Morgunblaðið - 05.04.1997, Blaðsíða 30

30 LAUGARDAGUR 5. APRÍL 1997
MORGUNBLAÐIÐ
NIÐURSTAÐA
fræðimanna og reynsl-
unnar er sú að ekkert
fiskveiðistjórnunarkerfi
sem þekkt er hafi yfir-
burði yfir aflamark-
skerfi með frjálsu fram-
§ali aflaheimilda. Það
er því engin þörf á að
skipta um stjórnkerfið
sem slíkt.
Það er hins vegar
orðið nauðsynlegt að
breyta ýmsum öðrum
þáttum í umhverfi sjáv-
arútvegsins sem tengist
kvótakerfinu. Hér verð-
ur aðeins imprað á
nokkrum þeirra.
I fyrsta lagi orkar
einhliða binding aflaheimilda við
skip verulega tvímælis svo ekki sé
meira sagt. Útgerðir standa mun
sterkar að vígi gagnvart landvinnslu
meðan aflaheimildir eru settar á
skip. Verðmæti skipsins verður
meira og ráðstöfunarréttur yfir afl-
anum er hjá útgerðaraðilanum.
Þetta skiptir ekki meginmáli þar sem
veiðar og vinnsla eru á sömu hendi
nema hvað staða iandvinnslunnar til
enn frekari hagræðingar myndi efl-
ast ef þessi einhliða tenging væri
afnumin.
Ef leyfilegt væri að setja afla-
heimildirnar á fiskvinnsluhús myndi
það ótvírætt styrkja stöðu sjávar-
plássa því fiskvinnsluhúsið yrði
trauðla flutt burt. Þetta myndi einn-
ig auðvelda að endurheimta veiði-
heimildir aftur þar sem þær hafa
glatast.
Ekki mætti breyta slíku ákvæði í
skyldu heldur mætti aðeins vera um
heimild að ræða. Þetta var ein af
mörgum tillögum tvíhöfðanefnd-
arinnar en hlaut ekki brautargengi.
Jafnframt því mætti auka aflaheim-
ildir smábáta til að styrkja sjávar-
byggðir, um leið og þeir yrðu allir
settir undir aflamark.
í öðru lagi myndi afstaða þjóðar-
innar til kerfisins verða jákvæðari
og samfélagsleg áhrif
þess jafnari ef hægt
væri að ná samkomu-
lagi um að setja tak-
mörk á hámarkseign
útgerða á aflaheimildir.
Slík aðgerð þarf ekki
að draga að marki úr
hagkvæmi kerfisins.
I þriðja lagi á að efla
fiskmarkaði og gera
löndun í gegnum þá að
eðlilegum starfsferli í
greininni. Hvetja þarf
til frekari þróunar á
þessu sviði án þess að
skikka alla fortakslaust
til þess í upphafi. Fisk-
markaðir endurspegla
best raunverðulegt verð
afurðanna á hveijum tíma og auka
sveigjanleika kerfisins. Fiskmarkað-
arnir styrkja fískvinnslu sem ekki á
kvóta.
í fjórða lagi væri æskilegt að
auka sveigjanleika kerfisins með því
að auðvelda innkomu nýrra aðila í
veiðarnar með því að taka til hliðar
einhvern hluta af viðbótaraflaheim-
ildum og bjóða þær nýjum aðiium
til kaups.
í fimmta lagi: Sá hluti kvótakerf-
isins sem hvað mestri úlfúð hefur
valdið er ókeypis úthlutun aflaheim-
ilda sem síðan ganga kaupum og
sölum á mörkuðum eða milli út-
gerða. Dæmi um einstaklinga sem
orðið hafa stóreignamenn við að
selja veiðiheimildir eða hlut í fyrir-
tæki, sem átti fátt nema veiðiheim-
ildir til að selja, hafa valdið al-
mennri reiði fólks. Reiðin er skiljan-
leg vegna þess að verðmætin sem
þessir aðilar eru að selja er ávísun
á óveiddan fisk, sem almannavaldið
hefur fengið þeim til afnota, ekki
til eignar. Rökin fyrir gjaldtöku eru
mörg, þessi eru helst:
1. Þjóðin á fískinn í sjónum en
ekki útgerðarmenn. Afnot af auð-
lind, hvort heldur sem um malarnám
eða fiskimið er að ræða, þarf og á
að greiða fyrir. Slík greiðsla er gjald,
sem skoðast sem rekstrarkostnaður
en ekki eftiráreiknaður skattur.
2. Ríkissjóður hefur mikinn kostn-
að af framkvæmd laga um stjórn
fiskveiða og af hafrannsóknum.
Gjaldtaka vegna þessara útgjalda
væri í formi þjónustugjalda sem
flokkast bókhaldslega undir rekstr-
arkostnað.
3. Kvótakerfið hefur stuðlað að
verulega bættum hag útgerða. Afla-
markskerfið skapar fiskveiðiarð sem
sjávarútvegurinn nýtur. Mikill upp-
gangur í sjávarútvegi getur þrengt
að vaxtarskilyrðum annarra útflutn-
ingsatvinnuvega. Þann aðstöðumun
getur þurft að jafna með sérstökum
skatti.
4. Nauðsynlegt er að sátt skapist
Því fer fjarri að verið
væri að leggja sérstakar
álögur á sjávarútveginn,
segir Þröstur Olafs-
son, í þessari lokagrein
af fjórum, þótt þróunar-
sjóðsgjaldið yrði hækk-
að og nýting þess út-
víkkuð.
um fiskveiðistjórnkerfið. Gjaldtaka
er mikilvægt skref í þá átt.
Þótt það sé aukaatriði sést á þess-
ari upptalningu að ekki er verið að
ræða um að skattleggja sjávarútveg-
inn umfram aðra atvinnuvegi, nema
hugsanlega hvað þriðja lið snertir.
Hvað fyrri tvo liðina snertir má
segja að þegar sé búið að taka upp
þjónustugjald í sjávarútvegi með
álagningu þróunarsjóðsgjalds. Sá
gjaldstofn er nú notaður m.a. til að
greiða gamlar skuldir í sjávarútvegi
sem ella hefðu fallið á ríkissjóð. En
megintilgangur þess er að stuðla að
aukinni hagræðingu í sjávarútvegi
með því að laga flotastærð að af-
kastagetu fiskistofnanna. Nú er því
verkefni sjóðsins lokið og árangurinn
hefur ekki látið á sér standa.
Nýlega hefur verið ákveðið að
nota þennan gjaldstofn til að borga
nýtt hafrannsóknaskip. Hér er því á
ferðinni sambærileg nýting á gjald-
inu og vakað hefur fyrir þeim sem
barist hafa fyrir veiðileyfagjaldi.
Munurinn er einkum fólginn í nafn-
inu og upphæð gjaldtökunnar. Gjald-
ið heitir röngu nafni og er of lágt.
Það breytir ekki því að hið margum-
talaða veiðleyfagjald er í reynd til
staðar. Það þarf ekki að finna það
upp á nýtt. Nafni þess þarf hins
vegar að breyta og hækka gjaldið
vegna þess að það stendur hvorki
undir þeim beina kostnaði sem ríkis-
sjóður hefur af sjávarútveginum né
nægir það sem greiðsla fyrir veiði-
heimildina.
Engum heilvita manni hefur dott-
ið í hug að kalla þróunarsjóðsgjaldið
sérstakan dreifbýlisskatt, vegna þes
að það væri fáránlegt og rangnefnið
augljóst. Nafnbreyting á gjaldinu
myndi þar engu breyta. Beinn kostn-
aður ríkissjóðs af þjónustu við sjáv-
arútveginn er lauslega áætlaður lið-
lega einn milljarður króna. Ef bætt
er við niðurgreiðslu launa vegna sjó-
mannaafsláttar hækkar þessi upp-
hæð í hálfan annan milljarð. Núver-
andi gjaldtaka í sjávarútvegi er hins
vegar um 700 m.kr.
Sveiflu- og afkomujöfnunarskatt-
ur í samræmi við þriðja lið er allt
annað mál. Eðli þeirrar skattlagn-
ingar er með þeim hætti að hún
færi illa saman við rekstrarleg þjón-
ustugjöld og þyrfti annars konar
viðmiðunar við. Engum blöðum er
um það að fletta að þess konar skatt-
lagning er þjóðhagslega mun ódýr-
ari kostur en breytingar á gengi eða
veruleg afkomuröskun í samkeppn-
is- og útflutningsiðnaði, sem auð-
veldlega getur komið til, ef kærkom-
inn afkomubati í sjávarútvegi heldur
áfram af auknum þrótti.
Skattlagning sjávarútvegsins
Hagsmunaaðilum í sjávarútvegi,
hvort heldur um er að ræða faglega
eða pólitíska, hefur orðið tíðrætt um
mikla skattlagningu í greininni og
með álagningu eðlilegra gjalda væri
verið að mismuna atvinnuvegunum
enn frekar. Það er því foivitnilegt
að bera saman skattabyrði í atvinnu-
lífinu, ef það gæti orðið til þess að
skýra málið frekar.
Samkvæmt gögnum sem dreift var
í efnahags- og viðskiptanefnd Alþing-
is greiddi sjávarútvegurinn alls 296
m.kr. í tekjuskatt árið 1995 en heild-
arskattgreiðslur lögaðila það ár námu
5.032 m.kr. Þetta eru um 6% af heild-
arskattgreiðslum lögaðila. Hlutdeild
sjávarútvegs í landsframleiðslu
(þáttatekjur) nam hinsvegar 15%.
Atvinnugreinin byggingastarfsemi
greiddi t.d. 559 m.kr. það ár í tekju-
skatt. Tekjuskattur í sjávarútvegi er
því óveruleg upphæð og er skýringin
að hluta til sú að að greinin á mikið
uppsafnað og yfirfæranlegt tap, sem
m.a. er komið til á verðbólgutímum.
Sama ár og veiðar og vinnsla
greiða 296 m.kr. í tekjuskatt veitti
ríkið 1.524 m. kr. í sjómannaafslátt
sem er óbein niðurgreiðsla launa í
útgerð. Ríkissjóður greiddi því 1.228
m.kr. með sjávarútveginum það ár.
Tryggingagjaldið breytir aðeins því
að í staðinn fyrir niðurgreiðslur ríkis-
sjóðs til sjávarútvegs verður útkoman
núll.
Af þessu ætti að vera augljóst að
því fer fjarri að verið væri að leggja
sérstakar álögur á sjávarútveginn,
jafnvel þótt núverandi þróunarsjóðs-
gjald yrði hækkað og nýting þess
útvíkkuð. Sérstakur skattur á versl-
unar- og skrifstofuhúsnæði bitnar
t.d. óneitanlega harðast á verslun
og viðskiptum.
Svokallaður íjármagnstekjuskatt-
ur bætir síðan gráu ofan á svart og
gerir Ijótt dæmi forljótt. Ivilnanir
verða myndarlegri því nú greiða ein-
staklingar aðeins 10% skatt af hagn-
aði af sölu veiðiheimilda í stað tæpra
42% áður. Smyglgóssið sem fylgdi
vaxtatekjuskattinum sýnir sig í að
vera kærkomin búbót þeim sem eru
svo heppnir að fá arð eða söluhagn-
að sem tekjur.
Það er því von að fólki bregði
þegar veiðiheimildir, sem upphaflega
var úthlutað ókeypis, eru seldar á
svona kjörum, meðan á launatekjur
er lagður tæplega 42% tekjuskattur.
Höfundur er hagfræðingur.
AÐSENDAR GREINAR
Sátt um stjómkerfi fiskveiða
Hverju þarf að breyta?
Þröstur
Ólafsson
Rök gegn
álveri skoðuð
A LIÐNUM mánuð-
um hefur mikið verið
rætt um mengun frá
stóriðju á íslandi, eink-
um frá fyrirhuguðu ál-
veri á Grundartanga.
Til einföldunar geri ég
hér ráð fyrir að þar
verði framleidd 100
þúsund tonn af áli á ári
og kalla það Hvalfjarð-
arálver. Þetta er meira
en verður framleitt í
fyrsta áfanga en minna
en síðar kann að verða.
Ég hafði fylgst nokk-
uð með umræðunni en
þegar kunningjar með
raunvísindamenntun
tóku að skrifa um álver
og höfnuðu því, m.a. á
Páll
Theodórsson.
„vísindaleg-
ið í Straumsvík skoðað-
ar sést að mengunin var
nokkur nálægt verk-
smiðjunni þegar unnið
var með opin ker. Eftir
að lokuðu kerin leystu
þau opnu af hólmi er
mengunin varla mælan-
leg í gróðri nema rétt
við verksmiðjuna því
hreinsibúnaðurinn, sem
nú er hægt að koma
við, fjarlægir flúorið að
mestu úr útblæstrinum.
Vart virðist því ástæða
til að hafa áhyggjur af
þessum mengunar-
þætti.
Lítum þá á kolsýr-
una. Hún er undirstaða
alls gróðurs á jörðu og er því til
um og siðferðilegum grundvelli" eins góðs. Ég tala því um kolsýrulosun
og stóð í einni greininni, varð það
áleitnara í huga mínum. Ég treysti
þessum mönnum betur en öðrum til
að skoða málið vel, meta það á
grundvelli staðreynda og vanda rök
sín, en taldi þó réttara að afla frek-
ari gagna. Ekki var ætlunin að taka
þátt í umræðunni, en nú þegar ég
hef skoðað rök þeirra í ljósi frekari
upplýsinga get ég ekki stillt mig um
að leggja orð í belg. Meginþættir
mengunar frá álverum eru þrír: flú-
or, kolsýra (C02, oft kölluð koltví-
sýrlingur) og brennisteinstvíoxíð
(S02). Lítum fyrst á flúormengun-
ina. Séu niðurstöður mælinga liðinna
ára á flúori í gróðri umhverfis álver-
frekar en mengun. Aukist hinsvegar
magn hennar í andrúmsloftinu veru-
lega getur hún valdið gróðurhúsa-
áhrifum: breytt loftslagi og raskað
búsetuskilyrðum verulega. I álverum
kemur hún frá kolum rafskautanna
sem brenna í því súrefni sem losnar
við rafgreininguna. Tæpur helming-
ur þess áls sem er framleitt í heimin-
um kemur frá verksmiðjum sem fá
rafmagnið frá kolakyntum stöðvum,
t.d. álverin í Þýskalandi, sem hafa
oft verið tekin til samanburðar í
umræðunni undanfarið. Kolsýran
sem fylgir þessari álframleiðslu
kemur þá einnig frá raforkuverinu.
Vegna hækkandi raforkuverðs blasir
við að álframleiðslan flytjist á kom-
andi árum frá löndum með kolakynt-
um raforkustöðvum til landa sem
enn eiga óvirkjað vatnsafl. í kerum
álveranna brenna 0,45 tonn af kolum
rafskautanna fyrir hvert tonn af áli
sem er framleitt. Komi rafmagnið
frá kolakyntri stöð þarf að auki 4,75
tonn af kolum til að framleiða raf-
magnið, eða alls 5,2 tonn fyrir hvert
tonn af áli. Verksmiðja sem fær
rafmagnið frá kolakyntri rafstöð los-
ar því um 11 sinnum meiri kolsýru
Brennisteinsmengun
frá fyrirhuguðu álveri á
Grundartanga er,
að mati Páls Theo-
dórssonar, varla
áhyggjuefni.
út í andrúmsloftið á hvert tonn af
áli en í fyrirhuguðu Grundartangaál-
veri.
Þjóðir heims hafa tekið höndum
saman til að draga úr losun kolsýru
út í andrúmsloftið vegna gróður-
húsaáhrifa hennar. Þegar álfram-
leiðsla er flutt úr landi þar sem raf-
magnið er framleitt í kolakyntum
rafstöðvum, til lands sem Islands
sem á gnægð vatnsorku, fellur kol-
sýrulosunin niður í ’/n hluta þess sem
hún var fyrir flutninginn. Þetta hlýt-
ur að vera af því góða. Það er því
þversagnarkennt þegar það er notað
sem rök gegn álveri á íslandi að Vu
hluti fyrri kolsýrulosunar skuli lenda
hér.
Við þetta má bæta að sé árleg fram-
leiðsla 210 þúsund tonna af áli flutt
frá landi þar sem stuðst er við kola-
kynt raforkuver til lands þar sem
rafmagnið kemur frá vatnaflsvirkj-
unum, minnkar árleg heildariosun
kolsýru jafmikið og við íslendingar
sleppum nú alls út í andrúmsloftið
á ári.
Lítum loks á mengun af völdum
brennisteins. Til að lýsa áhrifum
hennar hefur m.a. verið reiknað út
að mengunin frá álveri á Grundar-
tanga muni jafngilda brennisteins-
sýru í óhugnanlegum ij'ölda af raf-
geymum bifreiða á degi hveijum.
Hversu varasamt er að hafa álver í
t.d. 5-10 km íjarlægð frá landbúnað-
arhéraði, eins og íjarlægðin frá
Grundartanga er til þeirra sem harð-
ast hafa mótmælt?
Af umræðunni um álverið má oft
ætla sem hér sé komin upp áður
óþekkt staða sem rannsaka þurfi frá
grunni. En lítum til nágrannalanda
okkar, þar má fá upplýsingar sem
geta hjálpað okkur við að svara ofan-
greindri spurningu. Margir hafa
vafalítið veitt athygli raforkuverum
erlendis, ýmist inni í borgum eða í
blómlegum héruðum. Þau eru upp-
spretta brennisteinsmengunar ekki
síður en álverin. í Kaupmannahöfn,
í tæplega 3ja km fjarlægð frá Kong-
ens Nytorv, er 520 megavatta kola-
kynt rafstöð sem losar 10 þúsund
tonn af brennisteinstvíildi út í and-
rúmsloftið á ári, eða nærri 6 sinnum
meira en hið varasama Hvalljarðar-
álver, sem mun losa um 1,7 tonn.
Dóttir mín og fjölskylda hennar býr
i liðlega tveggja km fjarlægð frá
raforkuverinu í Kaupmannahöfn.
Ekki virðast íbúar þar hafa áhyggjur
af þessari brennisteinsmengun, og
þó eru Danir kröfuharðir hvað meng-
un varðar. Einnig má benda á að í
fijósömum landbúnaðarhéruðum í
Danmörku eru kolakynt raforkuver
sem sum menga eins og 5 til 20
Hvalfjarðarálver hvað brennistein
varðar. Trúlega er sums staðar líf-
ræn ræktun í næsta nágrenni þeirra.
Hljótum við ekki að draga af
þessu þá ályktun að brennisteins-
mengunin frá fyrirhuguðu álveri á
Grundartanga er varla áhyggjuefni?
Við þetta má bæta að þessi mengun
verður ekki nema um þriðjungur
brennisteinsmengunar frá Hengils-
svæðinu, mest frá Nesjavallavirkjun.
Skaðar þetta gróðurinn þar?
Eftir að hafa skoðað þetta mál
get ég ekki fallist á rök hinna raun-
vísindamenntuðu kunningja minna,
hvorki „á vísindalegum né siðferði-
legum grundvelli". Orka fallvatna
og jarðhitasvæða er með fiskimiðun-
um náttúruauðæfi sem verða um
ókomna framtíð undirstaða og
trygging hagsældar okkar. Við eig-
um að nýta vatnsorkuna til stóriðju
þegar það telst hagkvæmt og eðli-
legum kröfum um mengunarvarnir
er fylgt og þetta veldur ekki meiri
röskun á landi okkar og umhverfi
en við getum vel sætt okkur við.
Við eigum að sjálfsögðu einnig að
efla hér fjölbreytt atvinnulíf. Þar
blasa við ýmsir álitlegir möguleikar,
en þeir draga ekki úr nauðsyn þess
að nýta orku fallvatna. Við eigum
einnig að laða hingað erlenda ferða-
menn. Við munum ávallt eiga nóg
af lítt snortinni náttúru til að njóta
sjálfir og deila með útlendingum.
Margir þeirra hafa vafalítið áhuga
á að sjá hvernig við beislum hina
hreinu orkugjafa okkar, fallvötnin
ogjarðhita. En einhveijir þeirra, sem
hafa frétt af stóriðjuverum hér,
kunna vissulega að leita annað. En
hvert?
Heimildir:
Environmental Chemistry eftir J.W. Moore
og E.A. Moore Upplýsingar frá Köbenhavns
Belysningsvæsen
Höfundur er eðlisfræðingur og
stnrfar við Raunvísindastofnun
Háskólans.