Morgunblaðið - 10.02.1998, Page 17

MORGUNBLAÐIÐ
HALLDOR KILJAN LAXNESS
PRIÐJUDAGUR 10. FEBRÚAR 1998 17
Lífshlaup
Halldórs
Laxness
►Fæddur á Laugavegi 32 í
Reykjavík 23. apríl 1902,
sonur hjónanna Sigríðar
Halldórsdóttur húsmóður og
Guðjóns Helga Helgasonar,
vegaverkstjóra og bónda í
Laxnesi í Mosfellssveit.
►Gagnfræðapróf frá MR
1918. Hætti námi í 4. bekk,
. 1919..Nám hjá Benedikts-
munkum í Lúxemborg 1922
til 1923 og í Kristmunka-
skóla í London 1923 til 1924.
►Halldór Laxness lét skír-
ast til kaþólsku 1923.
►Meðal viðurkenninga:
Bókmenntapeningur Heims-
friðarráðsins í Vín 1952.
Bókmenntaverðlaun Nóbels
1955. Nexö-verðlaunin 1955.
Sonning-verðlaunin 1969.
Hlaut Silfurhestinn, bók-
menntaverðlaun gagn-
rýnenda dagblaðanna, fyrir
Kristnihald undir Jökli,
1969.
►Fyrsta bókin, skáldsagan
Barn náttúrunnar, 1919.
Nokkrar aðrar skáldsögur
og smásagnasöfn: Nokkrar
sögur, 1923. Vefarinn mikli
frá Kasmír, 1927. Salka
Valka, 1931-1932. Sjálfstætt
fólk 1934-1935. Heimsljós
1937-1940. Sjö töframenn
1942. íslandsklukkan, 1943-
1946. Atómstöðin, 1948.
Gerpla, 1952. Brekku-
kotsannáll, 1957. Paradísar-
heimt, 1960. Kristnihald
undir Jökli, 1968. Innan-
sveitarkronika, 1970. Guðs-
gjafaþula, 1972.
►Nokkur ritgerða- og
greinasöfn og minningabæk-
ur: Kaþólsk viðhorf, 1925.
Alþýðubókin, 1929. Skálda-
tími, 1963.1 túninu heima,
1975. Úngur ég var, 1976.
Sjömeistarasagan, 1978.
Grikklandsárið, 1980. Ðagar
hjá múnkum, 1987.
►Ljóðabækur og leikrit:
Kvæðakver, 1930, auknar
útgáfur 1949 og 1992.
Straumrof, 1934. Snæfríður
íslandssól, 1950. Silfurtúngl-
ið, 1954. Strompleikurinn,
1961. Prjónastofan Sólin,
1962. Dúfnaveislan, 1966.
►Meðal helstu rita um Hall-
dór Laxness á íslensku:
Bækur eftir Peter Hallberg,
1955,1957,1960,1970,1971,
1975. Halldór Kiljan Lax-
ness, formáli eftir Kristján
Karlsson, 1962. Skeggræður
gegnum tíðina eftir Matthías
Johannessen, 1972. Bækur
eftir Ama Sigurjónsson,
1986 og 1987. Loksins loks-
ins eftir Halldór Guðmunds-
son, 1987.
►Halldór Laxness var
kvæntur Ingibjörgu Einars-
dóttur leikkonu og á með
henni soninn Einar. Þau
skildu. Seinni kona Halldórs
er Auður Sveinsdóttir hús-
móðir. Með henni á hann
dæturnar Sigríði og Guð-
nýju. Halldór eignaðist dótt-
urina Maríu með Málfríði
Jónsdóttur.
►Halldór dvaldist oft lang-
dvölum erlendis, en átti fast
heimili að Gljúfrasteini í
Mosfellssveit frá 1945.
►Látinn á Reykjalundi í
Mosfellsbæ 8. febrúar 1998.
VERK HANS TILHEYRA
BESTA HL UTA HEIMS-
BÓKMENNTANNA
FREGNIN um andlát Halldórs
Laxness var ein af aðálfréttum
danska útvarpsins í hádeginu í gær
og frá andláti hans var jafnframt
greint í hádegisfréttum sænska rík-
isútvarpsins.
í frétt danska útvarpsins sagði að
verk Laxness tilheyrðu besta hluta
heimsbókmenntanna. í fréttinni
sagði að hann hefði dvalið langdvöl-
um í Frakklandi og Þýska-
landi, en einnig í Bandaríkj-
unum, þar sem hann hefði
kynnst sósíalismanum. Frétt
sænska útvai-psins var hins
vegar mun styttri. Á dönsk-
um og sænskum fjölmiðlum,
sem Morgunblaðið hafði
samband við í gær var alls
staðar unnið að umfjöllun
um skáldið. Sjónvarpsstöðv-
ar gerðu verkum hans skil í
gærkvöldi og dagblöð í dag.
A þröskuldi
gleymskunnar
Áhersla danska útvarpsins
á sósíalismann í verkum Lax-
ness er hluti af því að í Dan-
mörku varð hann frægur
sem sósíalískur rithöfundur
er átti mikil samskipti við
dönsku kommúnistahreyf-
inguna. Morten Thing, lektor
við Hafnarháskóla, hefur
skrifað bók um tengsl komm-
únisma og menningarlífsins,
þar sem Laxness kemur við
sögu. Hann segir í samtali
við Morgunblaðið að tengslin
við Danmörku og danskt
menningarlíf hafi þegar
komist á er Laxness var í
klaustri ásamt Dananum
Konrad Simonsen. Er Lax-
ness gekk af trúnni og gerð-
ist sósíalisti náði hann fijót-
lega góðu sambandi við ýmsa
skoðanabræður í Danmörku
að sögn Things, þótt hann
segist ekki vita nákvæmlega
hvemig þau tengsl hafi kom-
ist á. Meðal annars voru
bækur hans gefnar út af for-
lagi í eigu danska Kommún-
istaflokksins.
Af þeim sem Laxness átti í
bréfasambandi við á fjórða
og fimmta áratugnum voru
rithöfundurinn og gagnrýn-
andinn Otto Gelsted (1888-1968) og
danski rithöfundurinn Hans Kirk
(1898-1962), sem Morten Thing er
einmitt nýbúinn að skrifa bók um.
Thing bendir einnig á að tengslin
við vinstrivænginn hafi meðal ann-
ars komið fram í því að Laxness
hafi iðulega verið tekinn tali í Land
og folk, málgagni Kommúnista-
flokksins á þessum ámm. Thing
bendir á að þeir Laxness og William
Heinesen hafi oft verið bornir sam-
an á þessum árum og samanburður-
inn sé einnig nærtækur hvað varði
stöðu þeirra.
Að sögn Things leit Heinesen á
sig sem lærisvein Gelsteds og Kirks
og var nátengdur Kommúnista-
flokknum en Laxness hafi ekki verið
j£ifn nátengdur því umhverfi öllu. Á
milli þessara tveggja hafi einnig ríkt
töluverð samkeppni, þar sem
Heinesen hafi þótt Laxness óhemju
sjálfumglaður, en með Nóbelsverð-
laununum hafi Laxness þótt að hann
væri sjálfur kominn í úrvalsflokk,
meðan hinir norrænu rithöfundarnir
væru enn í bókmenntalegu smá-
bamaliði. Þegar Laxness sleit sam-
bandið við sósíalismann segir Thing
að samband hans við Danmörku hafi
einnig breyst, því það hafi verið svo
mjög tengt dönskum sósíalisma. Á
Laxness á sér vísan stað í heimsbókmennt-
unum fékk Sigrún Davíðsdóttir að heyra
úr öllum áttum, er hún innti nokkra
danska og sænska bókmenntamenn álits á
stöðu Laxness í Danmörku og Svíþjóð.
Morgunblaðið/Ólafur K. Magnússon
HALLDÓR Kiljan Laxness kom til íslands frá Svíþjóð með Guilfossi 4. nóvember 1955
eftir að tilkynnt hafði verið að hann fengi Nóbelsverðlaunin í bókmenntum. Þúsundir
fögnuðu skáidinu og hylltu; Jón Leifs formaður Bandalags íslenskra listamanna, og
Hannibal Vaidimarsson, forseti Alþýðusambands Islands tóku til máls. Halldór ávarp-
aði mannfjöldann af skipsfjöl og er myndin tekin þá.
þessum árum komu bækur Laxness
út í Danmörku mjög fljótlega eftir
að þær komu út á Islandi.
Um stöðu Laxness nú segir
Thing að hann sé tvímælalaust ekki
gleymdur. í sínum huga sé hann í
hópi mestu rithöfunda Norður-
landa, líkt og Strindberg
(1849-1912), Ibsen (1828-1906) og
aðrir ámóta og alveg þangað til fyr-
ir áratug hafi bækur hans komið út í
kiljum. Hins vegar segist Thing ef-
ins um að Laxness sé eins mikið les-
inn af dönskum bókmenntastúdent-
um nú og hann hafi verið áður. „Það
má segja að Laxness standi á vega-
mótum gleymsku og frægðar.
Næstu 10-15 árin munu skera úr
um hvort hann verður áfram í hópi
Strindbergs, Ibsens og hinna, eða
hvort hann gleymist líkt og Gunnar
Gunnarsson, sem var mikið lesinn á
sínum tíma, en hefur síðan gleymst.
Mér finnst Laxness mun veigameiri
höfundur en Gunnar Gunnarsson og
álít að hann eigi meira en skilið að
eftir honum sé munað.“
Umfjöllun um Laxness
gæti aukist
Bo Bjarnvig fjallar um bók-
menntir áWeekendavisen og segist í
samtali við Morgunblaðið hafa
þekkt bækur Laxness frá því hann
muni eftir sér, enda hafi hann alist
upp á heimili, þar sem mikið var les-
ið og þá einnig bækur Laxness.
Enginn vafi sé á að í Danmörku hafi
Laxness um árabil verið þekktasti
íslenski rithöfundurinn. „Það er
varla hægt að vera þekktari en
hann var,“ undirstrikar Bjornvig.
Líkt og Morten Thing talar Bjorn-
vig um að Laxness hafi verið meira
lesinn áður fyrr, þegar viðtöl við
hann voru algeng, en síður undan-
farin áratug eða svo, þegar lítið hafi
heyrst til höfundarins.
Bjornvig er einnig sammála Mor-
ten Thing um að enn sé óljóst hvort
orðstír Laxness muni lifa. „Vin-
sældir rithöfunda fara upp og niður
og það nægir að benda á Karen Bl-
ixen (1885-1962) sem dæmi um rit-
höfund. Verk hennar virtust vera að
falla í gleymsku, en áhuginn vakn-
aði síðan aftur, meðan verk Gunn-
ars Gunnarssonar hafa alveg
gleymst. Laxness hefur lítt verið
getið í Danmörku undanfarin ár og
eðlilega ekki birst við hann viðtöl.
Það eru margar hliðstæður við að ef
listamenn lifa lengi en eru úti úr
heiminum, þá virðist það oft hamla
því að verk þeirra hljóti athygli.
Hins vegar gerist það síðan oft að
með dauða þeirra beinist athyglin
aftur að þeim og slíkt gæti einnig
átt eftir að gerast með Laxness."
Hvað Blixen varðar er enginn
vafi á að myndin „Out of Africa“ eft-
ir bók hennar og síðan heillandi
ævisaga bandarísku fræðikonunnar
Judith Thui-man, „Isak Dinesen:
The Life of a Storyteller" 1982 kom
Blixen eftirminnilega á blað og
leiddi til aukins áhuga á verk-
um hennar, sem ekki hefur
dvínað.
Snilld sprottin af þekk-
ingu og mikilli vinnu
Ola Larsmo rithöfundur og
gagnrýnandi skrifar grein um
Laxness í Dagens Nyheter í
dag, þar sem hann leggur
áherslu á stöðu Laxness sem
sagnamanns. Larsmo þekkir
sig vel á Islandi, hefur komið
þangað fimm sinnum. I Tíma-
ríti Máls og menningar 1987
birtist eftir hann smásagan
„Sandurinn", en nýjasta bók
hans er söguleg skáldsaga er
gerist á 18. öld.
,Áhrif Laxness í Svíþjóð
voru gríðarleg," svarar hann
hiklaust, þegar hann er spurð-
ur hver staða Laxness hafí
verið í Svíþjóð. Þetta sjáist
best á því að allar bækur Lax-
ness, hugsanlega með einni
undantekningu, hafi komið út
á sænsku. Larsmo segir
einnig að margt sé líkt með ís-
lenskum og sænskum bók-
menntum. I báðum löndum
hafi nútíminn snögglega hald-
ið innreið sína og það skapað
löngun eftir bókmenntum er
fjölluðu um andstæður þétt-
býlis og dreifbýlis og eftir
sögulegum skáldsögum. I Sví-
þjóð hafi Selma Lagerlöf
(1858-1940), Strindberg og
Wilhelm Moberg (1898-1973)
tekist á við þessi efni og á ís-
landi hafi það verið Laxness.
„Það má því líkja andláti Lax-
ness við að þessi þrjú hefðu
látist samtímis,“ segir Larsmo
og bætir við að verk Heines-
ens hins færeyska séu einnig
dæmi um samspil bókmennta
ogþjóðfélags.
I slíku samspili bendir
Larsmo á að miklir sagnamenn
verði til eins og ofannefndir rithöf-
undar. Það sé þó misvísandi að álíta
að sagnamenn séu einhvers konar
náttúruböm í faginu, sem geti bara
sest niður og skrifað miklar skáld-
sögur. „Laxness og Heinesen eru
gott dæmi um rithöfunda, sem hafa
slípað orðfæri sitt á bókmennta-
hefðum af öllu tagi. I verkum Lax-
ness liggur mikil vinna og sagna-
snilld hans sprettur af djúpstæðri
þekldngu á bókmenntunum. Hann
var stórbrotinn handverksmaður í
bókmenntafaginu.11
Larsmo bendir á að áhuginn á
verkum Laxness hafi verið mikill í
Svíþjóð á sjötta og sjöunda áratugn-
um, en virðist hafa lifað góðu lífi, því
bækur hans hafi margar verið end-
urútgefnar á síðasta áratug. Til
dæmis hafði Larsmo Atómstöðina
liggjandi á borðinu sínu, þegar hann
var tekinn tali og hún var gefin út
1987.
Það er því ekki aðeins á Islandi,
sem Laxness verður minnst sem
rithöfundar, er hafi lagt sinn skerf
til heimsbókmenntanna. Laxness er
dæmi um rithöfund, sem var ekki
bara afburðamaður á afmörkuðum
heimavelli, heldur líka þótt miklu
víðar sé leitað.