Morgunblaðið - 09.11.1996, Blaðsíða 38

38 LAUGARDAGUR 9. NÓVEMBER 1996
MINNINGAR
MORGUNBLAÐIÐ
+ Ólafur Jensson
var fæddur í
Reykjavík 16. júní
1924. Hann lést á
heimili sínu 31.
október síðastliðinn
og fór útför hans
fram frá Dómkirkj-
unni i Reykjavík 7.
nóvember.
Ég átti þess kost að
kynnast Ólafi Jenssyni,
er ég vann á Landspítal-
anum 1985-1989.
Var þá gaman að
rabba við hann í mat-
salnum um menn og
málefni. Lét hann sér þá annt um
að viðmælendur hans væru ekki
skoðanalausir og hugsjónalausir í
þjóðmálum. (Hljóp hann þó stundum
á sig í ákafa sínum, svo sem er hann
spurði mig hvar ég hefði verið á
Austurvelli 1949. En þá var ég ekki
enn fæddur, og því augljóslega sak-
laus af því að hafa fyllt fylkingu
hægri manna þar daginn þann!)
Er menn komu til hans í starfsleit
og hann varð að bera við niður-
skurði, þá brá hann gjaman fyrir sig
tilvitnun í Hinn guðdómlega gleðileik
eftir Dante, á ensku, um það sem
stóð á hliðinu til Heljar: „Þeir sem
hingað koma inn fyrir, skilji vonina
eftir fyrir utan.“
Ég söng eitt sinn með honum í
tvöföldum kvartett á árshátíð Land-
spítalans. (Lék Ingimar Eydal þá
undir fyrir okkur á flygil.) Kom þá
í ljós að Ólafur var söngmaður góð-
ur, svo sem hann mun hafa átt ætt til.
Mér var það sérstakt aðdáunarefni
hvað hann hafði fengið óvenju marg-
ar greinar birtar í vísindatímaritum
um_ ævina.
Á síðari árum sá ég hvað helst ti!
hans í 1. maí-göngum verkalýðsins
í Reykjavík.
Hann var einn af þeim sem skrif-
uðu greinar í tímaritið Sixty-Five
Degrees; Icelandic life, sem birtist
hér á íslandi á ensku, á árunum
1967-1970. (Var ritstjóri þess móðir
mín heitin, Amalía Líndal; íjölmiðla-
fræðingur og rithöfundur). Greinin
hans þar birtist sumarið 1970, og
fjallar um erfðafræði með hliðsjón
af íslandssögunni. Vegna mann-
fræðimenntunar minnar vil ég snara
hér eftirfarandi kafla, sem dæmi um
sameiginleg áhugamál okkar beggja.
„Hin hefðbundna mynd ætt-
fræðiskráningar sem áður var getið,
vekur sérstakan áhuga hjá erfða-
fræðingum læknavísinda og mann-
fræðingum nútímans. Gamlar heim-
ildir af þessum toga mynda verð-
mætt kerfi fyrir þá sem nema ís-
lenska sögu og þjóðfélagsgerð fyrri
tíma. Síðari tíma lieimildirnar, sem
eru þó miklu nákvæmari, og spanna
síðustu 200 árin eða svo, geta einnig
verið mjög verðmætar, og til mikils
tímaspamaðar."
Ólafur Jensson var í mínum huga
sérlega gott dæmi um vel heppnaðan
og farsælan einstakling.
Tryggvi V. Líndal.
Ég varð fyrir því láni fyrir 19 árum
. að kynnast Ólafí Jenssyni, sem þá
var forstöðumaður Blóðbankans. Á
þessum tíma var ég nýútskrifaður
læknir og var að velta fyrir mér að
leggja fyrir mig rannsóknarstörf inn-
an læknisfræðinnar. Enginn af pró-
fessorum mínum úr
læknadeild hafði að
mínu mati bitastæða
rannsóknaráætlun til að
glíma við, enda var
læknadeildin að mestu
rekin eins og evrópskur
embættismannaskóli
frá 19. öld, þar sem
ekki var endilega ætlast
til að prófessoramir
væm virkir vísinda-
menn eins og hefur
tíðkast erlendis á þess-
ari öld.
Einn af kennurum
mínum úr læknadeild,
Jónas Hallgrímsson,
benti mér á að leita til Ólafs Jensson-
ar. Ólafur hafði þá ekki stöðu við
læknadeildina, en hafði aðstöðu til
erfðarannsókna í kjallara Blóðbank-
ans þar sem hann starfaði ásamt
samstarfsmanni sínum, Alfreð Áma-
syni, erfðafræðingi. Vinna Ólafs og
Alfreðs var á þessum ámm besta
rannsóknarvinna í læknisfræði sem
fór fram á Landspítalalóðinni. Blóð-
bankinn var á þessum tíma ákaflega
skemmtilegur vinnustaður undir for-
ystu Ólafs og ekki leið á löngu áður
en Ólafí og Alfreð hafði tekist að
smita mig af ólæknandi áhuga á
mannerfðafræði. Eftir nokkra mán-
uði í Blóðbankanum ákvað ég að
leggja fyrir mig erfðafræðirannsókn-
ir. Olafur átti auðvelt með að hvetja
aðra því hann var óvenju bjartsýnn,
hafði brennandi áhuga á verkefnum
sínum og beitti ríkri kímnigáfu sinni
til þess að skapa spennandi andrúms-
loft á vinnustaðnum. Hann hafði
sambönd út um allan heim og talaði
við eða skrifaðist á við fræga vísinda-
menn daglega. Þetta olli því að mér
fannst eins og ég væri kominn í
hringiðu hins alþjóðlega vísinda-
starfs og var það áhugaverð breyting
frá verunni í embættismannaskólan-
um. Við Ólafur urðum fljótt nánir
vinir og hann aðstoðaði mig við að
komast til náms erlendis. Eftir 6 ára
dvöl erlendis ákvað ég að setjast að
í Bandaríkjunum og síðar í Svíþjóð,
en við Ólafur höfðum ávallt mikið
samband öll þessi ár með heimsókn-
um og bréfaskriftum. Einnig rákum
við saman lítið námskeið í lækna-
deildinni fyrir læknanema um fímm
ára skeið, eftir að Ólafur var orðinn
prófessor við deildina.
Náms- og starfsferill Ólafs var á
margan hátt óvenjulegur. Hann fór
til Bretlands í nám í blóðmeinafræði
og dvaldi þar í tvö ár. Ólafur bar
gæfu til þess að taka að sér rann-
sóknarverkefni á Hammersmith-
sjúkrahúsinu sem varð honum lær-
dómsríkt og smitaði hann af vís-
indaáhuganum sem hann hafði síðan
ævilangt. Þegar heim kom fékk hann
ekki stöðu við sjúkrahúsin í Reykja-
vík og setti því á stofn rannsóknar-
stofu í blóðmeinafræði, fyrst á
Klapparstígnum og síðan í Domus
Medica, sem hann rak í tvo áratugi
með góðum árangri. Ólafur lét ekki
fjárskort á sig fá og beitti ímyndun-
arafli sínu til þess að koma starfsem-
inni í gang. Hann bjó til hitabað úr
ölkassa frá Agli Skallagrímssyni og
sagði að merkasta vísindauppgötvun
sín væri sú að „Ölgerðin byggi til
bestu rannsóknartækin". Upp úr
1960 fékk Ólafur mikinn áhuga á
erfðafræði og fór aftur til Bretlands
til þess að kynna sér litningarann-
sóknir. Þessi ferð var byijunin á við-
halds- og símenntun Ólafs, sem átti
eftir að einkenna hans starfsferil
alla tíð. Hann var fyrsti íslenski
læknirinn sem kynnti sér erfðafræði
til þess að greina og skilja eðli sjúk-
dóma. Ólafur hafði forystu um að
greina leghálskrabbamein á byijun-
arstigi og hefur sú starfsemi verið
ein af mikilvægustu þáttum í starfí
Krabbameinsfélagsins. Hann er á
þessum árum „praktiserandi læknir
úti í bæ“, en notar frístundir sínar
til þess að rannsaka erfðagalla í ís-
lendingum, mest blóðsjúkdóma. Náði
Ólafur síðar að birta fræðiritgerðir
í erlendum tímaritum um rannsóknir
sínar á þessum árum. Þegar frægir
erlendir erfðafræðiprófessorar komu
til Islands til þess að vinna að stofn-
un Erfðafræðinefndar Háskólans
með styrk frá Bandaríkjunum var
Ólafur einn af fulltrúum íslands til
þess að koma þessu máli í kring.
Notaði Ólafur síðan gagnasöfnun
erfðafræðinefndar mikið í rannsókn-
um sínum.
Straumhvörf verða í lífí Ólafs árið
1972, þegar hann er skipaður for-
stöðulæknir Blóðbankans. Hann
hafði í næstum 15 ár rekið einka-
rannsóknarstofu og er kominn ná-
lægt fímmtugu þegar hann fær tæki-
færi til þess að reka þjónustu- og
vísindarannsóknir á Landspítalalóð-
inni. Nýtti Ólafur það tækifæri til
hins ýtrasta. Hann stofnaði erfða-
fræðideild við Blóðbankann og þar
fór meginhluti vísindarannsóknanna
fram. Jafnframt kom hann rekstri
Blóðbankans í nútímalegra form.
Afkastamesta tímabilið á starfsferli
Ólafs hófst nú og birtu hann og sam-
starfsmenn hans fjöldann allan af
vísindagreinum í góðum erlendum
tímaritum og hélt þessi starfsemi
áfram alveg þar til Ólafur fór á eftir-
laun í lok ásins 1994. Það voru mörg
viðfangsefnin sem Ólafur fékkst við.
Mestan áhuga hafði hann á arfgeng-
um blóðsjúkdómum og fjallaði dokt-
orsritgerð hans um það efni. Sömu-
leiðis hafði hann mikinn áhuga á
erfðagöllum og arfgengum breyti-
leika í ónæmiskerfinu. Olafur var nú
orðinn forstöðumaður stofnunar og
hafði stöður fyrir nokkra samstarfs-
menn sem unnu með honum. Þessi
rannsóknarstarfsemi var stór á ís-
lenskan mælikvarða, en rannsóknar-
stofan var auðvitað ekki stór þegar
miðað er við erlendar aðstæður. Ólaf-
ur lét þessa takmörkun ekki á sig
fá og stofnaði til fjölmargra sam-
vinnusambanda við bestu rannsókn-
arstofur erlendis, til þess að leysa
verkþætti sem ekki var unnt að sinna
í Blóðbankanum. Það einkenndi þessi
samvinnusambönd, að Ólafur átti
frumkvæði að rannsóknarverkefninu
og kom sínum hugmyndum á fram-
færi við erlenda vísindamenn. Ólafur
leitaði ávallt uppi fremstu vísinda-
menn erlendis til að vinna með.
Seinna, þegar ég kynntist sumu
þessu fólki sjálfur, sagði það mér að
það hefði hrifíst af persónutöfrum
Ólafs og ímyndunarafli hans og þess
vegna fallist á að hjálpa honum. Eitt
mikilvægasta og áhugaverðasta
verkefni sem Ólafur fékkst við var
arfgeng heilablæðing. Hann vann að
þessu með fjölmörgum samstarfs-
mönnum heima og erlendis og hafði
náið samstarf við prófessor Gunnar
Guðmundsson, vin sinn. Gunnar
hafði haft forystu um að rannsaka
sjúklingana klíniskt, en aðaláhuga-
mál Ólafs var að einangra efnið úr
heilanum sem virtist valda sjúkdómn-
um. Fékk Ólafur að lokum vísinda-
menn í New York til þess að ein-
angra efnið og leiddi það síðar til
þess að unnt var að uppgötva orsök-
ina fyrir sjúkdómnum. Starfsbræður
Ólafs á íslandi og rannsóknarstofa
Anders Grubb, prófessors í Lundi,
birtu síðan margar greinar um þetta
efni og mun þessi vinna líklega leiða
til þess að unnt verði að lækna sjúk-
dóminn í framtíðinni.
Þegar ég minnist persónueinkenna
Ólafs, þá koma mér í hug hugarflug
hans og ímyndunarafl, og takmarka-
laus forvitni. Bjartsýni hans og ják-
vætt viðhorf til verkefnanna verkaði
hvetjandi á samstarfsmennina og
kom í veg fyrir uppgjöf, þegar erfíð-
leikar voru á ferðinni. Þessi einkenni
eru dæmigerð fyrir alla góða vísinda-
menn enda eru sköpunargáfan og
bjartsýnin lykilatriði. Ólafur var
einnig sterkur persónuleiki og traust-
ur leiðtogi, sem sá til þess að við-
fangsefnin fengju verklok. Þessir
+
Innilegar þakkir fyrir auðsýnda samúð,
vinóttu og hlýhug við andlát og útför
móður okkar, tengdamóður, ömmu og
langömmu,
UMNAR BJÖRNSDÓTTUR
frá Hrísey.
Guð blessi ykkur öll.
Tryggvi Ingimarsson, Esther Júlíusdóttir,
Ingibjörg Ingimarsdóttir, Haligrimur Sigmundsson,
Eygló Ingimarsdóttir, Árni Kristinsson,
Halla Grímsdóttir, Jósef Kristjánsson,
barnabörn og barnabarnabörn.
OLAFUR
JENSSON
leiðtogahæfileikar Ólafs voru ein-
kennandi í öllu starfí hans og tryggðu
góð starfsafköst í rannsóknarstarf-
inu. Þegar Ólafs er minnst ber þó
hæst kímnigáfu hans, enn eitt ein-
kenni þess hversu hugmyndaríkur
hann var. Hann virtist afla gaman-
seminnar úr botnlausum brunni og
hafði skemmtilegar tilvitnanir á tak-
teinunum sem pössuðu vel við um-
ræðuefnið hverju sinni. Ein uppá-
haldstilvitnun Ólafs sem hann notaði
gjaman þegar eitthvað torskilið bar
á góma, var úr Góða dátanum Sveik:
„Inni í jörðinni er önnur kúla og sú
innri er miklu stærri en hin ytri.“
Þessi tilvitnun minnir mig einnig á
Ólaf á annan hátt. Hann var stór
og myndarlegur maður, en innra með
honum bjó andi, hugarflug og lífs-
kraftur sem var miklu stærri en lík-
amjeg ímynd hans.
Ég votta Erlu og bömum þeirra
Ólafs mína dýpstu samúð.
Stefán Karlsson.
í rauninni er það þögnin ein sem
sæmir minningu látins manns. Minn-
ingin á sér fá orð og verður alltaf
eins og bergmál á milli klettaveggja.
Þó er eins og ómi í eyra að um hana
skuli tala.
Ólafí Jenssyni lækni og prófessor
var þetta ljóst enda að eðli rökhyggju-
maður og leitandi heimspekingur.
Við hittumst fyrst á Landspítal-
anum, ég verðandi læknir en hann
nýbakaður læknakandidat. Ég fun-
heitur þjóðvamarmaður en hann eld-
heitur alheims-sósíalisti. Hann höf-
uðborgarbarn en ég sveitamaður.
Viðhorfm voru þó lík og við áttum
gott með að tala saman. Ungir menn
vilja leysa vandamál, þjóna réttlæt-
inu og fínna því heilsteyptan farveg.
Ólafur heitinn var dæmigerður
réttlætissinni þegar ég þekkti hann.
Hann var ákafur i umræðunni og
horfði stórum augum á þá sem skelltu
skolleyrum við rökum og réttlætis-
kennd. Hann var að upplagi „forma-
listi". Það hlaut að vera til form réttr-
ar skipunar á málefnum heimsbyggð-
arinnar. Þannig hugsaði fullhuginn
og hugsjónamaðurinn Ólafur.
Ég minnist margra atvika frá
störfum okkar Ólafs við Landspítal-
ann. Þá voru störf stúdents og kandi-
dats með allt öðrum hætti en nú er.
Stoðdeildir fáar og ófullkomnar.
Læknisstörf deildarinnar mæddu
mest á þessum tveimur mönnum.
Þegar meinatækninn vantaði geng-
um við í störf hans. Árla byijaði vinn-
an og seint var hætt. Ef til vill hefur
áhugi Ólafs kviknað þama á blóð-
meinafræði Rýnin í smásjána vakti
hjá honum forvitni. Hvítu blóðkornin
geymdu leyndarmál sem enginn
þekkti til hlítar. Hér var verk að
vinna og hann helgaði líf sitt þessu
brautryðjandastarfí.
Ólafur Jensson er í minningu
minni sá sem fölskvalaust leitaði
svara, lét allt líf skipta sig máli. í
rauninni vildi hann, eins og hug-
sjónamönnum er tamt, faðma allan
heiminn, frelsa heimsbyggðina. Sem
þroskaður og reyndur læknir gerðist
hann góður og gegn vísindamaður í
þess orðs besta skilningi.
Yfír til englanna flaug hann því
ekki fjaðralaus en hamur svansins á
nú heima í íslenskri mold. Kona hans
og fjölskylda geyma nú fagra minn-
ingu hans.
Brynleifur H. Steingrímsson.
Horfmn er yfir móðuna miklu,
þangað sem leið okkar allra liggur
fyrr eða síðar, Ólafur Jensson, fyrr-
verandi yfirlæknir Blóðbankans.
Við kynntumst Ólafí fyrst 1982
þegar við hófum störf við erfðafræði-
deild Blóbankans. Hann var ábúðar-
mikill maður, hávaxinn, þéttur á
velli og með reisn manns sem hefur
tögl og hagldir en einnig visku til
að halda um stjórnartaumana. Hann
var brautryðjandi, fremstur meðal
jafningja, áræðinn og fylginn sér,
greindur og víðlesinn. Skrifstofan
hans, á efri hæð Blóðbankans, var
sem hin helgu vé. Það var ekki laust
við að menn stigu léttar til jarðar
þegar farið var fram hjá dyrum yfír-
læknisins. Þar sat hann oftast við
skriftir, lestur og skýrslugerðir og
skipulagði starfsemina. Hann helgaði
sig Blóðbankanum og þeirri starf-
semi sem þar var til húsa en var
fyrst og fremst vísindamaður með
þekkingaröflun í mannerfðafræði að
leiðarljósi.
Til Blóðbankans réð hann einvala-
lið einstaklinga sem gættu hags-
muna hans í hvívetna. í hans tíð
unnu allir saman sem ein heild til
að tryggja bestu þjónustu sem völ
var á, á hveijum tíma. Ólafur var
stoltur af sínum mönnum og þakklát-
ur fyrir vel unnin störf. Hann var
einnig mjög lánsamur í sínu starfí.
Á árunum upp úr 1980 fór að bera
á áður óþekktum sjúkdómi sem menn
vissu ekki af hveiju stafaði. Það voru
meðal annarra sjúklingar með sér-
stakan blæðingarsjúkdóm, dreyra-
sýki A, sem virtust útsettir fyrir
honum. Dreyrasjúkir þurfa á sérstök-
um blóðhluta að halda til að blóðið
geti storknað eðlilega. Þó svo þessi
blóðhluti sé keyptur erlendis frá hef-
ur hann alltaf farið í gegnum Blóð-
bankann og hefur það verið á valdi
forstöðumanns að ákveða hvaðan
hann er keyptur. Menn voru að sjálf-
sögðu mjög uggandi um hvort ís-
lensku sjúklingarnir fengju sjúkdóm-
inn. En viti menn, þeir hafa allir
sloppið. Þegár við hugsum til baka
viljum við þakka það meðfæddri
skynsemi og dómgreind Ólafs að al-
næmi barst ekki með blóðhlutum til
landsins. Reynsla undanfarinna ára
í löndunum í kringum okkur sýnir
að rekstur Bióðbanka er ekkert ein-
falt mál. Það hefur jafnvel sýnt sig
að heilar ríkisstjómir hafa riðað til
falls út af mistökum sem gerð hafa
verið. Þama tókst Ólafi að sigla fley-
inu heilu í höfn. Það hefur ábyggi-
lega líka haft sitt að segja að Olafí
tókst að velja með sér hæfa og góða
starfsmenn sem alla tíð höfðu hans
markmið að leiðarljósi. Þó karlinn í
brúnni sé góður er starfsemi nútíma
Blóðbanka orðin svo flókin að þar
verður öll áhöfnin að leggjast á eitt.
Ólafur gat þvi gengið sáttur frá borði
þegar hann lét af störfum.
Erfðafræðideildin, sem Ólafur
stofnaði við Blóðbankann, var sú
fyrsta sinnar tegundar á landinu.
Olafur var frumkvöðull í rannsóknum
á arfgengum einkennum meðal
manna á íslandi. Hann hefur í gegn
um tíðina átt samstarf við marga
af fremstu vísindamönnum þjóðar-
innar í læknisfræði raunvísindum,
ættfræði og sögu. Ólafur stóð með
sannfæringu sinni og sagði oft að
menn yrðu að vera á öldufaldi fram-
fara í vísindum, helga sig markmið-
inu, annars misstu þeir af lestinni.
Honum var ekki vel við seinagang
eða ómarkviss hliðarskref frá verk-
efnum. Það kallaði hann villuljós eða
mýrarljós. Ólafur barðist eins og ljón
til að afla verkefnum brautargengi.
Fyrir hans tilstuðlan og harðfylgi
hófust m.a. ónæmis- og sameinda-
erfðafræðilegar rannsóknir á arf-
gengri heilablæðingu, íslenskum
sjúkdómi sem var fyrst lýst af Árna
Árnasyni lækni 1935, rannsóknir
sem varpað hafa ljósi á eðli og fram-
gang sjúkdómsins. Þegar Ólafur lét
af störfum sem yfirlæknir Blóðbank-
ans fyrir nærri tveimur árum fékk
ég (Leifur) tækifæri til að scgja
nokkur orð. Þá vitnaði ég í Lækna-
blaðið frá 15. jan. 1988 þar sem
Guðjón Lárusson læknir flutti inn-
gangsorð að minningarfyrirlestri til-
einkuðum Þórði Þórðarsyni sem lengi
var yfirlæknir á Landakotsspítala.
„Samkvæmt því fínnst mér fara vel
á, að fyrsti fyrirlesturinn sé fluttur
af þeim lækni íslenskum sem einna
mestan orðstír hefur hlotið á heims-
mælikvarða fyrir ritgerðir sínar og
rannsóknir. Ólafur Jensson er vel að
þeim heiðri kominn, sem honum hef-
ur fallið í skaut." í framhaldi af þessu
flutti Ólafur fyrirlestur um rannsókn-
ir okkar á arfgengri heilablæðingu.
Um er að ræða mjög alvarlegan sjúk-
dóm sem ekki hefur enn fundist utan
íslands. Kannski er það þessi vinna
sem lengst mun halda nafni hans á
lofti. Við höfum oft veit því fyrir
okkur hvernig staða þekkingarinnar
væri á þessum sjúkdómi ef Ólafs
hefði ekki notið við.
Ólafur hafði áræði og dugnað til
að afla sér þekkingar og aðstoðar
erlendis þegar hún bauðst ekki hér á
landi. Hann rannsakaði eða tók þátt
í rannsóknum á ijölda sjúkdóma sem
hafa áhrif á ónæmiskerfið, á þriðja
tug ættlægra eða ættgengra sjúk-
dóma og er höfundur á enn fleiri
greinum í alþjóðlegum vísindaritum.
Samstarfsmenn hans í Bandaríkjun-
um, Kanada, Japan og mörgum lönd-