það
er af augljósum ástæðum, sögulegum
og sálfræðilegum, erfitt fyrir Rússa
að eiga góð samskipti við smáþjóðirn-
ar á jaðri ríkisins. Við vorum áður
heimsveldi og þurftum við venjulegar
aðstæður aðallega að fást ----------
við stórþjóðirnar. í okkar
augum var ekki um að
ræða neitt land á borð við
t.d. Noreg eða Danmörku,
við veltum fyrir okkur ..............
NATO og Bandaríkjunum. Við hugs-
uðum heldur ekki um Pólland sem
sérstakt land. Miðstjórn sovéska
kommúnistaflokksins annaðist þau
mál ef svo má segja. Það er því nokk-
urt andlegt átak fyrir okkur að líta á
þessi lönd sem sjálfstæð ríki. Við
þurfum tíma til að þróa með okkur
skynsamlega stefnu gagnvart þessum
löndum".
Trenín sagði aðspurður að hægt
væri að velta fyrir sér tímasetning-
unni í þessum efnum, hvort hægt
yrði að íhuga stækkun einhvern tíma
síðar þegar Rússar væru búnir að
jafna sig betur á þeim hrikalegu
umskiptum sem orðið hefðu síðustu
árin, þegar þeir væru búnir að skil-
greina hagsmuni sína betur og fá
aukið sjálfstraust. En ástandið í rúss-
neskum stjórnmálum væri viðkvæmt
Morgunblaðið/Kristinn
DMÍTRÍ Trenín, sem varð fyrsti fyrrverandi liðsforinginn í her Sovétríkjanna gömlu til að á varpa
fund Samtaka um vestræna samvinnu og Varðbergs.
Tilfinningamál
fyrir Rússa
Það skiptir ekki öllu hvort Rússum stafar
raunveruleg ógn af stækkun NATO, þeim
fínnst það og líta svo á að verið sé að ein-
angra þá og hundsa. Þess vegna ætti að fara
mjög varlega í þessum efnum núna, segir
Dmítrí Trenín, lektor við Vamarmálaháskól-
ann í Moskvu og fyrrverandi ofursti í Sovét-
hemum, síðar rússneska hemum, í viðtali við
Kristján Jónsson.
Meiri Kætta á
upplausn en
afturhvarfi
núna, andstaðan við útþenslu NATO
væri hörð í öllum flokkum og myndi
hafa mikil áhrif á stefnuna í utanrík-
is- og varnarmálum.
Herinn gæti t.d. sagt að nauðsyn-
legt væri að treysta landamærin með
auknum kjarnorkuvörnum. Á sviði
hefðbundinna vopna væru þeir nú
mjög illa staddir vegna fátæktar, aga-
leysis og féiagslegrar upplausnar.
Lægi beint við að bæta sér þann veik-
leika upp með kjarnavopnum.
Spurt var hvort ekki væri eðlilegt
að smáþjóðirnar á vestuijaðri Rúss-
lands óttuðust framtíðina vegna
ótryggs ástands í rússnesku stjórn-
málum. Trenín sagðist telja að Eystra-
saltsríkin ættu að tryggja öryggi sitt
með aðild að Evrópusambandinu og
ef til vill síðar með samstarfi við
_________ Vestur-Evrópusambandið.
Þannig gætu þau með tím-
anum komist alla leið í
NATO.
Kosið um kerfi?
Trenín sagði væntanlegar forseta-
kosningar í Rússlandi geta orðið af-
drifaríkar, ef til vill væru menn ekki
aðeins að velja á milli manna heldur
stjórnkerfa. Hann sagði Tsjetsjníu-
stríðið valda Borís Jeltsín forseta
miklum vanda en hann hefði sýnt
mikla seiglu og kænsku og væri sig-
urstranglegur.
Klókindalegar ögranir Jeltsíns
hefðu átt sinn þátt í að Dúman sam-
þykkti að lýsa upplausn Sovétríkjanna
ógilda. Sér væri kunnugt um að
Gennadí Zjúganov, leiðtoga kommún-
ista, hefði komið mjög á óvart að svo
langt skyldi vera gengið, hann hefði
alls ekki ætlað sér að gera annað en
nota umræðurnar til að minna von-
svikna kjósendur á stórveldisstíma
Sovétríkjanna burtsofnuðu. Jeltsín
hefði tekist að láta kommúnista koma
fram sem öfl ábyrgðarleysis.
Trenín segist telja nær útilokað að
kosningunum verði frestað eða þeim
aflýst og það sé í sjálfu sér mikill
áfangi að ekki verði beitt slíkum að-
ferðum en lýðræðið látið hafa sinn
gang. Hann segir óljóst hver sé í reynd
mestu ráðandi í kommúnistafiokkn-
um, hvort þar séu tiltölulega hófsam-
ir menn á borð við Zjúganov eða þeir
sem „ekkert hafa Iært og engu
gleymt“.
Innbyrðis átök séu mikil í flokknum
um stefnuna. Sumir séu þar fullir
hefndarþorsta yfir því að hafa misst
af tækifærum til að komast að kjöt-
kötlunum eftir að markaðsumbætur
hófust. Meiri hætta sé á upplausn og
ráðleysi ef Zjúganov sigri en raun-
verulegu afturhvarfi til gamalla
stjórnhátta en hægt sé að valda miklu
tjóni með vanhugsuðum efnahagsað-
gerðum.
Zjúganov þurfi ekki að óttast emb-
ættismannakerfið, nóg sé að skipta
um nokkur þúsund manns í efstu lög-
um þess, „hinir verða stuðningsmenn
hans daginn eftir kosningarnar ef
Zjúganov sigrar". Trenín álítur að
kommúnistar gætu í versta falli siglt
öllu í strand á nokkrum mánuðum
vegna lélegra ráðgjafa og freistast til
að búa til óvini í mynd Vesturlanda
og alþjóðastofnana á borð við Alþjóða-
gjaldyerissjóðinn, kennt þeim um.
Hættan á uppreisn eða valdaráni
af hálfu hersins segir Trenín að sé
ekki mikil. „Ástandið þar er slæmt
en ekkert mikið verra en það var“.
Hann gerir ekki ráð fyrir að átökunum
í Tsjetsjníju ljúki fyrir forsetakosning-
arnar 16. júní og ljóst sé að Tsjetsjen-
ar muni ekki fá uppfyllta kröfu sína
um algert sjálfstæði.
Hann segir að skortur á samhæf-
ingu hinna ýmsu hersveita sé helsta
ástæðan fyrir óförunum í Kákasus-
héraðinu. Þar berjist liðsmenn land-
hers og fallhlífasveita Rússlands, her-
sveitir innanríkisráðuneytisins og
sveitir á vegum stjórnvalda Rússa í
héraðinu og grannhéruðum. Vopn fái
skæruliðar víða að, þeir noti einkum
birgðir sem Sovétherinn átti á þessum
slóðum og þeir hrifsuðu til sín. Ekki
sé útilokað að þeir kaupi vopn af verk-
smiðjum í Rússlandi með aðstoð milli-
liða.
Auk Tsjetsjníju sé helsti vandi
Jeltsíns heilsuleysið, hörð kosninga-
barátta muni reyna mjög á hann og
sigur geti orðið dýrkeyptur. Forsæt-
isráðherra Rússlands er jafnframt
varaforseti landsins. Rætt hefur verið
um að Jeltsín myndi láta Víktor
Tsjernomýrdín, sem nú gegnir emb-
ættinu, róa eftir kosningar og skipti
þá miklu hver arftakinn yrði, að sögn
Treníns.
Óraunhæfar væntingar
brugðust
Trenín var spurður hvers vegna
sambúð Rússlands og Vesturveldanna
hefði versnað svo mjög síðustu árin,
hvers vegna væntingarnar hefðu
brugðist. „Ég hygg að þessar vænt-
ingar og vongleði hafi fremur byggst
á óskhyggju en raunverulegu mati á
nýjum aðstæðum. Við héldum að það
væri mjög auðvelt að hverfa frá
árekstrum, jafnvel stríði, yfir í sam-
starf bandamanna eða eitthvað sem
líktist slíku milli Rússa og Vesturveld-
anna. Þetta er afar löng leið og ef til
vill náum við aldrei alla leið en verðum
að sætta okkur við málamiðlun.
Þetta var skyndihrifning og hvað
okkur snertir held ég að þetta hafi
að miklu leyti verið sú hugmynda-
fræði sem lá að baki stefnu Andrejs
Kozyrevs utanríkisráðherra. Ég tel
að hún hafi ekki verið mjög heppileg
fyrir Rússland. Kozyrev gekk of langt
til móts við vestræn viðhorf og gróf
þannig undan grundvelli traustra
samskipta Rússa og Vesturlanda. Það
sem við erum vitni að núna er að
mörgu leyti viðbrögð við stefnu Koz-
yrevs, einkum fyrstu árin.
Hann átti við flókin mál að stríða.
Sjálfur tel ég eins og hann að Rúss
land sé í aðalatriðum evrópskt ríki
er nái alla leið að Kyrrahafi. En þetta
merkir ekki sjálfkrafa að Rússland
sé vestrænt land, það er það ekki og
mun aldrei verða. Við getum harmað
þessa staðreynd en hún er þarna samt.
Það er enn langur vegur framund-
an, við höfum vísi að lýðræði í Rúss-
landi og vonandi tekst að treysta það
í sessi, það gæti jafnvel unnist fulln
aðarsigur á fyrri hluta komandi ald
M
ALAVEXTIR voru þeir
að hinn 7. september
1993 gaf Hafald hf. i
Garði út skuldabréf til
Endurskoðunarmiðstöðvarinnar
Coopers og Lybrand hf. sem tryggt
var með veði í báti Hafalds hf., Ás-
bergi KE-111, og veiðiheimildum
sem honum fylgdu. Tekið var fram
í skuldabréfinu að óheimilt væri að
selja veiðiheimildirnar án samþykkis
veðhafa. í október 1994 seldi Hafald
hf. veiðiheimildirnar af bátnum fyrir
milligöngu Kvótabankans hf.
Á þinglýsingarvottorði sem gefið
var út fyrir söluna kom ekki fram
sú kvöð að sala aflaheimildanna
væri takmörkuð. í janúar 1995 var
báturinn seldur nauðungarsölu og
fékk Endurskoðunarmiðstöðin Coop-
ers og Lybrand hf. þá ekkert greitt
upp í kröfu sína. Var þá í kjölfarið
höfðað mál á hendur eigendum báts-
ins Gunnars Ársælssonar en veiði-
heimildirnar höfðu verið fluttar
þangað.
í dómi Héraðsdóms Reykjavíkur
kveðnum upp af Sigurði Halli Stef-
ánssyni héraðsdómara er vitnað í 1.
gr. 1. nr. 38/1990 um stjórn fisk-
veiða þar sem segir bæði að nytja-
stofnar á íslandsmiðum séu sameign
íslensku þjóðarinnar og að úthlutun
veiðiheimilda myndi ekki eignarrétt
eða óafturkallanlegt forræði ein-
stakra aðila yfir veiðiheimildum.
Síðan segir: „Aflamarkskerfið fel-
ur í sér aðferð við veiðistjórnun, er
miðar að takmörkun atvinnuréttinda
sem bundin eru við fiskveiðar, og
birtist gagnvart hinum einstöku
fiskiskipum og útgerðarmönnum
þeirra í formi ákvarðaðra aflaheim-
ilda. Þær eru að grundvelli neikvæðr-
ar merkingar og fela í sér að veiðar
eru ekki heimilar umfram tiltekin
mörk, að viðlögðum refsingum og
öðrum viðurlögum, andstætt því sem
hefur gilt um fiskveiðar utan netlaga
frá þjóðveldisöld til allra síðustu ára.
Samkvæmt þessu og með vísun til
hinna stefnumótandi yfírlýsinga í 1.
gr. laga nr. 38/1990 telst aflahlut-
deild skips ekki til eignarréttinda og
getur þegar af þeirri ástæðu eigi
verið fylgifé með skipi eða veðandlag
ásamt því.“
Þessu til frekari stuðnings byggir
dómurinn á því að í frumvarpi til
laga um samningsveð, sem lagt hafi
verið fyrir Alþingi árið 1993, hafi
verið ákvæði þess efnis að heimilað
yrði að semja í veðbréfi um að veð-
réttur næði einnig til veiðiheimilda
skips sem sett væri að veði. Heimild-
arákvæði þetta hafi nú verið fellt
út úr frumvarpinu. Ekki sé heldur í
1. nr. 38/1990 að finna heimild til
að veðsetja aflaheimildir með fiski-
skipum.
Loks vitnar dómurinn til þess að
í greinargerð með 1. nr. 38/1990
segi að ekki sé gert ráð fyrir að
samþykki þeirra, sem öðlist veðrétt
í skipi eftir gildistöku laganna, þurfi
til flutnings aflahlutdeildar og verði
þeir veðhafar því að tryggja með
öðrum hætti að veð þeirra rýrni ekki.
Eigendur Gunnars Níelssonar
voru því sýknaðir af kröfu um að
viðurkenndur yrði veðréttur Coopers
og Lybrand í veiðiheimildum bátsins.
Dómurinn slær því föstu í fyrsta
lagi að aflahlutdeild skips teljist ekki
til eignarréttinda og í ____________
öðru lagi að ekki sé hægt
að veðsetja veiðiheimildir.
Þessar forsendur dómsins
er fróðlegt að bera saman
við fræðiskrif um efnið.
Svo vill til að tímaritið
Úlfljótur birti síðastliðið haust
nokkrar stuttar greinar um eðli og
inntak aflaheimilda sem koma ein-
mitt inn á þessi tvö atriði.
Lýtur kvóti eignarrétti?
Það sem veldur mestum vafa við
ákvörðun þess hvers konar réttindi
kvótaúthlutun veiti mönnum eru fyr-
iivararnir í 1. gr. 1. nr. 38/1990 sem
fyrr er getið, þ.e. að nytjastofnar á
Islandsmiðum séu sameign íslensku
þjóðarinnar og að úthlutun veiði-
heimilda myndi ekki eignarrétt eða
óafturkallanlegt forræði einstakra
aðila yfir veiðiheimildum. Rauði
þráðurinn í þeim greinum sem Úl-
fljótur birti um efnið er sá að annað-
hvort séu fyrirvarar þessir merking-
Kvótadómur
kemur
áóvart
Nýlegur dómur Héraðsdóms Reykjavíkur um
veðsetningu aflaheimilda hefur vakið þó
nokkra athygli, skrifar Páll Þórhallsson.
Dómurinn byggir á fyrirvörum 1. gr. laga um
stjóm fískveiða sem fræðimenn hafa hingað
til gert sem minnst úr.
Morgunblaðið/Ámi Sæberg
KARFATROLLIÐ tekið um borð.
Viðtekin
fræðiviðhorf
ganga í aðra
átt
arlausir eða að skýra beri þá þröngt.
Tunglið sé kringlótt og verði ekki
ferkantað við það að lög mæli svo.
Útgerðarmenn eigi veiðiheimild-
irnar og verði almennt talað ekki
sviptir þeim bótalaust. Þó myndu
þeir verða að una því ef veiðar yrðu
gefnar fijálsar, þ.e. sérréttindi þeirra
til veiða numin úr gildi, sem og til-
teknum almennum takmörkunum.
Hjá Sigurði Líndal prófessor kem-
ur fram það viðhorf að 1. málsliður
1. gr. laga nr. 38/1990 um að nytja-
stofnarnir séu sameign þjóðarinnar
hafi enga merkingu aðra en þá að
árétta þá fornu reglu að utan net-
laga (ná 115 m út frá fjörumáli)
megi allir veiða að ósekju. Fiskur í
sjó geti nefnilega hvorki verið í
einkaeign né sameign samkvæmt
viðurkenndum skilningi á þessum
hugtökum.
Skúli Magnússon dómarafulltrúi
telur að fiskveiðiréttur í sjó njóti að
öllum likindum verndar 72. gr.
stjórnarskrár (áður 67. gr.) sem at-
vinnuréttur jafnvel þótt aflaheimild-
irnar sem slíkar teldust ekki eign.
_________ 3. málsliður 1. gr. 1. nr.
38/1990 haggi þessu
ekki. Eftir því sem kvóta-
kerfið festist betur í sessi
hljóti heimildir löggjafans
til að kollvarpa því bóta-
laust að þrengjast.
Jón Steinar Gunnlaugsson hrl.
segir að aflahlutdeild sem skipi hefur
verið úthlutað uppfylli öll skilyrði
fyrir því að njóta verndar eignarná-
msákvæðis 72. gr. stjórnarskrárinn-
ar. Um sé að ræða réttindi sem hafi
fjárhagslegt gildi í höndum tiltek-
inna manna, enda gangi þau kaupum
og sölum. Telur hann að 3. ml. 1.
gr. 1. nr. 38/1990 standi þessu ekki
í vegi. Nærtækast sé að skýra
ákvæðið svo að menn verði að sæta
því bótalausl að takmarkanir á heim-
ildum til veiða verði felldar niður.
„Ef á hinn bóginn yrði talið að
hugtakið „eignarréttur“ hefði þarna
þá sömu almennu víðtæku merkingu
og í (72.) gr. stjórnarskrárinnar, tel
ég að ákvæðið standist ekki, þar sem
löggjafinn getur ekki ákveðið í ai-
mennum lögum, að réttindi sem upp-
fylla öll hin almennu efnislegu skil-
yrði til að geta talist eign í skilningi
stjórnarskrárinnar skuli ekki njóta
verndar samkvæmt (72.) gr.,“ segir
Jón Steinar.
Má veðsetja kvótann?
í Úlfljóti er einnig fjallað um veð-
setningu kvóta. Jónas Haraldsson,
lögfræðingur LÍÚ, bendir á að
ákvæði til bráðabirgða V í 1. nr.
38/1990 verði ekki skilið öðruvísi
en svo að heimilt sé að veðsetja skip
með kvóta. Veðheimildin hafi því
verið fyrir hendi í lögum frá árinu
1990. Það hafi komið á óvart að
menn skyldu mótmæla því er frum-
varp til veðlaga var lagt fram þar
sem tekið var fram að semja mætti
um að veðréttur næði einnig til afla-
heimilda.
Þorgeir Örlygsson, prófessor í
eigna- og veðrétti, er svipaðrar skoð-
unar: „Á hinn bóginn verða ákvæði
laganna tæpast túlkuð á þann veg,
að veðsetning aflahlutdeildar sé eftir
gildistöku laganna ekki ___________
heimil, enda er slík lög-
skýring ekki í samræmi
við réttarframkvæmd hér
á landi eftir gildistöku
laga nr. 38/1990.“
Síðar segir hann:
,Þar
sem veðsetning er ráðstöfun að lög-
um, sem að öllu jöfnu gengur
skemmra en framsal, er eðlilegt, að
veðsetning aflahlutdeildar fiskiskips
sé heimil. Má í raun segja, að það
væri óeðlilegt misræmi í löggjöf, að
handhafar tiltekinna réttinda eins
og aflahlutdeildar geti framselt rétt-
indin og fénýtt sér þau með þeim
hætti, en að þeir geti ekki fram-
kvæmt þær ráðstafanir, sem
skemmra ganga, í þessu tilviki veð-
sett þau.“
Réttaróvissa?
Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur
sem hér hefur verið til umfjöllunar
stangast samkvæmt framansögðu á
við viðtekin fræðiviðhorf. En fræði-
viðhorf jafngilda ekki lögum. Á
meðan ekki liggur fyrir dómur
Hæstaréttar um veðsetningu kvóta
má því segja að nokkur óvissa ríki
um veð í skipum og veiðiheimildum
þeirra.
Hæstiréttur hefur reyndar þurft
að dæma í málum þar sem kvótinn
var bitbein manna þótt ekki reyridi
á sömu atriði og hér hafa verið til
umfjöllunar. í dómi Hæstaréttar í
Hrannarmálinu svokallaða, H
1993.2061, þar sem reyndi á skatta-
lega meðferð kvótans segir þannig:
„Aflahlutdeild skips ræður mestu
um það magn, sem í þess hlut fell-
ur. Er því um að ræða fémæt rétt-
indi. Þeir, sem þeirra njóta, hafa
ekki að lögum tryggingu fyrir því,
að þeir geti síðar notað aflahlutdeild-
ina til tekjuöflunar, en á grundvelli
reynslu og spár um, hvað verða
muni í fiskveiðum, eru kaup engu
að síður gerð, eins og þetta dóms-
mál sýnir.“
í nýlegum dómi, kveðnum upp 18.
janúar síðastliðinn, kom það viðhorf
fram í sératkvæði Péturs Kr. Haf-
stein hæstaréttardómara að úthlutun
veiðiheimilda skapaði ekki eignarrétt
yfir þeim, sem varinn væri af eignar-
réttarákvæðum stjórnarskrárinnar,
enda væru nytjastofnar á ísland-
smiðum sameign íslensku þjóðarinn-
ar skv. 1. gr. 1. nr. 38/1990. Meiri-
hlutinn tók ekki afstöðu til þessa
atriðis.
í þessum tveimur tilvitnunum
virðist lögð áhersla á þá óvissu sem
bundin er við úthlutun veiðiheimilda^
Viðhorfið sýnist vera það að kvótinn
sé ekki eign í hefðbundnum skiln-
ingi. Þessi gögn eru þó allt of fátæk-
leg til að gegna öðru hlutverki en
vera eilítil vísbending um afstöðu
Hæstaréttar.
Samt má segja að Hæstiréttur
hafi gefið tóninn um að fyrirvararn-
ir í 1. gr. 1. nr. 38/1990 séu ekki
merkingarlausir með öllu. Títtnefnd-
ur héraðsdómur fær því stuðning að
því leytinu. Spurningin er hvort það
þurfi samt að ganga svo langt að
lýsa gerninga þar sem menn semja
um að veðsetja veiðiheimildir sínar
marklausa.
Dómurinn sýnir hve mörgum
spurningum er ósvarað um lagalega
þýðingu kvótans og það hróplega
ósamræmi sem er milli framkvæmd-
arinnar annars vegar þar sem kvót-
inn gengur kaupum og sölum, erfist
og er skattlagður og veðsettur eins
og hver önnur fémæt réttindi og 1.
gr. laganna hins vegar þar sem seg-
ir að úthlutun veiðiheimilda myndi
ekki eignarrétt eða óafturkallanlegt
forræði.
Pólitíkin
Ekki dregur það úr óvissunni hve
hér er um eldfim pólitísk úrlausnar-
efni að ræða sem dómstólar vildu
sjálfsagt fremur að Alþingi réði til
lykta. Það hefur Alþingi ekki gert
og því koma málin til kasta dómstól-
anna. Á þeirra herðum lendir að
taka ákvörðun um grundvallarmál-
efni sem hafa gífurlega fjárhagslega
þýðingu fyrir íjölmarga aðila en Al-
þingi hefði fyrir löngu átt að vera
búið að afgreiða.
Eins og kunnugt er hefur frum-
varp til veðlaga beðið afgreiðslu svo
árum skiptir einmitt vegna ákvæðis-
___________ ins um veðsetningu afla-
heimilda. Dómstólarnir
geta þá lent út á þá braut
að fara að byggja niðúr-
stöðu sína á breytingu
sem gerð hafi verið á
frumvarpi sem þó hefur
Leita dyrum og
dyngjum að
pólitískri leið-
sögn
ekki enn verið afgreitt sem lög. Sem-
sagt; það er ekki verið að skyggnast
eftir réttri skýringu á gildandi laga-
texta eins og venjulega þegar vitnað
er í breytingar á frumvarpi í meðför-
um Alþingis, heldur leita dyrum og
dyngjum að pólitískri leiðsögn.
Þetta minnir á skinkudóminn
fræga, H 1994.79, þar sem ekki var
síður um pólitískt hitamál að ræða,
og minniluti Hæstaréttar greip til
þeirrar óvenjulegu lögskýringarað-
ferðar að leita löggjafaiviljans í
ummælum þingmanna sem féllu eft-
ir samþykkt lagafrumvarps.
Höfundur er héraðsdómslögmaður
og hcfur starfað scm blaðnmuður
á Morgunblaðinu.