Morgunblaðið - 10.02.1998, Page 10

10 ÞRIÐJUDAGUR 10. FEBRÚAR 1998
HALLDOR KILJAN LAXNESS
MORGUNBLAÐIÐ
ÁGRIP UM ÆVI OG VERK
HJARTAÐ
ÍMIÐJU
ALLS
Eftir Þröst Helgason
HALLDÓR Laxness kvaddi
sér fyrst hljóðs sem rithöf-
undur árið 1919 með skáld-
sögunni Barni náttúrunnar.
Halldór var aðeins sautján
ára þegar bókin kom út en
það mátti samt ekki tæpara standa því, eins
og hann sagði sjálfur frá, fékk hann vitnm
fyrir dyrum úti þegar hann var sjö ára um að
hann myndi deyja á sautjánda ári.
Vorið 1918 var ég semsé orðinn sextán
vetra og lítill tími til stefnu. Ekki var ég fyrr
kominn heim af gagnfræðaprófi þetta vor en
ég tók til óspiltra mála að skrifa þá bók sem á
reið að eftir mig lægi þegar liði upp af mér,
vonandi í leiftri af himni, næsta vor. Bókina
ætlaði ég að grundvalla á sýn merkilegrar
stúlku sem einusinni hafði horft á mig án
þess að mæla orð, einsog á myndinni af
Dante þegar hann mætti Beatrice á brúar-
sporðinum við Arnó-fljót og hvorugt mælti
orð. Eftir það hafði ég gert því skóna að öll
viska heimsins mundi búa í svona stúlku; amk
birtast gegnum hana; þó er það von mín að
slíkrar stúlku hafí beðið skemmtilegri ævi en
sú sem boðuð er stúlkunni í Barni náttúrunn-
ar. Kanski skiptir það ekki máli; nema þetta
var skáldsagan sem ég hafði heitstrengt að
skrifa áður en ég yrði sautján ára; deya síðan
giaðui'.
Bókin hlaut góðar viðtökur hjá gagn-
rýnendum. Jakob Jóhannesson Smári sagði í
grein í Skírni að engum þyrfti að dyljast að
höfundur Barns náttúrunnarværi efni í skáld
þótt verkið hefði nokkra galla; „... grunar
mig, að hann eigi eftir að auðga íslenskar
bókmenntir með góðum skáldskap, ef honum
endist aldur og heilsa.“ í Alþýðublaðinu birt-
ist einnig ítarlegur ritdómur eftir Arnfinn
Jónsson sem, eins og Jakob, gerir smávægi-
legar athugasemdir við bókina en segist telja
að vænta megi hins besta frá höfundinum
„þegar honum vex aldur og viska“. Arnfinnur
bætir svo þessum orðum við: „Og hver veit
nema að Halldór frá Laxnesi eigi eftir að
verða óskabarn íslensku þjóðarinnar.“
Halldór Laxness fæddist í steinbæ á
Laugavegi 32 í Reykjavík 23. apríl 1902. Á
þessum árum var Reykjavík aðeins þorp sem
um 10% þjóðarinnar bjuggu í, jafnmargir
bjuggu í smábæjum víða um landið en 80% í
sveitum. En Reykjavík stækkaði ört næstu
áratugina. Þar bjó þriðjungur þjóðarinnar ár-
ið 1940, annar þriðjungur bjó þá í öðrum bæj-
um en aðeins um 40% í sveitum. Upp úr alda-
mótunum var Reykjavík í óða önn að verða
miðstöð íslensks þjóðlífs, hún varð miðpunkt-
ur viðskipta, stjórnmála og menningar. Hall-
dór staldraði hins vegar stutt við í verðandi
höfuðstað landsins. Þegar hann var þriggja
ára flutti hann ásamt foreldrum sínum upp í
Mosfellsdal þar sem þau hófu búskap í Lax-
nesi.
Halldór var sonur Guðjóns Helga Helga-
sonar, bónda og vegaverkstjóra, og Sigríðar
Halldórsdóttur húsfreyju. Bæði voru þau list-
hneigð. Guðjón lék á fiðlu og var söngmaður
góður eins og Sigríður. Halldóri var ungum
haldið að tónlistariðkun, lærði hann meðal
annars á píanó en einnig naut hann tilsagnar
í dráttlist hjá ekki ómerkari listmálara en
Þórami B. Þorlákssyni. En skáldhneigðin
varð öllu öðru yfirsterkari og á þrettánda ári
hafði Halldór skrifað sexhundruð blaðsíðna
reyfara, sem hann kallaði svo, „reyfara á móti
Endurlausnarkenningunni og frú Torfhildi
Hólm“. Sagan hét Afturelding og hefur ekk-
ert varðveist af handriti hennar; sagði Hall-
dór að hann hefði gefíð hana upp á bátinn er
hann fermdist enda hefði sumt í henni ekki
samræmst þankagangi kristinna manna.
Áhrif gamalla kvenna á skáld hafa orðið
eins konar leiðarminni í íslenskum bók-
menntum frá því að Halldór Laxness hélt því
fram að móðuramma sín, Guðný Klængsdótt-
ir, hefði haft mest áhrif á skáldskap sinn en
ekki einhver bókmenntapáfinn, stórskáld eða
hugsuður. Halldór gerði íslenskar ömmur að
bókmenntalegri stærð sem yngri höfundar
hafa svo oft vísað í. Hann sagði að amma sín
hefði ekki aðeins kennt honum að segja sögu
heldur hefði hann einnig numið íslensku af
hennar vörum, þá kjammiklu íslensku sem
ömmur í gegnum aldirnar hafa varðveitt og
borið ffá kynslóð til kynslóðar. Það var þessi
alþýðlega menntun úr ríkulegum sjóði amma
allra kynslóða sem Halldór vildi halda fram
að hefði mótað hans skáldskap. Og svo mikið
er víst að það var ekki hinn hefðbundni skóla-
vegur sem skóp Halldór Laxness.
Halldór sótti nám við Menntaskólann í
Reykjavík en undi sér illa; þótti honum lítið
gagn vera af þeim fróðleik sem nemendur
þar áttu að innbyrða en sagðist þó hafa lært
miklu meira þar en hann gerði sér grein fyrir
í fyrstu, og það „með því einu að sitja þarna
geispandi af utanviðsigheitum, og sjá alt í
þoku kringum sig.“ Halldór hafði aðeins setið
í liðlega hálfan vetur í skólanum þegar hann
þoldi ekki lengur við; hann tók þá ákvörðun
að leita sér frekar þekkingar með því að
skoða heiminn með eigin augum. Snemm-
sumars árið 1919 hélt hann því til Kaup-
mannahafnar eins og svo margir landar hans
höfðu gert. Næstu ár var Halldór lengst af á
eirðarlausu flakki um Evrópu sem var í sár-
um eftir heimsstyrjöldina. En árið 1922 fann
hann sér athvarf í þessum sundraða heimi
hjá Benediktsmunkum í Clervauxklaustri í
Lúxemborg. Þar skírðist hann til kaþólskrar
trúar árið eftir og tók sér dýrlingsnafnið Kilj-
an eftir írskum píslarvotti.
Þótt guðsorð og nám í tungumál-
um og bókmenntum tæki sinn
tíma hélt Halldór áfram að
skrifa. Hann hafði skrifað hand-
rit að Rauða kverinu veturinn
1921 til 1922 og ári síðar kom út
smásagnasafnið, Nokkrar sögur. 1 klaustrinu
skrifaði hann svo sína aðra skáldsögu, mikla
að vöxtum sem nefnist Undir Helgahnúk.
Þetta er bemskusaga og lýsir þroskaferli
drengs frá fæðingu til fermingar. Trúarlegar
vangaveltur eru áberandi í verkinu og á það
raunar einnig við um næstu bækur Halldórs.
Árið 1925 sendir hann frá sér ritið Kaþólsk
viðhorf þar sem hann svarar árásum vinar
síns og skáldbróður, Þórbergs Þórðarsonar, á
kaþólska trú í Bréfí til Láru sem komið hafði
út árið áður. Á sama tíma og hann vann að
vamarritinu um kaþólskuna skrifaði Halldór
bók sem kom ekki út fyrr en um aldarfjórð-
ungi síðar, Heiman egfór, og var „sjálfsmynd
æskumanns", eins og hann lýsti henni sjálfur.
Árið 1927 kom svo út sú bók sem telst fyrsta
stórvirki Halldórs, sú bók sem margir hafa
talið marka upphaf nútímans í íslenskum
bókmenntum, Vefarinn mikli frá Kasmír.
Vefarinn mikli kom eins og vindsveipur inn
í lognmollu íslenskra bókmennta á þriðja ára-
tugnum. Það varð uppi fótur og fit og ein
frægustu orð íslenskra bókmenntaskrifa
féllu: „Loksins, loksins tilkomumikið skáld-
verk, sem rís eins og hamraborg upp úr
flatneskju íslenskrar ljóða- og sagnagerðar
síðustu ára! ísland hefur eignast nýtt stór-
skáld - og það er blátt áfram skylda vor að
viðurkenna það með fögnuði." Það var Krist-
ján Albertsson sem taldi rétt að hringja
þannig inn nýja tíma í íslenskum bókmennt-
um við útkomu þessarar „ógurlegu bókar“,
eins og Jóhannes S. Kjarval kallaði Vefarann
mikla í ritdómi.

Ljósmynd/Jörgén Fosslund
HALLDÓR Kiljan Laxness á Gljúfrasteini við samningu Gerplu árið 1951.
Vefarinn mikli er að mörgu leyti ófullkom-
ið verk, byggingin er sundurlaus og persónu-
sköpun ómarkviss. Engu að síður býr það yf-
ir gríðarlegum áhrifamætti og það jafnvel
þótt rúm sjötíu ár séu liðin frá því það kom
fyrst út árið 1927. Ástæða þessa er ekki að-
eins sú að verkið vekur máls á mörgum
helstu spurningum mannlegrar tilvistar á
tuttugustu öld heldur einnig - og kannski
umfram allt - vegna þess með hvaða hætti
það er gert. Frásagnarhátturinn ber nýrri
heimsmynd eftirstríðsáranna glöggt vitni;
hann er sundurtættur, margbrotinn og ófyr-
irséður, stundum jafnvel reikandi eins og
hann sé óviss um markmið sitt - en alltaf
ertandi.
Oreiða tímans er ofin inn í verkið. I því fer
Halldór á kostulegt flandur um hugmynda-
fræðilegt svið samtímans; trúmál eru ofar-
lega á baugi, átök góðs og ills, sömuleiðis sós-
íalismi, umræða um stöðu konunnar og kven-
hatur, nútímalist og ekki síst tilvistarvandi
mannsins í nýjum, grimmari og óskiljanlegri
heimi. Sagan segir frá átökum ungs, gáfaðs
og listhneigðs manns, Steins Elliða, við þenn-
an heim og tilveru sína í honum. I eirðar-
lausri leit sinni að fótfestu hafnar hann að
endingu í faðmi kaþólskrar kirkju. Þar finnur
hann tilgang lífs síns og þegar konan sem
hann elskaði kemur að finna hann og endur-
heimta vísar hann henni á bug með þeim orð-
um að guð einn sé sannur: „Veslings barn!
sagði hann, og svipur hans var forkláraður
svo hún hafði aldrei séð neitt fegra á ævi
sinni. Maðurinn er blekking. Farðu og leitaðu
guðs skapara þíns því alt er blekking nema
hann.“
Um svipað leyti og Steinn Elliði fann sann-
leikann í trúnni fór Halldór að leita annarra
leiða við að fóta sig í tilverunni. Árin 1927 til
1929 dvaldist hann vestan hafs og að eigin
sögn breytti sú dvöl honum í sósíalista: „Það
er athyglisvert að ég varð ekki sósíalisti í
Ameríku af lestri sósíalískra fræðirita, heldur
af því að virða fyrir mér soltna atvinnu-
leysíngja í skemtigörðum," segir Halldór í
formála Alþýðubókarinnar sem hann skrifaði
vestra. Viðhorfsbreytingin er augljós af
þeirri bók; guð er honum ekki lengur sá
brunnur lífssanninda sem áður, heldur fólkið
sjálft, maðurinn, líf hans og hugsanir: „Mað-
urinn er fagnaðarboðskapur hinnar nýju
menningar, maðurinn sem hin fullkomnasta
líffræðilega tegund, maðurinn sem félagsleg
eining, maðurinn sem lífstákn og hugsjón, -
hinn eini sanni maður, - þú.“ Þessi klausa er í
hrópandi andstöðu við tilvitnunina úr Vefar-
anum mikla hér að framan en aðeins liðu tvö
ár á milli útkomu þessara bóka.
Halldór fór til Ameríku til að
hasla sér völl í kvikmynda-
iðnaðinum í Hollywood. Það
gekk þó ekki eftir. Þessi ár
vann hann að tveimur kvik-
myndahandritum undir heit-
unum Kari Karan og A Woman in Pants sem
síðar varð að skáldsögunni Sölku Völku.
Einnig vann hann að handriti sem hann kall-
aði Heiðina og var eins konar undanfari að
Sjálfstæðu fólki.
Þegar heim kom árið 1930 lagðist Halldór
í flakk um landið; tilgangurinn var í raun sá
sami og með Evrópuferðinni tíu árum fyrr,
það er að afla sér þekkingar um lífið í land-
inu, um líf fólksins, með því að skoða það
með eigin augum, upplifa það. Þessi ferð var
hluti af undirbúningi fyrir ritun næstu skáld-
sagna þar sem raunsæiskrafan var mun
þyngri en í fyrri bókum; í þessum miklu
epísku raunsæisverkum um íslensku þjóðina
kemur Halldór fram sem fullskapaður höf-
undur, eirðarleysið er farið og tónninn fund-
inn, hinn hreini tónn.
Sú formbreyting sem varð í skáldskap
Halldórs með Sölku Völku, sem kom út í