Morgunblaðið - 28.08.1997, Blaðsíða 29

28 FIMMTUDAGUR 28. ÁGÚST 1997
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
FIMMTUDAGUR 28. ÁGÚST 1997 29
STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI: Árvakur hf., Reykjavík.
FRAMKVÆMDASTJÓRI: Hallgrímur B. Geirsson.
RITSTJÓRAR: Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
MEIRA FYRIR
MINNA
SKIPULAGSATHUGUN ráðgjafarfyrirtækja á starfi sjúkra-
húsa á höfuðborgarsvæðinu liggur nú fyrir. Ráðgjafar hafa
þá framtíðarsýn að sjúkrahúsin verði sameinuð undir eina yfir-
stjórn, að starfræktur verði einn hátækni- og háskólaspítali.
Þannig telja ráðgjafar að bæta megi þjónustu, stytta meðferðar-
tíma og lækka kostnað. Ingibjörg Pálmadóttir heilbrigðisráð-
herra lætur að því liggja í viðtali við Morgunblaðið í gær að
ávinning hagræðingar og sameiningar megi nýta til að fækka
á biðlistum í heilbrigðiskerfinu og mæta fyrirsjáanlegum fjár-
festingarkostnaði vegna tækniframfara og nauðsynlegrar end-
urnýjunar tækjabúnaðar.
Ekki fer á milli mála að skýrsla þessi er mikilvægt vinnu-
plagg, sem kemur að gagni við aðkallandi stefnumörkun í ís-
lenzka heilbrigðiskerfinu. Flestir forráðamenn sjúkrahúsa, sem
Morgunblaðið ræddi við um skipulagsathugunina í fyrradag,
töldu tillögur ráðgjafanna vænlegar, þótt einnig heyrðust gagn-
rýnisraddir. Niðurstöður þessarar athugunar koma heim og sam-
an við sjónarmið sem sett voru fram í forystugrein Morgunblaðs-
ins 2. apríl sl., en þar segir m.a.:
„Hátækniþjónusta fer einkum fram á stórum sjúkrastofnun-
um, sem m.a. búa yfir flókinni en fullkominni tækni til sjúkdóms-
greininga, vel búnum rannsóknarstofum, tölvusneiðmyndatækj-
um, segulómun o.sv.fv. Á slíkum stofnunum er og aðgerðafjöldi
það mikill að mjög sérhæft starfslið, læknar og hjúkrunarfólk,
getur haldið færni sinni við.
Fámenn þjóð getur á hinn bóginn ekki rekið mörg háskóla-
og hátæknisjúkrahús. Til þess er hvorki fjárhagsleg geta né
sérhæft starfslið. Raunar hafa verið færð fram hagkvæmnis-
og sparnaðarrök fyrir því að sameina eða samhæfa betur starf-
semi stóru sjúkrahúsanna tveggja { Reykjavík. En mest er um
vert að tryggja að hér verði ætíð tiltækur hátæknibúnaður og
sérhæft starfslið, sem stenzt samanburð við það bezta sem þekk-
ist annars staðar í veröldinni. Með því móti getum við haldið
áfram að stytta meðallegu sjúklinga, sem þurfa á sjúkrahúss-
meðferð að halda, sem og fjarvistir þeirra frá vinnu. Það er í
senn þeirra hagur og samfélagsins."
Sameining stóru sjúkrahúsanna í Reykjavík leiðir ótvírætt til
sparnaðar. Það að færa sjúkrahús utan höfuðborgarsvæðisins
inn í þá sameiningu, kann á hinn bóginn að torvelda yfirsýn
og auka á stjórnunarerfiðleika.
TÓBAKSIÐNAÐUR
ÍVÖRN
NOKKRIR áratugir eru síðan óyggjandi sannanir lágu fyrir
um það að tóbak væri vanabindandi eitur, þ.e. fíkniefni,
er stuðlað gæti að krabbameini, hjartasjúkdómum og fleiri lífs-
hættulegum kvillum. Færa má rök fyrir því að ef tóbak væri
ný vara sem nú væri að koma á markað yrði sala á henni ekki
leyfð af þessum ástæðum, ekki frekar en öðrum heilsuspillandi
efnum.
Þrátt fyrir það hafa stóru tóbaksfyrirtækin, er ráða markaðn-
um, neitað að viðurkenna þessar staðreyndir og haldið því fram
að ósannað væri að sígarettur gætu haft heilsuspillandi áhrif.
Samhliða því að eldri kynslóðir reykingamanna á Vesturlöndum
hafa í auknum mæli hætt reykingum hefur tóbaksiðnaðurinn
beint markaðssetningu sinni að yngra fólki og þriðjaheimsríkj-
um, enda er það þar sem reykingamönnum fjölgar mest.
Sótt hefur verið hart að tóbaksframleiðendum á síðustu árum
með reglusetningu og áróðri gegn reykingum. Réttur þeirra er
reykja ekki og vilja vera lausir við hinn eitraða reyk í daglegu
lífi sínu er að verða sterkari en þeirra er háðir eru nikótíninu.
Er það í fullu samræmi við hina sígildu fijálsræðisreglu Mills
um að frelsi manna takmarkast af því að þeir mega ekki valda
öðrum tjóni.
Fórnarlömb reykinga hafa jafnframt leitað réttar síns í aukn-
um mæli þar sem lagalegar forsendur eru fyrir slíkum málshöfð-
unum. í Bandaríkjunum hefur fjöldi mála verið höfðaður gegn
tóbaksfyrirtækjum á síðustu árum og þrátt fyrir að í engu hafi
verið til sparað í lagalegri vörn þeirra hafa þau á undanförnum
misserum verið á hröðu undanhaldi. í kjölfar þess að tóbaksfyr-
irtækin töpuðu máli í fyrsta skipti, í réttarhöldum á Flórída á
síðasta ári, gerðu þau fyrr í sumar samkomulag við yfirvöld í
22 ríkjum Bandaríkjanna um greiðslu skaðabóta.
í byijun vikunnar var svo greint frá því að Flórídaríki, sem
ásamt fleiri ríkjum hafði höfðað mál gegn tóbaksfyrirtækjunum,
hefði náð samkomulagi við þau um umfangsmiklar bótagreiðslur.
Þessar bótagreiðslur breyta litlu um skaðsemi tóbaks. Það
er hins vegar ákveðinn áfangi að tóbaksfyrirtækin láti af þeirri
hræsni er einkennt hefur málflutning þeirra og viðurkenni það,
sem vísindin hafa löngu sannað, að tóbak sé hættulegt, og taki
þar með ábyrgð á framleiðslu sinni að einhverju leyti.
FINNAR hafa aukið slagkraft landvarna sinna, m.a. með kaupum á 64 mjög fullkomnum bandarískum F-18 Hornet-orrustuþotum en hér eru slíkar flugvélar í Pirkkala-herstöðinni.
ÞÓTT það sé ekki stefna
finnsku ríkisstjórnarinnar
að sækja um aðild að Atl-
antshafsbandalaginu
(NATO) er það álit margra sérfræð-
inga um varnarmál í Finnlandi, að
hinn sérstaki samstarfssamningur
bandalagsins við Rússland frá í maí
geti orðið til þess að ákvarðanir um
meginatriði evrópskra öryggismála
verði teknar án þátttöku Finna. í sam-
ræmi við að ráðamönnum væri áfram
um að hafa áhrif á framtíðarþróun
öryggismála í Norður-Evrópu væri
svarið við því að Finnar gengju í
NATO. Sögðu sérfræðingar í varnar-
málum, að lesa mætti á milli línanna
í nýútkominni hvítbók stjórnarinnar
um þróun öryggismála í Evrópu og
finnskra landvarna, að NATO-aðild
kynni senn að verða á dagskrá.
Finnar eru áheyrnaraðilar að Vest-
ur-Evrópusambandinu (WEU), varn-
armálasamtökum Evrópusambands-
ins (ESB). Hafa þeir verið mjög virk-
ir á vettvangi þess, verið í forystu
áheyrnarríkjanna í þeim eina tilgangi
að skapa sér sem mest áhrif og gera
sér kleift að hafa hlutverki að gegna
í friðargæslu og kreppustjórnun, sem
er skilgreint hlutverk sambandsins.
Finnar eru jafnframt aðilar að friðar-
samstarfi NATO og hafa reynslu af
kreppustjórn, t.d. í Bosníu og Make-
dóníu. Sérfræðingar um finnsk örygg-
ismál, sem ekki vildu láta nafn síns
getið, bentu á, að Finnar væru líkleg-
ir þátttakendur í aðgerðum NATO af
því tagi í framtíðinni með því að hafa
skrifað upp á friðargæsluákvæði
WEU. Aðild að NATO mætti því að
vissu leyti skoða sem formfestingu
sambands og samstarfs sem þegar
væri fyrir hendi.
NATO á dagskrá á næsta ári?
Sérfræðingar sögðu að hugsanlega
gæti NATO-aðild komist á dagskrá í
Finnlandi jafnvel ekki seinna en á
næsta ári. Það hefði verið kappsmál
ríkisstjómarinnar að undanfömu að
selja almenningi og stjórnmálamönn-
um hugmyndina um aðild Finnlands
að Efnahags- og myntbandalagi Evr-
ópu (EMU), sem taka þyrfti ákvörðun
um í næsta mánuði. Utilokað hefði
verið að reyna að selja báðar hugmynd-
irnar í einu og væri það ástæðan fyrir
því að haldið hefði verið fram að
NATO-aðild væri ekki á dagskrá.
Finnar hafa ákaft haldið því fram,
að það eigi að vera sjálfstæður réttur
ríkja að velja hvort þau vilji í NATO,
ekkert þriðja ríki eigi að geta hindrað
það. Þannig hafa þeir sagst styðja
rétt Eystrasaltsríkja til að ganga í
NATO og eru andvígir hvers kyns
hindrunum sem kynnu að verða reistar
í því sambandi.
Jaakko Blomberg, aðstoðarráðherra
í utanríkisráðuneytinu er fer með póli-
tísk málefni, og að margra sögn einn
helsti hugmyndafræðingur utanríkis-
og öryggisstefnu Finna, segir hugsun-
ina að baki þessu vera þá að Finnar
vildu að sérhvert ríki fengi að ráða
því sjálft, þ.ám. Finnland, hvaða ör-
yggisstefnu það veldi sér. Væri það
andsvar við þeirri gömlu hugmynda-
fræði kaldastríðstímans er einstök ríki
urðu að lúta vilja stórra ríkja í utanrík-
ismálum. Jafnvel Finnlandi hafi verið
sagt fyrir af Sovétríkjunum. Nú vildu
Finnar að fijálst val réði ferðinni. Það
væri ein af grundvallarreglum Örygg-
is- og samvinnustofnunar Evrópu
(OSCE) og ein sú mikilvægasta.
„ESB-aðildin breytti stöðu okkar
mikið, jafnvel miklu meira en við ger-
um okkur sjálfir grein fyrir," sagði
Blomberg. „Lyktir kalda stríðins eru
þó meginforsenda hinnar breyttu stöðu
öryggismála á Norðurslóðum. Eftir að
Finnar telja sig
geta hrundið rússn-
eskri árás óstuddir
Trúverðugar landvarnir eru homsteinn fínn-
skrar öryggismálastefnu og forsenda frekari
þróunar hennar. Þar sem Finnar hafa kosið
að standa utan hemaðarbandalaga, a.m.k. í
bili, kallar það á að vamargeta heraflans sé
mjög öflug. Að þessu komst Ágúst Asgeirs-
son í samtölum við háttsetta áhrifamenn í
utanríkis- og varnarmálum í Helsinki.
rússneska risaveldið hrundi gátu
stjórnvöld í Moskvu ekki lengur haldið
uppi ágreiningi við Vesturlönd. Þau
misstu hreinlega áhuga á því. Áhugi
þeirra var og er miklu fremur í þá
veru að eiga samstarf við Vesturlönd.
í hnotskum má segja að grundvallar-
atriði evrópskrar stefnu í kjölfar kalda
stríðsins sé að Rússar eru háðir sam-
vinnu við Vesturlönd og eiga allt sitt
undir velvilja þeirra komið. Það fellur
vel að okkar stefnu innan ESB þar sem
við höfum beitt okkur fyrir auknu sam-
starfi við Rússa.“
Blomberg segir framtíð Eystrasalts-
ríkjanna þriggja hafa mikla þýðingu
varðandi framtíðarskipan öryggismála
í Norður-Evrópu. „Við teljum það al-
gjört grundvallaratriði að þau verði
sjálfstæð og fijáls og verði veitt aðild
að vestur-evrópskum stofnunum á borð
við ESB, og hvers vegna ekki, ef það
væri unnt, að NATO. Okkar vegna er
það í lagi en spumingin er hvort staða
alþjóðamála og bandarísk túlkun þeirr-
ar stöðu gerði það kleift.“ Um það
atriði kváðust heimildir í fmnska
stjómkerfinu efins.
Er Blomberg var spurður hvort það
mundi stangast á við finnska öryggis-
hagsmuni að Eystrasaltsríkin fengju
aðild að NATO sagðist hann í sjálfu
sér ekki sjá að svo væri. „Ég mundi
þó segja að gengju Eystrasaltsríkin í
NATO væri það mjög fýsilegur kostur
fyrir Finnland og Svíþjóð að gera það
einnig. Með því er ég þó ekki að segja
að við myndum fylgja þeim og ég held
að ágreiningurinn í Evrópu yrði að
vera horfinn að fullu svo NÁTO og
Bandaríkin gætu fallist á aðild Eystra-
saltsríkjanna að NATO. Undir slíkum
kringumstæðum hefði aðild að banda-
laginu ekki lengur sama gildi og áður.
Eftir allt sækir vamarbandalagið styrk
sinn í að þörf sé fyrir það til þess að
fyrirbyggja fjandsamlegar aðgerðir.
Ekki er hægt að útiloka að þróunin í
Rússlandi verði með þeim hætti að af
efnahagsaástæðum verði tengsl Rússa
og Vesturlanda með svipuðum hætti
og tengsl Þýskalands og Frakklands.
Það gæti átt sér stað eftir 20 eða 30
ár, ekki fyrr. Einnig er hægt hugsa
sér að Rússar stofni til fjandskapar
við Vesturlönd og komi sér upp meðul-
um til þess, en þau em ekki fyrir hendi
nú. Það mun ekki gerast nema þeir
verði fyrir utanaðkomandi ógn og því
verður að telja litlar líkur á því að
Rússland verði óvinveitt. Það er okkar
niðurstaða og það er ríkjandi viðhorf
meðal frammámanna í finnsku stjóm-
málalífi að við þurfum ekki að gera
viðbótarráðstafanir til þess að veija
okkur gegn eða fyrirbyggja fjandsam-
legar aðgerðir af hálfu Rússa.“
- Er það ástæðan fyrir því að stjómin
telur NATO-aðild ekki á dagskrá?
„Já, það er ekkert sérstakt tilefni
til að breyta núverandi stöðu. Viðhorf-
ið kann að vera annað í Eystrasaltsríkj-
unum. Augljóslega meta þau stöðuna
með öðrum hætti, saga þeirra og stöðu-
mat er annað, þau óttast Rússland,"
sagði Blomberg. Hann bætti við, að
Eistland, Lettland og Litháen litu á
NATO-aðild sem leið út úr þeirri ógn-
un sem þau teldu þeim stafa af Rúss-
landi. Ættu þau að öðlast tiltrú á eig-
in framtíð þyrftu þau að fá fullvissu
fyrir því að sú ógn myndi hverfa. í
þessu sambandi hefði niðurstaða leið-
togafundar bandalagsins í Madríd ver-
ið þeim mikilvæg. Þar hafi þau fengið
vissan sálrænan stuðning, sem nauð-
synlegur væri vegna viðkvæms
ástands í löndunum, m.a. í efnahags-
málum. „Ekkert er þýðingarmeira fyr-
ir þau í náinni framtíð en að játa það
og sætta sig við að þau verði að vinna
að eðlilegum og góðum samskiptum
við Rússa. Það er forsenda pólitísks
stöðugleika á svæðinu. En vegna ótta,
sem er ekki ástæðulaus, þurfa þau
fullvissu fyrir því, að opni þau sig
gagnvart Rússum og þrói við þá eðli-
leg samskipti, muni þau ætíð njóta
stuðnings úr vestri hlaupi snurða á
þráðinn," sagði Blomberg.
Glata áhrifum með
dvínandi herstyrk
Hvað varðar hemaðarmátt Rússa
segir Blomberg, að flotastyrkur þeirra
færi ört hnignandi. „Þeir eru að glata
getunni til þess að geta nýtt sér heim-
ildarákvæði Start-1 sáttmálans um
fjölda langdrægra kjarnaflauga í kaf-
bátum, hafa ekki efni á að viðhalda
kafbátum sem geta borið þær.
Kafbátaflotanum hrakar og hann hef-
ur verið minnkaður stórlega."
Það er niðurstaða nýlegs mats Finna
á herstyrk Rússa, að þeir séu að glata
möguleika til að hafa áhrif á þréun
mála utan eigin yfirráðasvæðis með
flotastyrk. Finnskir sérfræðingar segja
að hnignun rússneska heraflans muni
halda áfram um langa hríð og í besta
falli muni líða a.m.k. 20 ár þar til
þeir geti endurreist markverðan her-
styrk. Forsenda þess sé afar hagstæð
efnahagsþróun, einungis þannig hefðu
þeir eitthvað aflögu til heraflans.
Tapani Vaahtoranta, forstjóri rann-
sóknarstofnunar alþjóðamála í Hels-
inki, tók undir með Blomberg að Finn-
um stæði ekki nein ógnun af Rússum
en sagði engan vita hver staðan yrði
eftir 10 eða 20 ár. Hefðu Finnar reynd-
ar meiri áhyggjur af framtíð Eistlands
og að nokkru leyti væri óttast, að
áhrif Rússa kynnu að aukast aftur í
Eistlandi. í versta tilfelli væri talið að
gengju Finnar í NATO kynnu Rússar
að gera eitthvað andstyggilegt gagn-
vart Eistlandi. Út frá þeirri röksemd
hefðu Finnar verið mjög varfæmir
þegar rætt væri um NATO-aðild.
Lausnin væri að Eistland fengi aðild
að ESB. Með því móti yrði miklu erfið-
ara fyrir Rússa að gera eitthvað á
hlut Eista.
- Myndi afstaða Finna til NATO breyt-
ast er Eistar væru komnir í ESB?
„Ég efast um að það. Finnland vildi
ganga í ESB til að verða hluti af Vest-
urlöndum, til að tiyggja að við yrðum
aldrei skildir einir eftir gagnvart Rúss-
landi. Helsti ávinningur aðildarinnar
er að sjálfsöryggi okkar er nú miklu
meira en fyrir aðild. Ég geri ráð fyrir
að sjálfsöryggi Eista gagnvart Rúss-
landi ykist gengju þeir í ESB,“ sagði
Vaahtoranta.
Jaakko Blomberg sagði Finna telja
þörf á að íhuga reglulega stöðu varn-
ar- og öryggismála og spyija sig hvort
NATO-aðild sé raunhæf. „í fyrirsjá-
anlegri framtíð er hagsmunum Finn-
lands best borgið með því að viðhalda
núverandi þróun sem miðar að því að
uppræta hættur á átökum milli Finn-
lands sem vestræns ríkis og Rúss-
lands. Af sömu ástæðu styðjum við
einarðlega að Eystrasaltsríkin fái aðild
að ESB því Rússar eru afar líklegir
til að breyta um stefnu í garð þeirra
og líta á Eystrasaltsríkin sem góða
granna fremur en hugsanlega ógnun
væru þau í bandalaginu.
Ógnun við stöðugleika?
Við teljum að það muni raska stöð-
unni á norðursvæðinu sæktum við um
aðild að NATO með ófyrirsjáanlegum
afleiðingum. Stöðugleika yrði ógnað
og Eystrasaltsríkjunum öðrum fremur
yrði komið í klípu. Segja má að Finn-
land sé í stakk búið til að standast
átök við Rússland en af raunsæisá-
stæðum er hagsmunum okkar í náinni
framtíð best þjónað með því að standa
utan NATO. A þessu stigi er mun erfið-
ara að segja til um hveijir langtíma
hagsmunir okkar verða. Ekki hægt að
útiloka að þar yrði NATO-aðild ofan
á.“
Tapani Vaahtoranta sagðist hafa
vissar efasemdir um mikilvægi NATO
ef bandalagið yrði áfram stækkað.
Taka þyrfti tillit til fleiri þjóðarhags-
muna svo erfiðara kynni að reynast
að leiða mál til lykta. Merki þess sæj-
ust innan ESB og OSCE. Bandalagið
ætti og við þann stóra vanda að stríða
að eiga engan sameiginlegan óvin
lengur, hann væri horfinn. Það leiddi
hugann að því hvað halda myndi
bandalaginu saman í framtíðinni.
„Framtíð þess stendur og fellur með
afstöðu Bandaríkjamanna til evrópsks
öryggis. Ekki þarf að deila um drottn-
un þeirra innan NATO og flest Evrópu-
ríkin, að Frökkum undanskildum, virð-
ast ósköp sátt við það ástand. Ákveðin
vísbending um afstöðu bandarískra
yfirvalda til NATO fæst er öldunga-
deildin greiðir atkvæði um stækkun
NATO. Mér virðist þó sem Bandaríkin
muni enn um sinn viðhalda skuldbind-
ingum sínum í evrópskum öryggismál-
um því þau vilja viðhalda áhrifum í
Evrópu og NATO er tæki þeirra tii
þess. Til lengri tíma litið kann það að
verða erfiðara fyrir stjómvöld í Was-
hington að selja bandarískum skatt-
greiðendum að þeir eigi að borga vam-
ir Vestur-Evrópu."
Er Vaahtoranta var spurður um
stöðu mála í Rússlandi og hvort þau
ógnuðu stöðugleikanum á norðurslóð-
um að einhveiju leyti svaraði hann
eftir langa umhugsun:
„Mér virðist sem Rússar hafi sett
sér sem markmið að verða aftur öflugt
veldi í utanríkis- og öryggismálum.
Einnig telja þeir sig þurfa að hafa
belti vinsamlegra ríkja við jaðar sinn.
Þess vegna er auðvelt að skilja hvers
vegna þeir vilja ekki Eystrasaltsríkin,
Finnland og Svíþjóð í NATO. Þegar
við tölum um öryggismál í Norður-Evr-
ópu erum við í raun að tala um Rúss-
land, allt tekur mið af Rússlandi. Við
viljum komast hjá því að austurlanda-
mæri okkar verði ný markalína, ný
tjöld milli austurs og vesturs. Þegar
við tölum um ógnina við stöðugleikann
er einnig sá möguleiki fyrir hendi að
einhver stoð rússnesks samfélags
hrynji. Þess vegna fylgjumst við náið
með hnignun heraflans, en viss ótti
er við að hún geti leitt til óstöðug-
leika. Enn hefur þó ekkert gerst í þá
veru.“
Slagkraftur landvarna aukinn
- Þú sagðir að engin hætta stafaði af
Rússum nú en framtíðin væri óræð.
Hvað gæti í versta falii gerst?
„Mesta áhyggjuefnið er að einhvers
konar hemaðarleg átök eigi sér aftur
stað í Norður-Evrópu og Rússar finni
hjá sér þörf til að nota finnskt land-
svæði. Énn er talið að Rússar kynnu
að vilja leggja undir sig Norður-Noreg,
Lappland, eða að þeir teldu sig þurfa
að leggja undir sig suðurströnd Finn-
lands til að tryggja aðgang sinn að
Eystrasalti um Pétursborg. Það er at-
burðarás sem öllum hrýs hugur við,“
sagði Vaahtoranta. Til þess að mæta
þeirri nýju stöðu í öryggismálum sem
nú blasir við þeim eru Finnar að endur-
skipuleggja landvamir sínar. Þar er
lögð áhersla á þjálfun úrvalshersveita
til að svara hugsanlegum leifturárás-
um frá Rússlandi á veigamikil skot-
mörk, s.s. orkuver, samgöngumann-
virki, stjórnkerfi landsins o.s.frv. Rúss-
ar hafi aukið viðbúnað í landamæra-
hémðunum en markmið endurskipu-
lagningar finnskra landvama undanf-
arin ár hafi verið að byggja upp slag-
kraft þeirra til að geta svarað það
kröftulega fyrir sig undir öllum kring-
umstæðum að óvinurinn átti sig á að
það borgi sig ekki að reyna að leggja
til atlögu. Að sögn sérfræðinga í vam-
armálum telja Finnar sig hafa liðsafla
og herstyrk í dag til að hrinda einir
og óstuddir hugsanlegri árás frá Rúss-
landi.
Aðgangur sakborninga að málsgögnum
RÉTTARFAR
í SILKIPAPPÍR?
Þungt er í viðmælendum
Páls Þórhallssonar
vegna dóms Hæstaréttar
frá því í sumar þar
sem héraðsdómara
var meinað að afhenda
sakbomingum afrit af
málsgögnum.
DÓMUR Hæstaréttar frá
því í sumar þar sem sak-
borningum í umfangs-
miklu fíkniefnamáli var
meinaður aðgangur að gögnum
máls hefur vakið töluverða athygli
en um þennan dóm var fjallað í
Morgunblaðinu hinn 31. júlí síðast-
liðinn. Virðast margir á því að rétt-
arstaðan í þessu efni sé lítt viðun-
andi. í máli þessu hafnaði Hæsti-
réttur kröfu sakborninga um að fá
að kynna sér málsgögn ákæru-
valdsins, sem lögð höfðu verið fram
í málinu, að vild. Var það gert
meðal annars vegna þess að talin
var hætta á að sakborningar sam-
ræmdu framburði sína. Var talið
að hagsmuna ákærðu væri nægi-
lega gætt með því að veijendur
þeirra fengju á sjá gögnin. Dómur
þessi var í samræmi við eldri dóm
Hæstaréttar frá 19. apríl 1994 (H
1994.872).
Jón Steinar Gunnlaugsson hrl.
segir að það séu forsendur dóms
Hæstaréttar að ekkert í 6. gr.
Mannréttindasáttmála Evrópu komi
í veg fyrir að sakbomingi sé meinað-
ur aðgangur að sakargögnum þang-
að til hann hafi gefið skýrslu fyrir
dómi.
„í 6. gr. sáttmálans er skýrt kveð-
ið á um að maður sem er borinn
sökum í opinberu máli á rétt á að
annast málsvörn sína sjálfur. Af þv{
leiðir að hann verður að fá að kynna
sér gögn málsins. Öðru vísi getur
hann ekki haldið uppi vörnum. Sam-
kvæmt dómi Hæstaréttar getur
dómari vísað manni, sem annast
málsvörn sína sjálfur, á dyr meðan
verið er að yfirheyra annan sak-
boming í sama máli. Þetta fær ekki
staðist."
Hæstiréttur í erfiðleikum
Jón Steinar segir að það valdi
vonbrigðum og áhyggjum að Hæsti-
réttur skuli eiga í „sífelldum erfið-
leikum með að dæma mönnum ein-
staklingsbundin réttindi“. Þess í
stað sé tekið mið af óljósum hags-
munum ákæmvaldsins af því að
halda gögnum leyndum. „Dómstólar
í réttarríki eiga að tryggja réttindi
í stað þess að hafa þau af mönnum."
Jón Steinar minnir á að sakaður
maður geti neitað að svara spurn-
ingum og þvi fái ekki staðist að
takmarka aðgang með vísan til þess
að misræmi sé í frásögn sakborn-
inga. „Þessi dómur er mengaður af
þeirri afstöðu rannsóknarvaldsins
að játningar sakborninga séu upp-
haf og endir allrar sönnunarfærslu
í opinberum málum.“
Jón Steinar finnur lika að öðm.
„í dómnum er talið fullnægjandi að
veijandi kynni sér gögnin. Ég hef
alltaf litið svo á að veijendur gegni
engu sjálfstæðu hlutverki í dóm-
salnum. Þeirra hlutverk er að gera
sakboming eins settan og ef hann
væri lögfræðimenntaður. Hann á
semsagt ekki að standa höllum fæti
vegna þess að hann skorti lagaþekk-
ingu. Mér sýnist að ef veijanda em
Jón Stéinar
Gunnlaugsson
Ragnar
Aðalsteinsson
Eiríkur
Tómasson
afhent gögn með því skilorði að
ekki megi kynna sakborningi þau
fá sé hann settur í vonlausa stöðu.
raun og vem er veijandi með þess-
um hætti gerður að sérstökum trún-
aðarmanni rannsóknar- og ákæru-
valds gegn sakborningi. Ég hef
gripið til þess í svona tilviki að neita
að taka við gögnunum nema ég
megi kynna skjólstæðingi mínum
þau. Þama er verið að klæða rétt-
arfarið í silkipappír. Menn eru að
láta líta út fyrir að kröfum réttarrík-
isins sé fullnægt með því að veijand-
inn sjái gögnin."
Margháttuð réttindi í húfi
Ragnar Aðalsteinsson hrl. segir
hugsun laganna um meðferð opin-
berra mála vera þá að eftir að ákæra
hefur verið gefin út sé staða aðila
sú sama. Með því að meina sakbom-
ingi að kynna sér gögn málsins sé
grundvellinum kippt undan þessu
sjónarmiði. í raun sé þá einnig veg-
ið að réttinum til að veija sig sjálf-
ur, réttinum til að vera viðstaddur
réttarhaldið og réttinum til að und-
irbúa vörnina með tilhlýðilegum
hætti.
Sakborningur sem megi ekki sjá
gögn ákæruvaldsins geti augljós-
lega ekki varið sig sjálfur. „Jafnvel
þótt ráðgert sé í dómi Hæstaréttar
að sakborningur megi sjá gögnin
fyrir ræðuflutning þá verður að at-
hugast að meginatriði málsvarnar í
sakamáli er ekki ræðan heldur yfir-
heyrslur yfir vitnum."
Ennfremur hljóti að leiða af dómi
Hæstaréttar að sakbomingur megi
ekki vera viðstaddur yfirheyrslur
fyrir dómi yfir öðrum sakborning-
um. Þar með sé tekinn af honum
rétturinn til að vera viðstaddur rétt-
arhaldið. Loks geti dómurinn þýtt
að ekki gefist færi á að undirbúa
málsvömina með tilhlýðilegum
hætti.
„í lögunum er gert ráð fyrir að
ræður séu fluttar strax á eftir yfir-
heyrslum. Það er augljóst að sé
haldið fast við það þá gefst ekki
tími fyrir veijandann að fara yfir
gögn málsins með skjólstæðingi sín-
um, það gefst sem sagt
ekki færi á nægilegum
undirbúningi," segir
Ragnar.
Kamasinski-málið
Eini dómur Mannrétt-
indadómstóls Evrópu í
hliðstæðu máli er í svokölluðu Kam-
asinski-máli. Þar komst dómstóllinn
að þeirri niðurstöðu að það bryti
ekki rétt á sakbomingi að fá ekki
afrit af gögnum enda hefði veijandi
hans aðstöðu til að undirbúa vömina
í samráði við skjólstæðing sinn.
„Ég get ekki skilið þennan dóm
öðm vísi en svo," segir Ragnar
Aðalsteinsson, „að það bijóti í bága
við mannréttindasáttmálann að tak-
marka aðgang sakbornings að sak-
argögnum og meina jafnframt veij-
anda að kynna skjólstæðingi sínunv'
gögnin. Ég tel dóm þennan gefa
skýrt til kynna að veijandanum sé
skylt að kynna ákærða efni þeirra
gagna sem veijandanum era afhent
og ég tel skilning þennan ekki um-
deildan."
Svipaðar reglur í Danmörku
íslensku reglurnar eru ekki eins-
dæmi að því er virðist. Þannig segir
í 745. gr. dönsku réttarfarslaganna
að vetjandi eigi rétt á að fá afrit
af sakargögnum. Þó megi víkja frá'
þessu í undantekningartilvikum, til
dæmis vegna rannsóknarhags-
muna. Þá megi leggja bann við því
að veijandinn afhendi þær upplýs-
ingar sem hann hefur fengið frá
lögreglu. Bannið má framlengja
þangað til sakborningur hefur gefið
skýrslu við aðalmeðferð.
í skýringarritinu Karnov segir að
ef tilgangur slíks banns sé eingöngu
að útiloka sakborning frá vitneskju
um yfirlýsingar annarra sakbom-
inga, þá sé venjulega ekki ástæða
til að hafa bannið lengur í gildi en
þangað til sakbomingur hefur gefið
skýrslu fyrir rétti en áður en aðal-
meðferð fer fram.
Danir hafa sem sagt leyst þao'
vandamál sem hér er til umræðu
þannig að skjóta inn skýrslutöku
fyrir rétti áður en aðalmeðferðin
hefst.
Fræðimenn í Danmörku hafa
bent á að rétt sé að vekja athygli
veijanda á því áður en gögn eru
látin af hendi að þau megi ekki
afhenda sakborningi þannig að
hann geti tekið afstöðu til þess hvort
hann vilji yfirhöfuð sjá gögnin.
Á að skjóta inn
skýrslutöku?
Eiríkur Tómasson prófessor seg-
ist hafa haft efasemdir um dóm
Hæstaréttar árið 1994 sem vísád
er til í dómum frá því í sumar. Það
sé ekki heppilegt að neita sakbom-
ingi um aðgang að sakargögnum
eftir útgáfu ákæra. Að vísu verði
---------- ekki fullyrt að þessir
dómar fari í bága við lög-
in um meðferð opinberra
mála eða dóma Mannrétt-
indadómstóls Evrópu.
„Lögin voru umdeild þeg-
ar þau voru sett. Það hef-
ur margt verið að gerast
„Vegið að
margháttuð-
um réttind-
um sakborn-
ings“
síðan. Það er því þörf á endurskoð-
un þeirra." *
Eiríkur segir að hugsanleg leið
út úr vandanum væri að tekin væri
skýrsla af sakbomingi fýrir dómi
fyrr en ella, eftir það gæti hann
fengið aðgang að sakargögnum.
„Það er vísir að heimild fyrir þessu
í lögunum um meðferð opinberra
mála og það er æskilegt að styrkja
hana,“ segir Eiríkur.