Morgunblaðið - 10.07.1997, Blaðsíða 33

MORGUNBLAÐIÐ
FIMMTUDAGUR 10. JÚLÍ1997 33
AÐSENDAR GREINAR
Stutt athugasemd
um lýðræði
í MORGUNBLAÐ-
INU sl. föstudag held-
ur Ásgeir Sverrisson,
„iýðræðissinni, skatt-
borgari og blaðamað-
ur“ eins og hann kýs
að titla sig, því blákalt
fram að forsetakosn-
ingar í ríki Khomeinis
séu „lýðræðislegri" _en
forsetakosningar á ís-
landi.
Þetta minnir óneit-
anlega á fullyrðingar
Þjóðviljans sáluga um
að lýðræði væri mun
þróaðra í Sovétríkjun-
um og leppríkjum þess
en á hinum gerspilltu
Vesturlöndum. í seinni tíð - þegar
ekki þótti lengur stætt á því að tala
um „lýðræðið í Sovétríkjunum" -
varð Þjóðviljamönnum einkum star-
sýnt á lýðræðið í Júgóslavíu Titos,
sem þeir kváðu á háu stigi, þótt
stöku sinnum birtust jafnframt frá-
sagnir ferðaianga um þann lýðræði-
sanda sem svifi yfir vötnum í Rúme-
níu Ceausescus eða Kúbu Castros!
En hér er ólíku saman að jafna.
Þjóðviljinn tók mið af línunni frá
Moskvu í baráttu sinni gegn hinum
vestræna kapítalisma sem blaðið
taldi alvondan og lýðræði gæti ekki
þrifist undir ægivaldi þijótanna
miklu í Wall Street og Pentagon.
Ásgeir Sverrisson sýnist ekki hald-
inn slíkum firrum og ekki er trúlegt
heldur að hann sé á mála hjá klerk-
unum í íran. Hann er á hinn bóginn
sleginn algengri blindu í umræðu
um lýðræði - sumsé þeirri að leggja
að jöfnu lýðræði og meirihlutaræði.
Að öðrum kosti gæti hann ekki
haldið því fram að kosningar í landi
þar sem málfrelsi og önnur mann-
réttindi eru ekki að fullu virt, hvað
þá sjálfstæði dómstólanna, séu „lýð-
ræðislegri" en kosningar á íslandi.
Lýðræðishugtakið
eins og það hefur þró-
ast í vestrænni stjórn-
málahugsun og í fram-
kvæmd allt frá dögum
Períklesar er blanda af
þremur grunnhugtök-
um: jafnrétti, frelsi og
almannastjóm. Ólíkur
skilningur manna á lýð-
ræðishugtakinu hlýst
af því að menn greinir
á um hvernig skilja
beri hugtakið almanna-
stjórn og hver sé hin
æskilega blanda jafn-
réttis og frelsis. Sá
ágreiningur leysist víst
seint, svo ólíkt sem
pólitískt innræti mannanna er, en
með falli sovét-kommúnismans hef-
ur myndast samstaða um ákveðin
frumskilyrði sem þjóðskipulag verð-
ur að uppfylla til að kallast lýðræðis-
legt. Nú er ekki lengur tekið gilt
að harðstjórar kalli sig „lýðræðis-
lega“ á þeim forsendum að þeir
stjórni „í þágu fólksins", þótt fólkið
hafi engin raunveruleg ráð til að
hafa áhrif á stjórnarhætti.
Þau frumskilyrði sem þjóðskipu-
lag verður að uppfylla til að geta
kallast lýðræðislegt eru m.a. hin
hefðbundnu borgaralegu og stjórn-
málalegu réttindi - málfrelsi, prent-
frelsi, fuhdafrelsi, félagafrelsi. Þá
er það skilyrði að vald yfir stjórn-
valdsákvörðunum sé falið kjörnum
fulltrúum. Það er ennfremur skilyrði
að fram fari fijálsar og reglubundn-
ar kosningar eftir réttum leikregl-
um, og að kosningaréttur sé al-
mennur og kjörgengi til kosninga
sömuleiðis. Loks telst það frumskil-
yrði að réttarríkið og sjálfstæði
dómstólanna sé tryggt og óháð eins
og framast er unnt valdi stjórnmála-
manna.
Sé þessum skilyrðum fullnægt,
skapast grundvöllur fyrir gagnrýna
umræðu, stofnun fijálsra stjórn-
málafélaga, fjölmiðla og þrýstihópa
og myndun stjórnarandstöðu; allir
fá sama rétt til stjórnmálaafskipta;
og þeir sem með völdin fara hverju
sinni eru ábyrgir gagnvart þeim sem
ekki eru við völd - valdhöfunum
er skylt að réttlæta ákvarðanir sínar
fyrir opnum tjöldum og almenningur
getur vikið þeim úr sessi.
í lýðræðishugtakinu,
segir Jakob F.
Asgeirsson, felst
annað og meira
en meirihlutaræði.
í lýðræðishugtakinu felst því ann-
að og meira en meirihlutaræði.
Nú treysti ég mér ekki til að íjalla
um það í einstökum atriðum hveiju
af ofangreindum skilyrðum er raun-
verulega fullnægt í ríki Khomeinis,
þar sem fram fara hinar „lýðræðis-
legu“ kosningar svo framandi okkur
íslendingum að mati Ásgeirs Sverr-
issonar, en hann vill kannski ræða
það við Salman Rushdie eða að-
standendur þeirra íranskra flótta-
manna sem klerkastjórnin hefur lát-
ið elta uppi á Vesturlöndum og
myrða.
Grunnstoðir lýðræðisins eru oft-
lega misvísandi og rekast jafnvel
á, svo sem við þekkjum úr endalaus-
um rökræðum um hina æskilegu
blöndu frelsis og jafnréttis. Það er
auk þess oft talið treysta lýðræðis-
skipulagið í sessi að binda í grund-
vallarlög ákvæði sem við fyrstu sýn
virðast andstæð lýðræðinu. í Banda-
ríkjunum er það t.d. talið í þágu
lýðræðisformsins að einstök ríki eigi
Jakob F.
Ásgeirsson
Stórútsajkn
hefst
kl 8.00
TISKUVERSLUN
Kringlunni Sími: 553 3300
jafnmarga fulltrúa í öldungadeild
þingsins í Washington óháð mann-
íjölda í hveiju ríki; Kalifornía á því
aðeins tvo fulltrúa í öldungadeild-
inni rétt eins og Alaska. Á sama
hátt telja ýmsir að of tíðar þjóðarat-
kvæðagreiðslur grafi undan lýðræð-
isskipulaginu. Þeir menn leggja
þann skilning í hugtakið lýðræðis-
lega ábyrgð að í því felist að kjörn-
um fulltrúum sé skylt að taka erfið-
ar ákvarðanir í samræmi við þjóðar-
hag óháð því hvernig almennings-
álitið blæs hveiju sinni. Síðan verði
fulltrúarnir náttúrlega að standa
almenningi skil gerða sinna í næstu
kosningum. En milli kosninga séu
hinir kjörnu fulltrúar í betri aðstöðu
en hinn almenni borgari að meta
hvað sé þjóðarhag fyrir bestu og
það sé hluti af því umboði sem þeir
fá frá kjósendum við kosningu sína
að axla þá ábyrgð að taka óvinsæl-
ar ákvarðanir.
Það er því að mörgu að hyggja
í umræðu um lýðræðið og skipulag
þess. Lýðræðishugtakið er samsett
af mörgum þáttum - og skoðanir
manna á því hvað sé lýðræðislegt
og hvað ekki byggjast í raun á ólík-
um skilningi á vægi hinna ýmsu
þátta. En lýðræðishugtakið, eins og
það hefur þróast í vestrænni hugsun
og vestrænni framkvæmd, er ekki
afstætt, svo sem að ofan greinir.
Það getur með öðrum orðum ekki
merkt það sem hveijum og einum
sýnist. Það eru vissir grunnþættir
sem verða að vera til staðar svo að
þjóðskipulag teljist lýðræðislegt, en
þegar þeim skilyrðum er fullnægt
er talsvert svigrúm fyrir menn til
að greina á um, eftir pólitísku inn-
ræti sínu, hvaða markmið efli lýð-
ræðið og treysti það í sessi og hvaða
markmið veiki lýðræðið og grafi
undan því, o.s.frv.
Málið er því allmiklu flóknara en
Ásgeir Sverrisson vill vera láta.
Hann og ýmsir aðrir sjálfskipaðir
verðir lýðræðisins mættu gjarnan
temja sér meiri hófsemd í málflutn-
ingi. Lýðræðinu er best þjónað með
málefnalegum og upplýstum um-
ræðum en ekki órökstuddum alhæf-
ingum, sleggjudómum og útúrsnún-
ingum.
Höfundur er
stjórnmálafræöingur.