Morgunblaðið - 10.07.1997, Blaðsíða 22

22 FIMMTUDAGUR 10. JÚLÍ 1997
MORGUNBLAÐIÐ
ERLENT
*
Akvörðunin ber
styrk Bandaríkja-
manna vitni
Þegar upp var staðið eftir leiðtogafund Atlantshafsbandalagsins í
Madríd stóð tvennt eftir. Söguleg ákvörðun hafði verið tekin um
að stækka bandalagið og áhrif Bandaríkjamanna í NATO eru óve-
fengjanleg hvort sem hinum aðildarríkjunum líkar það betur eða
verr. Karl Blöndal skrifar frá Madríd um gang mála á fundinum.
Reuter
BILL Clinton, forseti Bandaríkjanna, með leiðtogum þriggja ríkja sem var boðin aðild að Atlantshafs-
bandalaginu. Þeir eru, frá vinstri: Aleksander Kwasniewski forseti Póllands, Vaclav Havel forseti
Tékklands, og Gyula Horn forsætisráðherra Ungverjalands.
Eistar legðu slíka ofuráherslu á að-
ild að Atlantshafsbandalaginu fyrst
Æ KVöRÐUN leiðtoga Atl-
antshafsbandalagsins
(NATO) um að bjóða
þremur fyrrverandi Var-
sjárbandalagsríkjum,
Póllandi, Tékklandi og Ungveija-
landi, inngöngu í bandalagið markar
tímamót í þróun mála eftir lok kalda
stríðsins um leið og hún ber því vitni
hvert veldi Bandaríkjamanna er um
þessar mundir. Heija þessara
þriggja ríkja bíður nú það verkefni
að undirbúa samstarf við þá heri,
sem þeim var áður ætlað að beijast
við brytist út ófriður í Evrópu. Það
er ekki síst mikilsvert að þessi mikla
tilfærsla skuii eiga sér stað án þess
að hleypt hafi verið af einu einasta
skoti. I gær var síðan stigið eitt
skref til viðbótar þegar undirritað
var samstarfssamkomulag NATO og
Úkraínu, sem á sínum tíma var hluti
af Sovétríkjunum. Þetta verður
mesta stækkun bandalagsins, sem
hefur ekki tekið inn ný ríki frá því
að Spánveijar fengu inngöngu fyrir
15 árum. Bill Clinton Bandaríkjafor-
seti sagði í gær að nú hefði verið
stígið stórt skref við að „afmá þá
ónáttúrulegu línu, sem Stalín dró
þvert yfir Evrópu eftir heimsstyij-
öldina síðari“.
Hugmyndin um að stækka NATO
til austurs hefði þótt fráleit fyrir
áratug. Hún fæddist nokkurn veginn
um sama leyti beggja vegna Atlants-
hafs, í Bandaríkjunum og Þýska-
landi, fyrir fjórum árum, en nokkur
tími leið áður en ráðamenn fóru að
taka hana alvarlega. Þegar líða tók
að fundinum í Madríd var það hins
vegar ekki spurningin hvort stækka
ætti bandalagið, heldur hve mörgum
ríkjum ætti að bjóða inngöngu, sem
bar annað ofurliði í umræðunni inn-
an NATO. Helsta andstaðan var í
Rússlandi og var Atlantshafsbanda-
laginu mjög í mun að styggja ekki
Rússa. í því skyni var meðal annars
gerður sérstakur samstarfssamning-
ur milli Rússa og NATO, sem undir-
ritaður var í París í maí.
Snörp deila
Deilan um þijú ríki eða fímm var
mjög snörp og skiptist NATO milli
norðurs og suðurs, en alls sóttu 12
ríki um aðild. Frakkar og ítalar fóru
fyrir níu NATO-ríkjum, sem vildu
að Rúmenum og Slóvenum yrði boð-
in innganga auk Pólveija, Tékka og
Ungveija. Bandaríkjamenn lögðust
hins vegar algjörlega gegn því að
ný aðildarríki yrðu fleiri en þrjú.
Þeir nutu stuðnings Norðurlandanna
og Breta. Hermt er að Clinton hafi
talað Tony Blair, forsætisráðherra
Bretlands, á sitt band yfir bjórglasi
eftir kvöldverð á mánudag, daginn
fyrir leiðtogafundinn, sem Jose Mar-
ia Aznar, forsætisráðherra Spánar,
bauð til. Að sögn Hans van Mierlos,
utanríkisráðherra Hollands, réðst
deilan um fjölda aðildarríkja hins
vegar ekki fyrr en Helmut Kohl,
kanslari Þýskalands, snerist á band
með þeim, sem vildu þijú ríki. Eftir
það hefðu aðildarríkin gefið eftir
eitt af öðru.
Chirac fékk því hins vegar fram-
gengt að í þeim kafla lokaályktunar
fundarins, sem fjallar um það að
dyrnar standi opnar fyrir frekari
stækkun, var minnst á Rúmeníu og
Slóveníu. Norðurlandaþjóðirnar í
NATO, Danir, íslendingar og Norð-
menn, settu þá það skilyrði að þær
tvær þjóðir yrðu ekki nefndar án
þess að Eystrasaltsríkjanna yrði get-
ið og sú varð niðurstaðan.
Chirac hitnar í hamsi
Hún fékkst hins vegar ekki átaka-
laust. Svo virðist sem
Jacques Chirac, forseti
Frakklands, hafi _ verið
orðið heitt í hamsi. Á sjón-
varpsskjám inni í biaða-
mannamiðstöðinni mátti
sjá hann benda fingri á Javier Sol-
ana, framkvæmdastjóra NATO, og
var hann. greinilega æstur. Síðar
kom í ljós að Chirac hefði stöðvað
útgáfu af yfirlýsingunni þar sem
honum þótti sem þar væri ekki næg
áhersla lögð á sérstöðu Rúmena og
Slóvena þegar kæmi að annarri lotu
stækkunar bandalagsins.
Samkvæmt heimildum Morgun-
blaðsins hjó Solana á hnútinn og
færði til setninguna þar sem Eystra-
saltsríkjanna er getið. Þannig er
Rúmeníu, Slóveníu og Eystrasalts-
ríkjanna getið í kaflanum um hinar
„opnu dyr“, en ekki í sömu andránni.
„Einhver vandræði“
„Það voru einhver vandræði,“
sagði Chirac á blaðamannafundi eft-
ir að lokayfirlýsingin hafði verið
gefin út. Catherine Colonna, tals-
maður hans, hafði hins vegar fyrr
um daginn eftir honum að NATO
mundi ekki standa til frambúðar ef
misvægi væri í samskiptum Evrópu
og Bandaríkjamanna hvort heldur
sem' um væri að ræða hernaðarlegar
eða pólitískar ákvarðanir.
Halldór Ásgrímsson utanríkisráð-
herra taldi að betra hefði verið að
nefna engin einstök ríki í kaflanum
um opnu dyrnar, en fyrst farið hefði
verið fram á að Rúmenía og Slóven-
ía yrðu nefnd hefði einnig orðið að
tilgreina ríki í norðri, það er Eystra-
saltsríkin.
í lokayfirlýsingunni sagði að leið-
togar aðildarríkja NATO gerðu ráð
fyrir því að þeim ríkjum,
sem vildu axla ábyrgð og
skyldur aðildar að banda-
Iaginu, yrði boðin inn-
ganga á næstu árum.
„Bandalagið mun halda
áfram að vera opið nýjum félögum,
sem væru í stöðu til að breiða út
grundvallaratriði sáttmálans um það
og leggja sitt af mörkum til öryggis
á Evró-Atlantshafssvæðinu,“ sagði
í yfirlýsingu fundarins. „Við munum
endurskoða ferlið á næsta fundi okk-
ar árið 1999. Hvað varðar þá, sem
vilja ganga í bandalagið, gerum við
okkur grein fyrir því með athygli
og tökum með í reikninginn þá já-
kvæðu þróun í átt til lýðræðis og
bætts réttarkerfis, sem átt hefur sér
stað í nokkrum ríkjum Suðaustur-
Evrópu, sérstaklega Rúmeníu og
Slóveníu ... Um leið gerum við okkur
grein fyrir þeim árangri, sem náðst
hefur í átt að auknum stöðugleika
og samstarfs í ríkjum á Eystrasalts-
svæðinu, sem einnig vilja ganga í
bandalagið. Þegar við lítum til fram-
tíðar bandalagsins er ljóst að þróun
í átt að þessum markmiðum verður
mikilvæg til að ná allsheijartak-
marki okkar um fijálsa, velmegandi
og óskipta Evrópu, sem býr við frið.“
Áróður Rúmena og Slóvena
Rúmenar og Slóvenar höfðu rekið
mikinn áróður fyrir því að verða
boðin innganga í NATO fyrir fund-
inn hér í Madríd. Þegar leiðtoga-
fundurinn hófst á mánudag stóð
hópur ungmenna, sem söng, klapp-
aði og veifaði borðum, sem á var
letruð krafa um að Litháen yrði veitt
aðild að NATO í fyrstu lotu.
Janes Drnousek, forsætisráðherra
Slóveníu, sagði eftir að lokayfirlýs-
ing leiðtogafundarins hafði verið
gefin út að hann ætti von á því að
Slóvenum yrði boðin aðild innan eins
eða tveggja ára. Það var annar tónn
í Zoran Thaler utanríkisráðherra,
sem sagði að Slóvenum hefði „ekki
verið gefin nein gild skýring á því
hvers vegna við erum ekki með“.
Emil Constantinescu, forseti
Rúmeníu, sagði á blaðamannafundi
í gær að hann teidi ekki að Rúmen-
ar hefðu getað gert meira til að
kynna sinn málstað. Tíminn hefði
einfaldlega verið of naumur. Á fund-
inum hefðu fulltrúar ýmissa þjóða
klifað á því að aðeins væru liðnir
sjö mánuðir frá því að stjórn sín
hefði tekið til valda, en Davíð Odds-
son, forsætisráðherra Islands, hefði
á fundi með sér í gær líkt því, sem
á þeim tíma hefði gerst í Rúmeníu,
við kraftaverk.
Bandaríkjamenn hyggjast nú sýna
Rúmenum og Slóvenum að hugur
fylgi máli með yfirlýsingunni um að
dyrnar að NATO standi opnar. Clint-
on fer á morgun, föstudag, til Rúme-
níu, og Madeleine Albright, utanrík-
isráðherra Bandaríkjanna, heldur til
Slóveníu. Clinton kvaðst í gær fara
til Rúmeníu “til að sýna íbúum þess
lands og annarra ríkja, sem eru að
stíga fyrstu skrefin á lýðræðisbraut-
inni, að dyrnar að þessu bandalagi
og að samstarfinu við vestrið standa
opnar, að við erum staðráðin í að
hjálpa þeim að ganga um þær ef
þau geta haldið sig á braut lýðræðis
og umbóta".
Lennart Meri, forseti Eistlands,
lýsti yfir ánægju sinni á blaða-
mannafundi í Madríd í gær. „Ég
fagna þeirri ákvörðun að gefa skýrt
merki um að dyrnar séu opnar,“
sagði Meri. „Eistlendingar eru þegar
farnir að líta fram á veg-
inn til ársins 1999 þegar
næsti leiðtogafundur Atl-
antshafsbandalagsins
verður haldinn."
Meri sagði að leiðtogar
Eystrasaltsríkjanna hefðu í gær átt
fund með forustumönnum Póllands,
Tékklands og Ungveijalands og
hefðu síðarnefndu ríkin heitið þeim
fyrrnefndu stuðningi í þeirri viðleitni
að fá aðild að NATO.
Hefur einhver séð líkið
Meri sagði að samskipti Eista við
Rússa færu batnandi um þessar
mundir og hann sæi enga ástæðu
til að óttast þá eins og sakir stæðu.
Þegar hann var spurður hvers vegna
kommúnisminn væri liðinn undir lok
var svarið stutt: „Allir segja að kom-
múnisminn sé dauður en ég vitna í
Agöthu Christie: Hefur einhver séð
líkið?“
Þau ríki, sem ekki var boðin inn-
ganga á fundinum í Madríd, verða
að láta sér nægja friðarsamstarfið
innan NATO þar til að næstu lotu ,
kemur. Þá er ljóst að ekki er hægt
að túlka orðalagið í lokayfirlýsing- f
unni sem loforð um aðild óháð þróun |
í þeim ríkjum, sem nefnd eru í kafl-
anum um opnu dyrnar.
Pólveijar, Tékkar og Ungveijar
eru hins vegar komnir inn fyrir
gættina, þótt eftir eigi að semja um
aðild þeirra. Reyndar er undirbún-
ingur þeirra undir þátttöku í hernað-
arsamstarfi NATO þegar hafinn.
„Við erum þegar farnir að vinna ,
með ríkjunum þremur," sagði Ge- '
orge Joulwan, yfirmaður herafla I
NATO í Evrópu (SACEUR), sem |
situr nú sinn síðasta leiðtogafund
bandalagsins. „Viðræður við þá eru
þegar hafnar."
Joulwan kvaðst ekki vænta þess
að stækkunin myndi valda NÁTO
vandræðum. „Bandalagið hefur ver-
ið stækkað áður og við réðum við
það,“ sagði Joulwan. „Það er alveg
Ijóst að hernaðarlega er hægt að ,
laga sig að stækkuninni og það verð- ►'
ur gert. Hernaðararmur NATO er |
sveigjanlegur." |
Her Pólveija er stærstur ríkjanna
þriggja. í honum eru um 250 þúsund
hermenn, en 70 þúsund í þeim tékkn-
eska annars vegar og ungverska
hins vegar. Ungveijar hafa lengi
búið sig undir þann dag, sem þeim
yrði boðin aðild, og eru komnir
lengst ríkjanna þriggja í að búa her
sinn undir samstarf við NATO.
Það mun ekki fást ókeypis að I
tækni- og vígvæða heri ríkjanna ^
þriggja þannig að þeir geti tekið w
þátt í aðgerðum á vegum NATO. "
Það er hins vegar öldungis þvíst
hver kostnaðurinn mun verða. Ýms-
ar tölur hafa verið nefndar. Sú
lægsta kemur frá bandarísku stjórn-
inni, sem telur að kostnaður vegna
ríkjanna þriggja muni verða um 35
miíljarðar dollara á 13 árum. Fjár-
lagaskrifstofa Bandaríkjaþings telur ,
að kostnaðurinn verði 61 milljarður f
dollara og Rand-stofnuninni, sem er |
í Bandaríkjunum, reiknast til að ^
hann verði 42 milljarðar dollara. "
Borga Frakkar ekki?
Erfitt er að sjá hvernig umræðan
um það hveijir eigi að borga brúsann
mun þróast. Haft var eftir Chirac
Frakklandsforseta í gær að hann
hefði gefið í skyn að Frakkar hygð-
ust ekki borga eyri fyrir stækkun
NATO. Væntanlegu aðildarríkin |
ættu að standa straum af kostnaðin- |
um. L
Clinton var í ljósi orða Chiracs "
spurður hvers vegna Bandaríkja-
menn ættu þá að láta nokkra millj-
arða dollara af hendi rakna vegna
stækkunarinnar á næstu árum. Clin-
ton svaraði því til að hann teldi að
kostnaðurinn af stækkuninni hefði
verið stórlega ofmetinn og hann teldi
einnig að viðkomandi þjóðir ættu að
sjá um megnið af kostnaðinum.
Formleg innganga 1999
Búist er við að viðræðurnar um í
aðild taki um sex mánuði. Að því
loknu kemur í hlut þinga aðildarríkj-
anna að staðfesta ákvörðunina um
að stækka NATO. Gert er ráð fyrir
að ríkin þijú gangi opinberlega í
NATO árið 1999, á 50 ára afmæli
bandalagsins.
í Bandaríkjunum hafa
undanfarið heyrst raddir |
á þingi um að hrapað |
hafi verið að ákvörðuninni ^
um stækkun og meðal W
raka Bills Clintons Bandaríkjafor-
seta fyrir því að ekki mætti fjölga
aðildarríkjum um meira en þrjú var
að hann þyrfti að knýja ákvörðunina
í gegnum öldungadeild Bandaríkja-
þings þar sem þyrfti 2/3 hluta meiri-
hluta til að hún næði fram að ganga.
Deila Spánverja og Breta
Fundurinn í Madríd snerist ekki p
aðeijis um stækkunina og opnu dyrn- ^
ar. í upphafi fundarins á þriðjudag B
lýsti Aznar yfir því að Spánveijar
Solana sagð-
ur höggva á
hnútinn
Óvíst hver
kostnaðurinn
mun verða