Morgunblaðið - 04.06.1997, Blaðsíða 32

32 MIÐVIKUDAGUR 4. JÚNÍ 1997
AÐSENDAR GREINAR
MORGUNBLAÐIÐ
Guðlast og
grjótkast
Enn um orgel-
smíð og orgel-
kaup í kirkjur
í FYRRA mánuði fjölluðu fjöl-
miðlar um guðlast. Tilefnið var
sjónvarpsþáttur Spaugstofunnar
sem sýndur var í dymbilviku, en
þátturinn var með biblíulegu ívafi
og eðlilega spaugilegu
eins og ætlast er til af
aðstandendum þessar-
ar agætu stofu.
Ég horfði á þáttinn
og fannst hann fynd-
inn, raunar misfyndinn
eins og gengur og ekki
fannst mér verra grínið
sem hélt áfram næstu
daga, þegar biskupinn
kom fram í fjölmiðlum
með sinn þátt og vildi
ákærur og refsingar,
studdur af nafngreind-
um guðsmanni, en sá
hafði fengið nafn-
greindan saksóknara
til liðsinnis við sig, þar
sem þeir áttu saman stund í bað-
húsi. Svo hélt þetta enn áfram og
ég var viss um að grínaramir væru
enn að þegar þeir mættu hjá ríkis-
lögreglunni og ekki varð annað séð
en að lögreglan væri líka komin í
góða skapið.
Stuttu síðar var ég síðan sann-
færður um af trúverðugum manni
að hér væri ekki á ferðinni grín
heldur mikill alvöruþungi og verð
ég að játa að mér brá heldur við
tíðindin.
Þessi klögumál urðu mér tilefni
til að riija upp málaferli frá 1984,
þar sem ég kom við sögu í sams-
konar máli, en ég var veijandi Ulf-
ars Þormóðssonar, rithöfundar, í
svonefndu Spegilsmáli. Tilefni
ákærunnar var í sjálfu sér ekki
merkilegt en ein grein Spegilsins
fjallaði um þá aulafyndni sem leiða
má af því þegar fermingarbömin
inntaka blóð Krists í formi víns sem
oft er þeirra fyrsti sopi.
Við undirbúning Spegilsmálsins
1984 leitaði ég dómafordæma eins
og venja stendur til og fyrr en
varði var ég kominn út í sagnfræði.
Uppruni guðlastshugtaksins er
ævaforn og sjálfsagt jafngamall
sögu mannsandans. Samfélög hafa
á öllum tímum búið sér til „tabú“
vegna þeirra guða sem dýrkaðir
vom í það og það skiptið. Ef ein-
hver braut gegn þessu „tabúi“ varð
að refsa honum og það harðlega
ella gat reiði guðanna eða þess sem
var dýrkað lent, ekki bara á þeim
sem af sér braut heldur á samfélag-
inu öllu. Aðvitað er þetta ekki tengt
kristninni einni saman og allir
þekkja níðvísu Hjalta Skeggjasonar
um Oðin og Freyju:
Eigi vil ég goð geyja
grey þykir mér Freyja
Æ man annat tveggja
Óðinn, grey eða Freyja
Fyrri partinn skilja allir en í
seinni partinum er Hjalti að vísa
til kynvillu Óðins og varð hann
sekur fjörbaugsmaður fyrir.
Kristinn uppmna guðlastshug-
taksins má rekja til þriðju Móse-
bókar en afstaða Jahve er þar skráð
TUJBOÐ
/2jóiMt)Hdasfofa
(^utmars úngimarssouar
Suðurveri, sími 553 4852
svona: „Leið því lastmælandann út
fyrir herbúðirnar og allir þeir er
heyrt hafa skulu leggja hendur sín-
ar á höfuð honum og því næst skal
allur söfnuðurinn grýta hann. Og
þú skalt tala við ísra-
elsmenn og segja:
Hver sá, er formælir
guði sínum baki sér
synd. Og sá er last-
mælir nafni Jahve skal
líflátinn verða, allur
söfnuðurinn skal
vægðarlaust grýta
hann“. Lögmál Móse
gekk inn í Rómarrétt-
inn og var því fram-
fylgt af kirkjunni
sjálfri í kaþólskum sið
en eftir siðaskipti tóku
við borgaraleg lög
enda höfðu þá orðið
eigendaskipti á kirkj-
unni.
Þrátt fyrir að hugmyndafræðin
á bak við refsingar fyrir guðlast
hafi tekið ýmsum breytingum í ald-
anna rás vom refsingarnar nánast
öbreyttar, t.d. var ákvæðið í lögum
Kristjáns V, sem er tiltölulega ný-
farinn frá völdum í sagnfræðilegum
skilningi, svona: „Hanem skal
tungen udvendis af hans mund
Áður er Spegilsmálið
svonefnda var dómtek-
ið, segir Sigurmar
Albertsson, hafði
Hæstiréttur íslands
aldrei fjallað um
ákæru vegna guðlasts.
udskæris, demæst hans hoved af-
slagis og tillige med tungen sættes
pá en stage“.
Aður en Spegilsmálið svonefnda
var dómtekið hafði Hæstiréttur Is-
lands aldrei fjallað um ákæm vegna
guðlasts. Hæstiréttur Dana, sem
var hæstiréttur okkar íslendinga
um nokkurra alda skeið, hefur
sárasjaldan fjallað um guðlast.
Yngsti dómurinn er frá 1938, þar
sem dæmt var vegna grófs nas-
istaáróðurs gegn gyðingum, en slík
brot heyra nú undir önnur hegn-
ingarlagaákvæði bæði í dönskum
og íslenskum rétti. Aðrir danskir
dómar vom frá því fyrir síðustu
og næstsíðustu aldamót og eru
m.a. um ávirðingar um páfann í
Róm, áróður fyrir því að aðskilja
ríki og kirkju, níðkvæði um heilag-
an anda og fleira í þeim dúr.
íslenskir dómar eru þó til. Brynj-
ólfur Bjarnason, síðar menntamála-
ráðherra, var árið 1925 dæmdur í
undirrétti í 30 daga einfalt fang-
elsi, skilorðsbundið í 5 ár, vegna
ritdóms um Bréf til Láru en Brynj-
ólfur hélt því meðal annars fram í
tilefni bókarinnar að Guð (Gamla
testamentisins) væri ekki „annað
Efni og tæki fyrir wireé
járngorma innbindingu.
en hégómagjarn og öfundsjúkur
harðstjóri og óþokki“. Þórbergur
var aldrei ákærður þó frumlagið
að þessum orðum væri að fínna í
bók hans.
Árið 1646 var Sveinn „skotti"
Axlarbjarnarson „strýktur stór-
kostlega fyrir guðs orða og sakra-
mentanna foraktan og sína óráð-
vendni“. Árið 1685 var óláns-
maðurinn Halldór Finnbogason
dæmdur til að brennast á báli fyrir
ægilegar sakir en Halldór hafði
m.a. snúið faðirvorinu upp á and-
skotann svo og skriftaganginum
og klykkt svo út með því að snúa
hinum góða sálmi „Eilífi guð og
faðir kær“ upp á sjálfan myrkra-
höfðingjann.
Norðmenn og Svíar hafa verið
sparir á beitingu refsinga fyrir
guðlast og í Finnlandi var síðast
dæmt 1968 vegna bókar eftir rit-
höfundinn Hannu Salama og var
refsingin sekt og 3ja mánaða skil-
orðsbundið fangelsi, en athyglis-
vert er að bókin var þýdd og gefin
út í Danmörku, Noregi og Svíþjóð
án eftirmála. Annars staðar í Evr-
ópu fann ég ekki nein dæmi um
dóma vegna guðlasts, enda löndin
flest kaþólsk eða ríki og kirkja
aðskilin, þannig að borgaraleg lög
taka ekki á þessum hlutum. I þá-
verandi járntjaldslöndum A-Evrópu
var óþarft að leita.
Niðurstaðan af jiessum athugun-
um er því sú að Ulfar Þormóðsson
er sá er seinast hefur verið dæmd-
ur fyrir brot á þessari fornu laga-
grein í Evrópu og hefur raunar
lagt það sjálfur til að hann verði
hafður í sérstökum sýningarbási á
Þingvöllum á væntanlegri hátíð
árið 2000 í tilefni af kristnitökunni.
Prófessor í guðfræði fullyrti í
einu dagblaðanna fyrir skömmu að
með guðlasti sé sjálfur „guðdómur-
inn í brennipunkti". Það er auðvitað
ekki svo. Guðlastshugtakið, tengt
hegningarlagaákvæðum ríkis- og
kirkjuvalds, hefur í margar aldir
þjónað þeim tilgangi einum að við-
halda valdi, skoðanakúgun og tak-
mörkunum á tjáningarfrelsi. Nægir
að vísa til frægustu guðlastsdóma
seinustu alda yfir Galileo, Brunó
og Kópernikusi. Það eru heldur
ekki nema tveir áratugir síðan
Rómarkirkjan lagði að mestu af
„Index librorum prohibitorum" eða
listann yfir bönnuðu bækumar, en
á þeim lista voru lengst af fræg-
ustu rithöfundar heimsins m.a.
Halldór Laxness. Sænsku og
dönsku réttarfarsnefndimar höfðu
líka tjáningarfrelsið í huga þegar
lagt var til á sjöunda og áttunda
áratugnum að guðlastsákvæðin
yrðu felld úr hegningarlögum Svía
og Dana og hafa ákvæðin þegar
verið felld niður í Svíþjóð.
Fyrir 13 árum vom hæg heima-
tök að fá ráð vígðra manna við
undirbúning málflutnings í Spegils-
málinu en biskupsskrifstofumar
voru þá í sama húsi og skrifstofa
mín. Ég fór á fund hálærðra manna
og vildi fá svar við því hvert væri
inntak kristninnar og hvort hægt
væri að lýsa því í einu orði. Svör
voru á ýmsa vegu þar til ég stakk
upp á því sjálfur hvort það gæti
ekki verið kærleikurinn. Því var
tekið fagnandi á Biskupsstofu og
eins því sjónarmiði að fyrirgefning-
in væri eitt aðal elementið í kær-
leikanum. Þess vegna skildi ég
ekki þá og skil ekki enn af hveiju
starfsmenn ríkiskirkjunnar eru að
fara fram á refsingar vegna
meintra móðgana við kærleikann.
Þetta gengur ekki upp og er and-
stætt öllum dogmum kristninnar.
Úlfar Þormóðsson var raunar
dæmdur fyrir að gera grín að altar-
issakramentinu, en það er tákn
fyrirgefningarinnar, eins og lesa
má í skýringum Lúthers.
Að lokum er ekkert annað eftir
en að óska þess að kirkjunnar
menn komi sér út úr hugsunar-
hætti hinna myrku miðalda og fari
að praktisera fyrirgefninguna í
staðinn fyrir hefndina.
Höfundur er
hæstaréttarlögmaður.
MARGT er búið að segja og
skrifa um ofangreint efni á undan-
förnum mánuðum, og kannski er
ekki við það bætandi. En þar sem
ég hef nokkra reynslu
af þessum málum og
þekki til beggja þeirra
aðila sem hafa verið í
brennidepli þessara
umræðna, ætla ég að
leyfa mér að leggja orð
í belg. Ég vil taka það
fram að ég met báða
þessa menn mikils og
tel þá mikla hæfileika-
menn á sínum sviðum.
Þegar taka á svo
afdrifaríka ákvörðun,
eins og að velja orgel
í kirkju sem á að vera
þar til frambúðar, ef
til vill næstu hundrað
árin, er leikmönnum
mikill vandi á höndum.
Sóknarnefndum eða einstaklingum
í sóknamefnd sem og presti er jafn-
an falið að velja orgel þegar að
þeim þætti kemur í framkvæmdum
við kirkjubyggingar, eða þegar
endumýja skal bráðabirgðahljóð-
færi. Það er ekki gefið að í þeim
hópi sé fólk með þá þekkingu sem
til þarf. Jafnvel organisti, sé hann
þegar starfandi í viðkomandi
kirkju, hefur sjaldnast þá þekkingu
á orgelsmíði sem nauðsynleg er.
Það er því mjög gott og þakkar-
vert að á vegum þjóðkirkjunnar
skuli vera til ráðgefandi nefnd fag-
aðila sem þessir leikmenn geta leit-
að til.
Þar sem ég þekki til, það er í
Digraneskirkju í Kópavogi, var
ekki búið að ráða organista þegar
farið var að huga að orgelkaupum.
En betra var en ekki að hafa í
hópnum, sem bar ábyrgð á orgel-
kaupunum, tvo vana kórsöngsmenn
og dugmikinn byggingarstjóra og
samningamann. Við hin vorum að-
eins tónlistarunnendur og segir það
heldur lítið.
Digraneskirkja er þannig hönnuð
að orgelið er staðsett í sjálfu kirkju-
skipunu, vinstra megin við altarið
og blasir við kirkjugestum og
kirkjukórinn líka. Okkur, sem að
byggingu kirkjunnar stóðum fyrir
hönd safnaðarins, þótti því miklu
skipta að orgelið kæmi strax, sem
sjálfsagður hluti af kirkjubúnaðin-
um og var það inni í kostnaðaráætl-
un frá byijun. Arkitektinn lagði líka
ríka áherslu á að hönnun orgelsins
félli sem best að öðrum innrétting-
um og formi kirkjuskipsins, þannig
að mikilvægt reyndist að samvinna
gæti verið á milli arkitekts, orgel-
smiðs og hljóðfræðings jafnframt
því sem verkinu vatt fram.
Það að við völdum íslenskt orgel
og íslenskan orgelsmið, Björgvin
Tómasson, gerir hlut Hauks Guð-
laugssonar söngmálastjóra þjóð-
kirkjunnar, engu minni í því sam-
bandi. Við leituðum samráðs hans,
eins og lög mæla fyrir um, og einn-
ig samstarfsmanns hans í orgel-
nefndinni, Guðna Guðmundssonar
organista í Bústaðakirkju. Enn
fremur leituðum við til Harðar
Áskelssonar organista í Hallgríms-
kirkju, sem veitti okkur fróðlegar
og fullkomlega hiutlægar ábend-
ingar. Við áttum með þeim Hauki
og Guðna marga fundi og fórum
með þeim í margar kirkjur á höfuð-
borgarsvæðinu til þess að hlusta á
orgel. Þeir fóru líka í ferð á okkar
vegum til Þýskalands, Austurríkis
og Danmerkur til þess að kynna
sér orgel og orgelsmíði þar í löndum
í þeim tilgangi að færa okkur upp-
lýsingar um það nýjasta sem þar
væri að gerast í orgelsmíði. Við
höfðum af því og öllum okkar við-
ræðum við þá ómetanlegt gagn.
Þeir veittu okkur innsýn og vitn-
eskju um hluti sem ég tel að ekk-
ert okkar hafi haft mikla vitneskju
um áður. Þeir út-
skýrðu mismun milli
einstakra hljóðfæra og
samhengi milli ein-
stakra atriða í hljóð-
færabyggingunni, og
ekki síst, áætluðu þeir
um hæfilega stærð
orgels í kirkjuna, sem
síðan fleiri reyndust
sammála um. Allt
þetta gerði okkur mun
auðveldara að taka
lokaákvörðun.
Haukur Guðlaugs-
son setti sig aldrei á
móti því að við leituð-
um eftir tilboði frá
Björgvin Tómassyni til
viðbótar þeim sem við
höfðum þegar fengið. Hann sagði
okkur af tveim orgelum sem hann
vissi að Björgvin hafði smíðað og
annað þeirra væri í Lágafellskirkju,
og mælti hann með því að við fær-
um að hlusta á það. Sem við og
gerðum innan skamms, ásamt full-
skipaðri orgelnefnd, því þá var
staddur í Reykjavík Björn Steinars-
son, organisti í Akurevrarkirkju,
Það er gott og þakkar-
vert, segir Þorbjörg
Daníelsdóttir, að á
vegum þjóðkirkjunnar
skuli vera til ráðgefandi
nefnd fagaðila sem leik-
menn geta leitað til.
en hann er þriðji fulltrúi í nefnd-
inni. Haukur hafði einnig bent okk-
ur á Ketil Siguijónsson, Forsæti í
Villingaholtshreppi, og að orgel
eftir hann væri í Víkurkirkju. í
fundargerð byggingarnefndar frá
4. febrúar ’93 er þetta bókað:
„Haukur Guðlaugsson sagði frá
hlustun á orgelið í Lágafellskirkju.
„Hann vill mæla með Björgvin
Tómassyni, sem smíðaði Lágafell-
sorgelið. Hann vildi þó helst setja
það skilyrði að inntónatör væri
aðkomandi og helst sá sem inntón-
aði orgelið í Vík.“ Tilvitnun lýkur.
Þegar ákvörðun okkar var tekin
gerði hann engar athugasemdír við
hana og þegar kom að því að tón-
stilla orgelið og Björgvin Tómas-
son, sem kaus að leita til hins þýska
kennara síns Reinharts Tzschöc-
kels um aðstoð, fannst okkur eðli-
legt að hann réði því. Aldrei hefur
Haukur átalið okkur fyrir það.
Ef Hauki Guðlaugssyni hefði
stórlega mislíkað sú ákvörðun okk-
ar að velja orgel eftir Björgvin
Tómasson, hefði hann t.d. getað
sýnt vanþóknun sína með því að
synja beiðni okkar um að leika á
það við vígslu kirkjunnar. Sömu-
leiðis hefði hann getað látið ógert
að senda okkur afrit af mjög já-
kvæðri umsögn prófessors Ger-
hards Dickels, organista við
stærstu kirkju Hamborgar, en hann
hélt tónleika í nokkrum kirkjum
hér á síðasta ári, m.a. í Digranes-
kirkju.
Orgelið í Digraneskirkju hefur
fyllilega staðist þær væntingar og
kröfur sem við gerðum um gott
hljóðfæri. Það hefur hlotið mjög
góða dóma hinna hæfustu organ-
ista sem á það hafa leikið. Þótt það
sé ekki nema 19 radda þá fyllir
hljómur þess alveg það rými sem
Sigurmar
Albertsson