Morgunblaðið - 06.01.1998, Qupperneq 12

12 ÞRIÐJUDAGUR 6. JANÚAR 1998
MORGUNBLAÐIÐ
FRÉTTIR
Sex rannsóknarverkefni tilnefnd til Nýsköpunarverðlauna forseta Islands
Viðfangsefnin allt frá
fléttum til fískvinnslu
UM 200 námsmenn frá fimm há-
skólastofnunum unnu að verkefn-
um á vegum Nýsköpunarsjóðs
námsmanna sl. sumar. Af þeim
153 verkefnum sem unnin voru á
árinu hafa sex verið tilnefnd til
Nýsköpunarverðlauna forseta ís-
lands, sem afhent verða á fimmtu-
dag, „fyrir framúrskarandi vinnu
nemenda og nýsköpunargildi
verkefnis", eins og segir í frétta-
tilkynningu. Þetta er í þriðja sinn
sem verðlaunin eru veitt en Ný-
sköpunarsjóður námsmanna var
að Ijúka sjötta starfsári sínu.
Sérstök dómnefnd skipuð full-
trúum frá menntamálaráðuneyti,
Reykjavíkurborg, Samtökum
iðnaðarins og Rannsóknarráði
íslands sá um að velja verkefnin
sex sem tilnefnd voru til verð-
launanna. Að sögn Flóka Hall-
dórssonar, framkvæmdastjóra
Nýsköpunarsjóðs námsmanna,
bárust sjóðnum 280 umsóknir á
síðastliðnu vori og voru 153 verk-
efni unnin sl. sumar fyrir styrk
frá sjóðnum.
Fjöldi þeirra námsmanna sem
sjóðurinn veitti atvinnu í sumar
var meiri en nokkru sinni fyrr
og er það að sögn Flóka ekki síst
að þakka auknum fjárframlögum
frá fyrirtækjum. Námsmennirnir
fá yfirleitt styrk frá sjóðnum í
einn til þrjá mánuði og oft kemur
mótframlag frá fyrirtækjum og
stofnunum til þess að ljúka verk-
efnunum. Flestar umsóknir til
sjóðsins koma frá námsmönnun-
um sjálfum en nú hefur færst í
vöxt að fyrirtæki sæki beint um
styrki til sjóðsins til þess að ráða
til sín námsmenn í vinnu, sem
þeir greiða svo laun til viðbótar.
„Þetta eru oft fyrstu kynni
nemenda af fyrirtækjunum og
þarna kynnast fyrirtæki jafnvel
verðandi starfskröftum," segir
Flóki.
Aðalheiður Hans Tómas Sverrir Jakobsson og Andri Snær Magnason.
Sigursveinsdóttir Björnsson
Brynhildur Hálfdan Guðni Gunnarsson og Gísli Reynisson. Gunnar Már
Sigurðardóttir Zoega
Forgangsröðun
í heilbrigðis-
þjónustunni
VIÐFANGSEFNI Aðalheiðar Sigursveinsdótt-
ur, nema í heimspeki og atvinnulífsfræðum,
er spurningin um hvernig biðlistar í heilbrigð-
isþjónustunni eru uppbyggðir. Markmiðið er
að skýra hvernig einstakar stofnanir, deildir
og sérfræðingar raða einstaklingum á biðlista,
kanna hvaða þjóðfélagshópar eru á biðlistunum
og hvort þar sé um mismunun að ræða, t.d.
eftir aldri sjúklinga eða stöðu í þjóðfélaginu.
„Verkefnið er byggt upp á tveimur rann-
sóknum, annars vegar könnun meðal sérfræð-
inga á því hvernig þeir forgangsraða á biðlist-
um og hins vegar könnun meðal sjúklinga á
félagslegri stöðu þeirra og því hversu mikið
þeir vita um forgangsröðunina sjálfa. Þannig
ætti að vera hægt að sjá hvort mismunandi
aðferðir hjá sérfræðingum skili mismunun til
sjúklinganna sjálfra," segir Aðalheiður.
Hún tók fyrir helstu deildirnar sem eru með
biðlista, þ.e. skurðdeildirnar, á stærstu sjúkra-
húsunum þremur, Landspítalanum, Sjúkrahúsi
Reykjavíkur og Fjórðungssjúkrahúsinu á Ak-
ureyri. „Ég kynnti mér helstu þætti sem hafa
áhrif og gekk út frá því að það væri einhvers
konar forgangsröðun. Ég lagði samræmdan
spurningalista með 100 spumingum fyrir sér-
fræðingana á þessum deildum, sem voru alls
um 70 manns. Markmiðið var að sjá hvort
sérfræðingarnir væru að forgangsraða á mis-
munandi hátt milli deilda og innan deilda, líka
í ljósi þess hvort lög um réttindi sjúklinga
væru brotin. í skýrslunni er ég að fara yfir
niðurstöðurnar í ljósi réttlætishugtaksins og
hugmyndarinnar um velferðarþjóðfélagið, og
þeirrar forgangsröðunar sem á sér stað í
Bandaríkjunum, á öðrum Norðurlöndum, Nýja-
Sjálandi og í Hollandi."
Aðalheiður hefur þegar skilað skýrslu um
fyrri rannsóknina og er langt komin með þá
seinni, en hún inniheldur niðurstöður spurn-
ingakönnunar sem lögð var fyrir sjúklinga á
bæklunardeildum Sjúkrahúss Reykjavíkur og
Fjórðungssjúkrahússins á Akureyri.
Auk styrksins frá Nýsköpunarsjóði náms-
manna lagði Landlæknisembættið Aðalheiði til
vinnuaðstöðu og hún naut einnig styrkja frá
ASÍ og BSRB. Hún vinnur nú við rannsóknir
í hálfu starfi hjá Landtæknisembættinu.
Virk efni í sjáv-
arfangi og
sjávargróðri
HANS Tómas Björnsson er tilnefndur til ný-
sköpunarverðlaunanna fyrir rannsóknir á líf-
fræðilega virkum efnum í sjávargróðri og öðru
sjávarfangi við strendur Islands. Hans, sem
vann verkefnið undir leiðsögn Sigmundar Guð-
bjarnasonar prófessors, hefur lokið tveimur
árum í læknadeild Háskóla íslands en stundar
í vetur nám við læknadeild háskólans í Iowa
í Bandaríkjunum.
Við rannsóknina, sem Hans segir í raun
vera fyrsta stig lyfjaþróunar, notaði hann ein-
föld skynpróf sem voru framkvæmd á þann
hátt að litlar lífverur voru settar í umhverfi,
sem ákvarðaðist af því hvaða sjávarfang var
verið að rannsaka. Síðan var fylgst með því
hvernig þeim reiddi af og dauði þeirra notaður
til marks um það hversu virk efnin í umhverf-
inu voru.
Þær lífverur sem notaðar voru við tilraunina
voru örlitlar saltrækjur á fósturskeiði en þær
skipta sér mjög hratt, eins og krabbameins-
frumur gera oft, auk þess sem þær taka upp
mikið af efnum úr umhverfi sínu.
Fyrsta stig rannsóknarinnar gaf ekki vís-
bendingu um annað en það hvort áhugaverð
efni væru í umhverfinu. Sama aðferð var síðan
notuð við áframhaldandi rannsóknir sem mið-
uðu að því að einangra virk efni.
Niðurstöður rannsóknarinnar voru þær að
efni úr þremur tegundum sjávarfangs sýndu
umtalsverða virkni. Næst liggur fyrir að skoða
þau nánar, reyna að finna af hvaða orsökum
þau eru virk og hvaða notagildi þau geti haft
sem krabbameinsbælandi efni, ný tegund af
sýklalyfjum eða eitthvað annað.
Notkun heim-
speki við eðlis-
fræðikennslu
VERKEFNI Brynhildar Sigurðardóttur heim-
spekinema fjallar um hvernig hægt sé að ná
settum markmiðum í eðlisfræðikennslu elstu
bekkja grunnskólans með því að takast á við
efnið út frá sjónarhóli heimspekinnar. Sjálf
hefur Brynhildur tveggja ára reynslu af
kennslu, m.a. í náttúrufræðigremum, en hún
lauk prófi frá Kennaraháskóla íslands 1994
og fór þá að kenna í grunnskóla.
„Ég fann eitthvað í heimspekinni sem mér
fannst bæta upp það sem skorti á í náttúru-
fræðikennslunni, en mér finnst hún vera orð-
in föst í mjög þröngum vinnubrögðum og við-
horfum," segir Brynhildur.
í verkefni sínu leggur hún til grundvallar
hina svokölluðu barnaheimspeki, sem hefur
verið ástunduð hér á landi í um áratug í
Heimspekiskólanum og í nokkrum leik- og
grunnskólum. „Þetta er mótuð samræðuað-
ferð og komin góð reynsla á hana, og ég tel
hana geta gefið góða alhliða þjálfun. Aðferð-
in snýst um það að þjálfa gagnrýna, skap-
andi og siðferðilega hugsun, þessa þrjá megin-
þætti sem eru mjög mikilvægir en oft van-
ræktir í hefðbundinni kennslu þessara
greina."
Byrjað er á því að lesa sögu fyrir nemend-
ur, sem virkar sem kveikja að hinum ýmsu
heilabrotum og rökræðum. „Sögunni er ætlað
að gefa fyrirmynd að samræðum eins og nem-
endurnir sjálfir eiga að taka þátt í. Þar er
varpað fram ýmsum hugmyndum sem kveikja
spurningar og eru hráefni í pælingar og um-
ræður nemenda. Að sögunni lokinni segja
krakkarnir sjálfir frá sínum hugmyndum,
hvað þeim fannst forvitnilegt, hvað þau skildu
ekki og hvað þau vilja ræða áfram," segir
Brynhildur.
Hún segir tiinefninguna til nýsköpunar-
verðlaunanna mikla hv^ningu, ekki aðeins
fyrir hana sjálfa, heldur fyrir kennslufræðina
almennt, og kveðst vona að hún verði til þess
að vekja athygli starfandi kennara á mikil-
vægi heimspekinnar í kennslunni.
Prófun á efnum
úr íslenskum
fiéttum
GUNNAR Már Zoéga er tilnefndur til nýsköp-
unarverðlaunanna fyrir prófun á efnum úr ís-
lenskum fléttum með tilliti til verkunar á
krabbameinsfrumur og bólguviðbrögð. Gunnar
er nemandi á fjórða ári í læknisfræði við Há-
skóla íslands og vann hann að rannsókninni
undir leiðsögn þeirra Helgu M. Ögmundsdótt-
ur, forstöðumanns rannsóknarstofu í sam-
einda- og frumulíffræði hjá krabbameinsfélag-
inu, og Kristínar Ingólfsdóttur, dósents í lyfja-
fræði lyfsala við HI.
Rannsókn Gunnars fólst m.a. í því að kanna
verkun og verkunarleiðir efna úr íslenskum
fléttum og að rannsaka á hvaða efnaferlum
krabbameinsfrumunnar áhrif efnanna byggj-
ast. Hann segir helstu niðurstöður vera þær
að efnin úr fléttunum hafa hamlandi áhrif á
þær krabbameinslínur sem prófaðar voru.
Hann sagði að einnig hefðu fundist haml-
andi áhrif á virkjaðar eitilfrumur en hins veg-
ar lítil áhrif á eðlilegar bandvefsfrumur. Efnin
voru einnig könnuð í músum með tilliti til
bólgusvörunar, en hann segir að niðurstöður
í því sambandi hafi reynst þannig að erfitt sé
að byggja á þeim einum saman. Þá var rann-
sakað hvaða efnaferlar lægju að baki áhrifun-
um á krabbameinsfrumurnar en fyrstu niður-
stöður í því sambandi segir Gunnar að séu
ekki komnar á endanlegt stig, en þær gæfu
þó tilefni til frekari prófana.
Gunnar sagði að þessi rannsókn væri fyrst
og fremst grunnrannsókn sem myndi auka
skilning á virkni þessara efna og væri hún lið-
ur í því að kanna þau frekar. Ómögulegt væri
að svara því í dag hvort hægt væri að nota
efnin gegn krabbameini og viðamiklar rann-
sóknir væru eftir þar til hægt væri að fara
að tala um lyf í þessu sambandi.
Flokkun
hráefnis
í fiskvinnslu
GÍSLI Reynisson og Hálfdan Gunnarsson,
lokaársnemar í véla- og iðnaðarverkfræði,
standa að verkefninu Fáfni, sem er hugbúnað-
ur fyrir flokkun hráefnis í vinnslu loðnu og
síldar, en verkefnið er unnið með aðstoð Páls
Jenssonar prófessors og í samvinnu við Borg-
ey hf.
Hugbúnaðurinn, sem er hugsaður sem
hjálpartæki fyrir framleiðslustjóra sjávarút-
vegsfyrirtækja sem vinna síld og loðnu, er í
raun tvö aðskilin kerfi. Annars vegar til að
ákvarða hagkvæmustu flokkunarmörk loðnu
og hins vegar til að ákvarða hagkvæmustu
flokkunarmörk síldar. Hann vinnur á þann
hátt að tekin eru sýni fyrir flokkun með þar
til gerðri sýnatökuvog. Hugbúnaðurinn les
síðan sjálfvirkt inn stærð hvers fisks í tilfelli
síldar en bæði stærð og kyn hverrar loðnu.
Útfrá sýnatökunni er síðan lagt mat á stærð-
ar- og kynjadreifingu farmsins og upplýs-
ingarnar notaðar til að ákvarða hvernig stilla
skuli flokkara og hvaða afurðir skuli fram-
leiða til að sem mest verðmæti náist úr farmin-
um.
Notandi skráir sjálfur inn allar forsendur
sem nauðsynlegar eru fyrir ákvörðunartökuna
og hugbúnaðurinn notar síðan aðferðafræði
heiltölubestunar við ákvörðunartökur. Einnig
er hægt að taka sýni í tölvutæku formi eftir
flokkun svo hægt sé að fylgjast með því að
flokkararnir flokki rétt.
Hugbúnaðurinn var prófaður hjá Borgeyju
hf. á síðustu síldarvertíð og gaf mjög góða
raun. Hann kom aldrei með verri tillögu en
framleiðslustjóri hefði valið og gaf oft á tíðum
vísbendingar um hagkvæmari framleiðslutil-
högun. Verið er að undirbúa kerfið fyrir kom-
andi Ioðnuvertíð.
Leitað leiða til
að kynna menn-
ingararfinn
„ALLIR eru sammála um að handritin séu
merkilegasta framlag íslendinga til heims-
menningarinnar og að það hafi verið mikil-
vægt að fá þau heim. Þess vegna finnst mér
það mikil þversögn hversu lítið er gert til að
koma þessum menningararfi á framfæri. í
sumar voru t.d. öll merkustu handritin til sýn-
is, en þó var eins og það færi hálfpartinn fram-
hjá almenningi. Sýningaraðstaðan innan
veggja Árnastofnunar er ntinni en eitt her-
bergi af tíu þar sem hjónarúm eru til sýnis í
IKEA,“ segir Andri Snær Magnason, sem
ásamt Sverri Jakobssyni vann nýsköpunar-
verkefnið „Menningararfurinn í nútímanum".
Andri Snær lauk BA-prófi í íslensku sl. sum-
ar og Sverrir er í doktorsnámi í sagnfræði.
Markmið verkefnis þeirra var að finna leiðir
til að auka veg menningararfsins í nútímasam-
félaginu, með hliðsjón af erlendum ferðamönn-
um, námsfólki og almenningi. Auk þess komu
þeir með tillögur með það að markmiði að
auka sértekjur Árnastofnunar og bæta þar
sýningarhald.
Þeir benda á að aðeins 1% erlendra ferða^
manna sem hingað komi skoði handritin. „I
sjálfu sér ættu þau að geta orðið mikið aðdrátt-
arafl, rétt eins og menn fara til Parísar til að
sjá fræg söfn.“
Þeir félagar Andri Snær og Sverrir vörpuðu
fram ýmsum hugmyndum um skipulagningu
skólaheimsókna á Árnastofnun. Þeir vilja
kynna handritin á breiðari grundvelli en áður,
ekki einungis með því að taia um bókmenntirn-
ar, heldur einnig skinnverkun, leturgerð,
myndlist og fleira sem þeim tengist.
„Sem hálfgerður útvöxtur úr verkefninu er
svo að verða til geisladiskur með úrvali af
upptökum úr segulbandasafni Árnastofnunar,
en hann kemur út í apríl nk. í samvinnu við
Smekkleysu. Þar er að finna rímur, þulur,
sálma og vögguvísur úr horfnum menningar-
heimi aldamótakynslóðarinnar. Þarna er m.a.
ein elsta upptaka sem hefur varðveist á Is-
landi, tekin upp á vaxhólk einhvern tíma í
kringum árið 1903, en þar fer barnabarn Bólu-
Hjálmars með rímu eftir afa sinn,“ segir Andri
Snær.