Morgunblaðið - 13.12.1996, Page 32

32 FÖSTUDAGUR 13. DESEMBER 1996
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
Ellu Stínu-
bækurnar
BOKMENNTIR
Ö r s ö g u r
LÚÐRASVEIT ELLU
STÍNU
eftir Elísabetu Jökulsdóttur 88 bls.
Mál og menning 1996.
FYRIR þremur árum gaf Elísa-
bet Jökulsdóttir út safn ríflega 50
„hjartasagna" í bók sem hún
nefndi Galdrabók Ellu Stínu, og
nú er komin út Lúðrasveit Ellu
Stínu sem hefur að geyma hátt í
sjötíu sögur sömu ættar. Fyrir
margra hluta sakir er eðlilegt að
bera saman þessar tvær bækur því
skyldleiki þeirra kemur fram í
fleiru en nöfnunum. Nafnið á nýju
bókinni kveikir reyndar grun um
að Ellu Stínu bækurnar eigi eftir
að verða fleiri.
Elísabet tekur upp þráðinn þar
sem frá var horfíð í Galdrabókinni
og heldur áfram að fást við örsög-
una (eins og flestir vilja kalla fyrir-
bærið) form þar sem „í senn er
sögð saga og spunnið ljóð“ eins
og segir á bókarkápu, og er vissu-
lega vandmeðfarið. A meðan börn,
og þá sérstaklega alls konar stelp-
ur, voru í aðalhlutverkum í Galdra-
bókinni eru menn og konur, full-
orðið fólk, meira áberandi í Lúðra-
sveitinni. Sögurnar standa á mörk-
um raunsæis og absúrdisma og
lýsa ýmist undarlegu lífi persón-
anna eða einangruðum atvikum
þar sem tilfínningar skipta gjarna
höfuðmáli. Það sem einkennir sög-
umar kannski öðru fremur er fjör-
ugt ímyndunarafl og fjölskrúðugt
persónusafn. Ádeilutónninn er
sterkari en í Galdrabókinni, hlut-
skipti nútímamannsins og inni-
haldsleysi neyslusamfélagsins er
viðfangsefni fleiri sagna og fram-
setningin raunsæislegri:
„Nútímakonan kom þjótandi inn
úr dyrunum og það hljómaði eins
og hugur fylgdi máli þegar hún
sagðist verða að gera eitthvað fyr-
ir sjálfa sig en hún vissi ekkert
hver hún var svo það
var ósköp lítið sem
hún gat gert nema
þotið í ljós, í nudd, í
reiki, í heilun, í háskól-
ann, í ættfræði,
indíánagufubað, í sál-
fræðitíma, í litgrein-
ingu, í jóga, í leirinn,
í líkamsrækt, í kór, í
flísgalla eftir lauga-
veginum og í gúmmí-
bát niður hvítá og allt
þetta sem allir em að
gera því þeir vita ekki
hverjir þeir eru. Hún
var að sökkva upp fyr-
ir haus ofan í mógröf
þegar hún reif sig upp og er nú
eins og þeytipíka um allt, leitandi
að því eins og logandi ljósi hvernig
hún geti slökkt á sér.“ (Vinnukon-
an, bls. 22.)
Persónumar eru eins og í
Galdrabókinni nafnlausar, per-
sónusköpunin keimlík en í Lúðra-
sveitinni dregnar skýrari dráttum.
Líf þeirra einkennist af leit og oft
á tíðum eru þær haldnar einhvers
konar þráhyggju eða fíkn sem
mótar tilveru þeirra. Elísabetu
tekst að fá þær til að draga and-
ann þótt svigrúmið sem hún gefur
sér sé lítið.
„Kona ein varð vitni að morði
á hverri nóttu. Hún vann í banka
á bak við gler á daginn en á kvöld-
in þegar hún lagðist til svefns
heyrði hún að brotist var inn á
efri hæðinni, nágranni hennar
drepinn í svefni, líkið bútað niður
og troðið í svartan plastpoka sem
síðan var dreginn eftir gólfinu og
komið fyrir í ruslatunnu á bak við
hús. Konan heyrði þetta greinilega
á hverri einustu nóttu og henni
varð ekki um sel. Svitinn spratt
út á líkamanum, andlitið stirnaði
af skelfíngu og hún festi ekki svefn
fyrr en undir morgun. Á daginn
fór hún á bak við glerið í bankan-
um og brosti til viðskiptavinanna,
sama brosinu og maður brosir
framan í þá sem maður grunar um
morð.“ (Konan með
brosið, bls. 10.)
Stundum standa
þessar persónur Elísa-
betar fyrir einhveija
þætti í skaplyndi fólks
og minna þá að sumu
leyti á þær aumkunar-
verðu persónur sem
lýst er í bókinni
Heymarvottinum eftir
Elias Canetti sem kom
út fyrir tveimur árum
íslenskri þýðingu
Gunnars Harðarsonar.
Þannig er það til dæm-
is með manninn sem
kaupir öll fjöllin í
heiminum (bls. 12), konuna sem
átti vopnabúrið (bls. 38) og konuna
sem safnaði beinunum (bls.68) svo
einhver dæmi séu nefnd.
Bygging flestra sagnanna er
svipuð og greinilegt að formið hef-
ur tilhneigingu til að verða dálítið
einstrengingslegt. Hugmyndirnar
eru trúlega jafnmargar og sögurn-
ar en framvindan sem jafnan er
nýstárleg og óvænt verður óvænt
á sama hátt í fullmörgum sögum.
Sú hugsun læðist oftar en ekki að
lesandanum þegar styttist í enda
textanna að einmitt hér verði kú-
vent! Og það gerist! Sögurnar
verða kannski aldrei fyrirsjánlegar
en samt kunnuglegar fyrir vikið.
Elísabet er ör og ófeimin við að
láta hlutina flakka, hún fer stund-
um yfir strikið, segir of mikið - og
í þeim sögum vill ljóðræni þráður-
inn I vefí textans verða dálítið
trosnaður. Að öðru leyti eru sög-
urnar hennar vel heppnaðar, og
þeir sem kunnu að meta Galdrabók
Ellu Stínu verða ekki fyrir von-
brigðum með Lúðrasveitina henn-
ar. Lúðrasveitin er hljómmeiri,
textinn að mörgu leyti vandaðri
og stíllinn þroskaðri, líkt og í sam-
ræmi við aldur persónanna.
Það verður forvitnilegt að sjá
hvað gerist í næstu Ellu Stínu-bók!
Kristján Kristjánsson
Elísabet
Jökulsdóttir
Ekki bara slor
„SAGA Soffaníasar
Cecilssonar er marg-
þætt. I henni tvinnast
saman ævisaga manns
sem brýzt úr örbirgð
til áhrifa, byggðasaga
Grundarfjarðar og
saga fiskvinnslu og
útgerðar á þessari
öld. Mér var það afar
iærdómsríkt að kynn-
ast Soffa og fjöl-
skyldu hans og skrá
sögu hans á bók. Mér
þykir einnig líklegt
að aðrir geti dregið
af henni nokkurn lær-
dóm. Það er í raun
ótrúlegt hve miklar breytingar
hafa orðið á högum íslenzku þjóð-
arinnar á þessari öld,“ segir Hjört-
ur Gíslason, höfundur endurminn-
inga Soffaníasar Cecilssonar, út-
gerðarmanns og fiskverkanda á
Grundarfirði.
Sagan um Soffa er fimmta bók
Hjartar Gíslasonar, en allar fjalla
bækur hans um áberandi menn í
sjávarútvegi og eru í viðtalsformi.
Hvers vegna hefur hann valið sér
þetta viðfangsefni?
„Svarið við því er einfalt. Eg
þekki sjávarútveginn orðið nokk-
uð vel eftir að hafa skrifað um
hann sem blaðamaður á Morgun-
blaðinu í meira en áratug. Ég var
einnig sjálfur á sjó og í fiski á
köflum sem réðust af efnahag
mínum hverju sinni. Þá var nefni-
lega hægt að þéna vel á sjónum.
Á þessum tíma hef ég kynnzt því
hve sjávarútvegurinn er þjóðinni
mikilvægur og hve ríkulega sjó-
sóknin hefur mótað margan merk-
ismanninn. Mér hefur
fundizt það ómetan-
legur lærdómur að
stunda sjóinn þó ég
næði aðeins einum
jólatúr á gömlum
síðutogara og færi
aldrei í siglingu. Það
er líka lærdómur að
vera á skuttogurum
og bátum.
Með skrifum mínum
um sjávarútveginn er
ég að reyna að miðla
þekkingu um undir-
stöðuatvinnuveg þjóð-
arinnar, en siðast en
ekki sízt að segja frá
því fólki, sem ber þennan atvinnu-
veg uppi. Þarna er um að ræða
sögu atvinnuvegar og fóiks, sem á
fullt erindi til þeirra, sem aldrei
hafa mígið í saltan sjó, ekki síður
en sjómanna og fiskverkafólks.
Jafnvel þeir, sem biðja um fiskinn
með svörtu röndinni á hliðinni og
haida að þorskurinn og ýsan séu
„hjón“, gætu haft af því bæði gagn
og gaman að lesa um þá sem draga
þessa fiska að landi og færa á diska
fólks um allan heim.
Eftir þessa romsu er kannski
rétt að árétta það, að bókin um
Soffa er ekki þurr staðreyndaþula
um mikilvægi íslenzks sjávarút-
vegs. Hún er fyrst og fremst saga
manns, sem hefur alizt upp í brim-
róti sjávarútvegsins. Soffi hefur
reynt margt um dagana, líklega
meira en flestir aðrir. Það er
hreinlega ótrúlegt að kynnast
þeim aðstæðum sem hann ólst upp
við og baráttu hans við sjóinn.
Þetta er ekki bara slor.“
Hjörtur Gíslason
AAFMÆLISDAGINN minn, þriðja maí 1935, gerðistþað um
klukkan 10 um morguninn, að fímm höfrungar komu æðandi
á land og lentu upp í stórgrýtinu fyrir neðan bæinn hjá okk-
ur. Okkur var mikill búhnykkur að þessum hvalreka, en sáum
jafnframt að þessi björg myndi tapast út aftur, þegar félli að
á ný, yrði ekkert að gert. Við Bæring, 11 og 12 ára gamlir, sóttum því reipi
og bundum höfrungana, sem voru 5 til 6 metrar að lengd, saman á sporðun-
um svo þeir slyppu síður út. Við þetta bjástur náði einn höfrungurinn að
vinda vel upp á sig og slá með sporðinum á mig miðjan svo ég þeyttist
nokkra metra í burtu. Mér varð þó ekki meint af og við sóttum svo ljá til
að skera hvalina, því nægilegan stóra hnífa áttum við ekki. Fregnir af þessu
bárust svo út og voru margir sem nutu þessarar lífsbjargar. Kjötið var salt-
að og spikið brætt í stórum ullarþvottapotti. Rengið var soðið og súrsað í
tunnu og lýsið var geymt á tunnu og notað á lampa. Þá notuðum við lýsið
líka saman við málningarduft til að mála húsið. Duftið var rautt og eigin-
lega samlitt ryðguðu járninu á húsinu og passaði því vel. Hins vegar varð
sá hængur á þessari blöndu að hún dró til sín mikinn flugnasverm og varð
þessi húsamálning því einn allsherjar flugnabani.
Úr Soffa - í særoki söltu
BÓKMENNTIR
Ljóðaþýðingar
AUSTURLJÓÐ
Ljóð frá Indlandi, Kína og Japan í ísienskum
búningi Steingríms Gauts Kristjánssonar.
Afdrep ehf. 1996 - 264 bls.
AUKINN áhugi á Austurlandaljóðlist birtist
með ýmsu móti. Algengt er að skáld láti fljóta
með stöku þýðingar á hækum eða kínverskum
ljóðum í ljóðabókum sínum og nokkrir höfund-
ar hafa beinlínis gefið út ljóðaþýðingar sérstak-
lega. Má í þessu sambandi nefna þá Helga
Hálfdanarson og Óskar Árna Óskarsson. Þó
hygg ég að engir hafi verið jafnstórtækir og
Steingrímur Gautur Kristjánsson sem birtir um
þessar mundir ljóðaþýðingar sínar frá Ind-
landi, Kína og Japan í bókinni Austurljóð. I
henni eru 233 Ijóð, allt frá þremur hendingum
til 228 vísuorða.
Við sögu koma fjölmargir höfundar, þeir
þekktustu Bengalbúinn Rabindranath Tagore,
Kínveijarnir Lí Bæ (Lí Pó), Dú Fú (Tú Fú)
og Sú Dongpo og Japanarnir Marsúó Bassó,
Tanigútsí Búson og Kobjassi Issa en auk þeirra
fjöldamargir fleiri. Ljóst er því að hér er yfír-
gripsmikið verk á ferð og fengur í því að fá
á íslensku mörg þekkt ljóð sem helst hefur
verið hægt að nálgast í enskum og þýskum
þýðingum.
Ég hygg að rétt sé að flokka útgáfu Stein-
gríms sem fræðilega útgáfu fremur en listræna
þótt vitaskuld sé vafasamt að hengja slíkan
merkimiða á ljóðasafn. Margt styður þá fullyrð-
ingu þótt höfundur lýsi því yfír að tilgangur
hans sé „tilraun til ritunar fagurbókmennta,
ekki eiginlegs fræðirits ...“ Þannig víkur þýð-
andinn að menningarlegum og trúarlegum
bakgrunni verkanna í inngangi, afstöðu sinni
til þýðingarvinnunnar og að ýmsum þeim vanda
sem að þýðanda sækir. Þá ritar hann eftir-
Austræn ljóð
mála sem er brot úr hugmynda-
og bókmenntasögu þeirra mál-
svæða sem þýðingar eru frá auk
höfundatals og heimildarskrár.
Með ljóðunum fylgja enn fremur
gjaman skýringar, hugleiðingar
og túlkanir þýðandans.
Þýðandinn gerir sér grein fyrir
takmörkunum þýðinga: „Með
samanburði þykist þýðandinn
hafa komist að því að listrænar
þýðingar, felldar í form evrópskra
bragarhátta leiði lengst frá frum-
gerð ljóðanna, þótt hún sé að sínu
leyti háttbundin. Telur hann væn-
legustu leiðina til að skila því
besta, sem í ljóðunum býr, vera
aðferð Biblíuþýðenda sem aldrei
reyndu að fella ljóðaljóðin í rím
og hljóðstafi."
Athyglisvert er að þýðandinn gerir stundum
margar atrennur að sumum kvæðunum. Stund-
um eru meira að segja sumar gerðirnar á
dönsku, ensku og frönsku. Má það heita óvenju-
legur gemingur. En auk þess birtir Steingrím-
ur jafnhliða hækuþýðingum sínum þýðingar
annarra höfunda, jafnt íslenskra sem erlendra.
Allt þjónar þetta vitaskuld þeim tilgangi að
nálgast sem mest frumgerð verkanna og er
gott eitt um það að segja.
Margar þýðingar Steingríms eru í senn trú-
ar framgerðinni og ágætur skáldskapur. Ég
nefni sem dæmi um hin lengri Ijóð Ódauðlega
ást eftir Bæ Djújí, Fimm hundruð orð frá
Tsangan og Föngsjen eftir Dú Fú og Fyrri
ferð Sú Dongpo að Rauðanúpi, en við þá þýð-
ingu kveðst þýðandi hafa stritað mörg ár. Víða
tekst einnig vel til um hin styttri
ljóð. Nefna má t.d. hæku eftir
Issa:
Ó, brekkusnigill
gakktu á Fútsífjallið,
en hægt, góði, hægt.
Ennfremur kemur tilfinninga-
þrunginn tærleiki og einfaldleiki
kvæðis Marabæ, Ást, vel fram í
þýðingunni:
Ef ég hefði vitað
að ást væri þjáning
hefði ég látið
beija bumbur
og tilkynna
út um allan bæ
að það væri bannað
að elska.
Aðferð Steingríms við þýðingar gengur víða
vel upp. í Ijósi erlendra þýðinga annarra á
austrænum ljóðum er ekki unnt að bera brigð-
ur á þýðingar hans. Þær virðast nákvæmar
og þar sem vafi er á túlkun gerir þýðandinn
fleiri en eina atrennu að kvæðunum.
Þessari nákvæmni fylgir þó ákveðin hætta.
Kínversk og japönsk Ijóð eru rituð með mynd-
letri þannig að smáorð, einkum forsetningar
og samtengingar, eru ekki augljós í framgerð-
unum. Mér finnst höfundur stundum ekki taka
nægilegt tillit til þessa munar á hinum aust-
rænu tungumálum og móðurmálinu þótt fram
komi að hann sé sér meðvitaður um hann.
Fyrir bragðið einkennast sumar þýðingarnar
af stuttaralegum málsgreinum. Stundum geng-
ur þetta að vísu allvel upp, t.d. í Kvöldljóði
Steingrímur Gautur
Kristjánsson
eftir Sú Dongpo, en mér finnst það hins vegar
ekki alltaf fara vel í ljóðrænum skáldskap því
að textinn verður allt að því sundurhöggvinn
og sviptur eðlilegri hrynjandi slíks skáldskapar
sem hljómar best þegar hann er kliðmjúkur
og samfelldur. En vitaskuld er allt þetta álita-
mál og smekksatriði. Kvæði eftir Lí Bæ,
Drykkjulag 1 er þannig:
Ég lyfti krúsinni
og býð mánanum að stíga til jarðar.
Ég vona að hann þiggi boðið.
Ég lyfti krúsinni
og bið blómgaðar tijágreinar
að drekka með mér.
Ég óska þeim langlífís
og lofa að tína ekki af þeim blómin.
Ég verð drukkinn í félagsskap tungls og
blóma.
Við hirðum hvorki um skömm eða heiður.
Ekki er á margra færi að skiija gleði okkar.
Ég hef vín, tunglskin og blóm.
Er nokkurt drykkjulag
ákjósanlegra?
Mér finnst einnig hæpið að taka ekki tillit
til íslensks ljóðmáls og hefðar í slíkum þýðing-
um, jafnvel þótt ég geti fallist á meginreglu
Steingríms um að þýða í anda Biblíuþýðenda.
Ofstuðlun er t.a.m. aldrei falleg, hvorki í
bundnu máli né óbundnu en hana þykist ég
kenna, t.d. í fyrsta Ijóði bókarinnar:
Púhérað er umlukt háum fjöllum
en að sunnanverðu eru öll fjöllin frábærlega
formfógur
og vaxin grænum skógi.
Mikilvægast er þó að með Austurljóðum
höfum við eignast nokkuð góða innsýn inn í
ljóðaheim Austurlanda. Bókin er yfírgripsmikil
og vandað til þýðinganna þótt sum Ijóðin
mættu hljóma betur.
Skafti Þ. Halldórsson