Morgunblaðið - 13.12.1996, Qupperneq 39

MORGUNBLAÐIÐ
FÖSTUDAGUR 13. DESEMBER 1996 39
AÐSENDAR GREINAR
Manntjón í
skólakerfinu
Viðar
Hreinsson
ALÞEKKT er sag-
an af drengnum sem
haustdag einn fyrir
um 130 árum sá
skólapilta ríða hjá á
ieið í skóla. Hann
kastaði sér lq'ökrandi
ofan í laut vegna þess
að sjálfur komst hann
ekki í skóla. Nú er það
algengara að börn
gráti og líði sálarkval-
ir yfir því að þurfa að
fara í skóla. Þetta var
Stephan G. Stephans-
son, en hann orti á
fullorðinsárum:
Þitt er menntað afl og önd
eigirðu fram að bjóða
hvassan skilning, haga hönd,
hjartað sanna og góða.
íslenskir heimspekingar vitna
gjarnan í þessa vísu þegar þeir
skýra þrjá grunnþætti mannvits:
bókvit, verksvit og siðvit. Hug-
myndir um ræktun þessara þátta
hafa á síðustu misserum skotið upp
kollinum við mótun skólastarfs, en
það hefur reyndar gerst að fólk
hafi nánast sætt ofsóknum fyrir að
reyna að fara eftir þeim.
Vera má að það sé ósvinna að
vitna í Stephan í umræðu um skóla-
mál því hann lærði aldrei neitt í
uppeldis- og kennslufræðum. Satt
að segja fór hann aldrei í skóla.
Ekki bætir heldur úr skák að hann
var bóndi. Á slíkum misindismönn-
um er ekki mikið mark tekið nú á
tímum. Því vitna ég með hálfum
hug í meira af kveðskap Stephans:
Bam með skapið ofíð úr
árdagsblíðu og þrumuskúr,
veðri því sem allt grær í,
öll er veröld þér svo ný.
(„Til bams“.)
í þessum línum hefur óskóla-
genginn bóndi fellt mikinn sannleik
í stuðla og rím. Góðir bændur eru
verklagnir og hirða af natni um það
sem grær og dafnar. Þá hornsteina
bústarfa hefur skáldið notað til að
draga upp mynd af uppvexti barns.
Birta og næring fyrir hugann, efni
til að byggja úr og metnaður í sam-
keppni við sjálfan sig eru frumþætt-
ir sem þarf að sinna til að búa börn-
um góð uppvaxtarskilyrði. Þau eru
vandfundin í íslensku skólakerfi.
Enda kannski ekki von í nútíma
borgarsamfélagi þar sem lítið er
um gróðurmold og veðrabrigði.
Nýlegar niðurstöður könnunar
um raungreinakunnáttu barna
heimsins hafa hleypt af stað um-
ræðuflóði, rétt eins og lengi hafi
safnast í uppistöðu þangað til stífl-
an loksins brast. Niðurstöðurnar
eru þó einungis vísbending um af-
markaðan misbrest í menntakerf-
inu. Mælanleg þekking í stökum
námsgreinum er ekki eini mæli-
kvarðinn á skólastarf. Hins vegar
hefur kraumað víðtæk óánægja
með starf grunnskólanna sem nú
hefur brotist fram. Vanlíðan barna
í skólum, of stórir bekkir, of hátt
hlutfall vanhæfra nemenda sem
ljúka grunnskóla, einelti á ýmsa
vegu, agaleysi og vanræksla
greindra barna. Mann-
tjón í skólakerfinu er
óeðlilega hátt. Það er
gegndarlaus sóun á
mannauði, líkust því
þegar sjávarafla er
fleygt. Þegar börn hefja
skólagöngu eru mögu-
leikarnir á því að
ávaxta vitsmuni þeirra
ótæmandi.
Umræðurnar í kjöl-
far könnunarinnar hafa
verið einhæfar. Fáir
hafa bent á kjarna
málsins en forvitnileg
gagnrýni á uppeldis- og
kennslufræðinám hefur
þó komið frá mikilhæf-
um stærðfræðikennara og náunga
suður í Hafnarfírði sem er doktor
í stærðfræði en kann ekki að kenna,
sé miðað við skilgreiningu kerfisins.
Kennarar eru þægilegt skotmark
í leitinni að sökudólgi. Þeir eru lang-
þjáðir af lágum launum og erfiðri
kjarabaráttu sem hefur hrakið þá
út í horn. Drjúgur hluti af vandan-
um á rætur í óviðunandi starfsskil-
yrðum þeirra. Þeir þola það þó illa
að blakað sé við þeim í þessum efn-
um og virðast forðast að axla þá
ábyrgð sem fylgir því að vera á
vígvellinum miðjum, í sjálfum
kennslustofunum. Talsmenn kenn-
ara hafa jafnvel í öðru orðinu afneit-
að ábyrgð kennara á þessu ástandi
en í hinu sagt að kennarar séu í
lykilstöðu varðandi úrbætur.
Þegar kennarar hafa átt í samn-
ingum um kaup og kjör við óbil-
gjarnt ríkisvald er ekki hægt að
neita því að þeir eru annar deiluaðil-
inn og bera því sinn hluta af ábyrgð-
inni og mættu minnast orða Hall-
dórs Laxness um verkamenn: „Það
væri ánægjulegt ef krafan um
mannsæmandi vandvirkni væri hjá
öllum verkamönnum, svo og í
verkalýðsblöðum, samferða kröf-
unni um mannsæmandi kaup. Allir
verkamenn ættu að heimta að mega
vinna verk sín af mannsæmandi
vandvirkni eða leggja niður vinnu
ella. Það er ekki nema sjálfsagt að
heimta mannsæmandi kaup, en
meðan enn er til verkamaður og
sjálfvirkar vélar ekki orðnar alráð-
ar, þá er krafan um fullkomnun
verksins siðferðisgrundvöllur
SILFURBUÐIN
Kringlunni 8-12 • Sími 568 9066
- Þarfœröu gjöfina -
HANDSMÍÐAÐIR DEMANTSHRINGIR
>-SOv HMH &
.SMIÐJAN wLá
G15 f
USTlG IS • SlMl 5511505
■
Fræðileg þekking í upp-
eldis- og kennslufræð-
um er gagnslaus, segir
Viðar Hreinsson, hafí
hún ekki kjölfestu í sið-
ferðisafstöðu og lífs-
skilningi sem hér er lýst.
verkamannsins; því hvar á hann
annars að finna fullkomnun í lífi
sínu?“ (íslendingaspjall: 128-129.)
Foreldrar bera sína ábyrgð, þjak-
aðir af þessu séríslenska, for-
heimskandi yfirvinnuoki. Það er
samt hvorki hægt að krossfesta
kennara né foreldra. Vandinn liggur
framar öllu í firrtu hugsunarleysi
nútímans, því sem stundum hefur
verið kallað hlutgerving. Flókið
nútímasamfélag hefur stærðar
sinnar vegna hróflað upp mann-
fjandsamlegum kerfum á borð við
menntakerfið og heilbrigðiskerfið
sem starfa eftir eigin þörfum frekar
en þörfum þeirra sem eiga að njóta
þeirra. Það er óhjákvæmilegt að
stjórna stofnunum samfélagsins
skipulega, en ofvöxtur kerfanna er
óþarfur.
Hlutgervingin felst í þeirri af-
stöðu sem ríkir bæði í vísindum og
stjórnkerfí, að líta á flest viðfangs-
efni sem lífvana hluti, sem afmörk-
uð, mælanleg og mótanleg úrlausn-
arefni. Það er sjálfsagt við verkleg-
ar framkvæmdir en slík afstaða er
ótæk þar sem mannlegu eðli og
þörfum er sinnt.
Með slíkum aðferðum á sviði
fræða og vísinda er oft reynt að
öðlast skilning á mannlegu atferli
einstaklinga og hópa. Gallinn er sá
að þannig finnst varla meira en
hálfsannleikur, slík vísindi ná ekki
til sanninda sem „tindra i augum
og kveinka sér í kvíðbogaskothríð
hjartans" svo notuð séu orð Þor-
steins skálds frá Hamri. Þegar
mælt hefur verið og vegið eru niður-
stöðurnar notaðar við mótun skóla-
starfs og skólastefnu. Þeim er beitt
á nemendur með það fyrir augum
að móta þá frekar en þroska. Ekki
er litið á nemendur sem einstakl-
inga, heldur sem hóp sem þjappað
er saman sem næst meðaltalinu.
Þetta er hið illræmda bremsukerfi,
sem hefur stundum verið kallað
flathyggja. Það reynist oft erfitt
að fella einstaklinga inn í þessi for-
sniðnu mót og þeir breytast í sér-
kennslutilfelli og vandræðaungl-
inga. Þeir sem vel eru fallnir til
náms koðna niður í sinnuleysi eða
umturnast í uppreisn. í stuttu máli,
reynt er að nálgast nemendur með
það að leiðarljósi að sníða þá til,
frekar en þroska þá í samræmi við
eðli þeirra og hæfíleika.
Hlutgervingin á þekkingarsvið-
inu fær samhljóm á sviði stjórn-
mála þar sem ákvarðanir eru tekn-
ar um inntak og aðferðir kerfanna.
Stjórnmálamenn nota rannsóknar-
niðurstöður sérfræðinga við að tefla
sínar skákir með fjárhæðir, mann-
fjölda, fermetra og tækjakost. Upp-
hæðir fjárveitinga í tengslum við
höfðatölu eru eftirlætishugtök lé-
legra stjórnmálamanna.
Viðhorfín í erindum Stephans
G. hér að framan eru einmitt í hróp-
andi andstöðu við þá hlutgervingu
sem setur mark sitt á skólastarf í
dag. Hjá manninum sem aldrei fór
í skóla birtist mannskilningur
byggður á bijóstviti og næmi fyrir
skilyrðum þess lífs sem hann lifír
og hrærist í. Kjarni þess er að hlúa
að lífs- og þekkingarþorsta barns-
ins. í því felst að leita leiða til að
efla þroska hvers og eins, leyfa
hæfileikum hans að njóta sín. Sú
afstaða í skólastarfí elur af sér þá
virðingu fyrir nemandanum sem
hann á skýlausan rétt á, það er
einföld mannhelgi. Með slíka virð-
ingu að leiðarljósi, einfaldar reglur
og sanngjama festu reynist góðum
kennurum auðvelt að halda aga.
Þessi siðferðisafstaða er blanda
af brjóstviti og arfi kynslóða. Sem
betur fer er hún sýnileg hjá fjöl-
mörgum kennurum, en það er lítið .
gert til þess að halda henni á lofti
í skólakerfínu, hún er jafnvel mark-
visst kveðin niður. í umræðum und-
anfarið hafa menn eðlilega viljað
veija uppeldis- og kennslufræði-
menntun. Það er hins vegar lykilat-
riði, að fræðileg þekking í uppeldis-
og kennslufræðum er gagnslaus og
jafnvel skaðleg hafí hún ekki kjöl-
festu í siðferðisafstöðu og lífsskiln-
ingi sem hér hefur verið lýst, sem
felst í að virða og hlynna að því
sem vex og dafnar. Þá fyrst getur
sú þekking orðið að nýtilegu verk-
færi kennara og „fullkomnun verks-
ins“ náð. Það er nánast ótakmarkað
hvað börn geta lært þegar tekst
að halda við lífsgleði þeirra og þekk-.
ingarþorsta, þegar hlúð er að
„hvössum skilningi, hagri hönd og
hjartanu sanna og góða“.
Ég óttast hins vegar að þess
verði langt að bíða að viðhorf sem
þessi fái hljómgrunn í skólakerfinu
og mun í fleiri greinum rekja dapur-
leg dæmi um hvemig tekið er á
tilraunum til að breyta viðhorfum
í skólastarfí.
Höfundur er bókmennta-
fræðingur ogá böm í skóla.
STEINAR WAAGE
SKÓVERSLUN
K r i n g I u n n i
Vandað handbragð
Frá þýsku skóverksmiðjunni
SALAMANDER <§>
Loðfóðraðir
Tegund: 15381
Litir: Brúnir og svartir
Stærðir: 40-48
Verð: 14.950,-
Tegund: Kalimandan
Litur: Grár
Stærðir: 40-44
Verð. 15.950,-
Tegund: 11950
Litur: Svartir
Stærðir: 40-47
Verð: 16.950,-
Sérvalið gæðaleður og goritex efnið gera skóna vatnshelda
og mjúkur gúmmísóli fyrir göngu og útivistarfólk,
gerir þetta frábæra handbragð að einstökum „Kamel“ skóm
5% staðgreiðsluafsláttur
v
J