Morgunblaðið - 10.02.1998, Síða 33

32 ÞRIÐJUDAGUR 10. FEBRÚAR 1998
MORGUNBLAÐIÐ
1
MORGUNBLAÐIÐ
ÞRIÐJUDAGUR 10. FEBRÚAR 1998 33
STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDl: Árvakur hf., Reykjavík.
FRAMKVÆMDASTJÓRI: Hallgrímur B. Geirsson.
RITSTJÓRAR: Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
MARIUKVÆÐI
Hjálpa þú mér helg og væn,
himnamóðirin bjarta:
legðu mína bljúgu bæn
barninu þínu að hjarta.
Þá munu ávalt grösin græn
í garðinum skarta,
ígarðinum mínum skarta.
Bænheit rödd mín biður þín,
blessuð meðal fljóða;
vertu æ uns ævin dvín
inntak minna ljóða;
móðir guðs sé móðir mín
og móðir þjóða,
móðir allra þjóða.
Kenn mér að fara íför þín ein,
fram að himnaborðum,
leiddu þennan litla svein,
líkt og son þinn forðum.
Líkt og Kt'ists sé heyrn mín hrein
að hlýða orðum,
hlýða þínum orðum.
VOR HINSTI DAGUR
ER HNIGINN
Vor hinsti dagur er hniginn
af himnum í saltan mar.
Sú stund kemur aldrei aftur,
sem einu sinni var.
Og sólbrendar hæðir hnípa
við himin fölvan sem vín:
það er ég sem kveð þig með kossi,
kærasta ástin mín.
Því okkur var skapað að skilja.
Við skiljum. Og aldrei meir.
Það lífkemur aldrei aftur,
sem einu sinni deyr.
Halldór Kiljan Laxness
HALLDOR KILJAN LAXNESS
„SÁ SEM EKKT LIFIRISKALDSKAP
LIFIR EKKIAF HÉR Á JÖRÐINNr‘
KRISTJÁN Albertsson og Kristján Karlsson samfagna Halldóri Kiljan Laxness og Auði konu hans á 75 ára afmæli Nóbelsskáldsins.
Morgunblaðið/Ólafur K. Magnússon
Af forsíðu
Hér er komið örnefnið Brekkukot og Brekku-
kotsannáll sem birtist fjórum áratugum síðar. Þar
segir svo um klukkuna góðu: „Og nú hef ég upp
þessa bók þarsem klukkan okkar gamla stendur
heima í stofunni í Brekkukoti og er að tifa. I þess-
ari klukku var silfurbjalla. Sláttur hennar var með
skæru hljóði og heyrðist ekki aðeins um allan bæ-
inn hjá okkur, heldur einnig uppí kirkjugarð.“
Þessi klukka hafði getað sagt fyrir um giftingar og
mannslát. Og drengnum heyrist hún segja ei-líbbð
ei-líbbð, þegar hún tifar. Hann spurði afann í
Brekkukoti, hvort eilífðin væri kvikindi. En Björn
í Brekkukoti sem veiddi stundum hrokkelsi drap
því á dreif.
Ömmusystir Halldórs, Guðrún Klængsdóttir,
bjó ásamt Magnúsi manni sínum í Melkoti sem
varð að Brekkukoti í sögunni. Hann var grá-
sleppukarl eins og afínn í Brekkukoti. Hjá þeim
gisti Halldór stundum sem barn og fjórtán ára
gamall minnist hann þeirra í Morgunblaðinu.
Amman og Bjöm í Brekkukoti, sjálfír fulltrúar
fjallræðunnar, kenndu Halldóri Guðjónssyni að
rækta garðinn sinn.
Mannsaldur er liðinn frá því skáldið minntist
fyrst í Morgunblaðinu Guðnýjar Klængsdóttur,
Guðrúnar systur hennar og Magnúsar eiginmanns
hennar í Melkoti. Þau eru ásamt öðru fjallræðufólki
sá taoismi, sem Halldóri Kiljan Laxness hefur verið
notadiýgstur í baráttunni fyrir betri tíð. Skáldið
hefur ekki þurft að kúldrast í Kína til að fínna þær
fyrirmyndir sem bezt hafa dugað honum, „því sem
manni er trúað fyrir, því er manni trúað fyrir,“ seg-
ir Guðrún Jónsdóttir í Innansveitarkroniku.
I formála fyrir Syrpu úr verkum Halldórs Lax-
ness komst ég m.a. svo að orði: „Ef mér skjátlast
ekki er þetta hógværa og hjartahreina fjallræðu-
fólk hið næsta sem skáldið telur sig hafa komizt
sannleikanum.“
Þegar Halldór Kiljan Laxness er allur hverfur
hugurinn ekki sízt til þessa fólks sem var svo
áreiðanlegt í orðum sínum og gjörðum að minnti
helzt á þær klukkur sem skáldið lýsir í verkum
sínum. Sjálfur hefur hann haldið fast utanum það
sem honum er dýi-mætast og aldrei sleppt taki af
því, sem honum var ungum tiúað fyrir.
Brauðinu dýra.
Við kynnumst ekki endilega þessu heilsteypta
fjallræðufólki í sögum Halldórs Kiljans Laxness,
heldur viðhorfum hans sjálfs, uppgjöri sem er ekki
sízt mikilvægt þegar haft er í huga, að sá veruleiki
er heldur lítils virði, sem er einungis dagleg hrá-
slagaleg endurtekning afstæðs hversdagsleika, án
drauma og skáldskapar.
Án dulúðar, án sakramentis; án mikilvægi-ar
arfleifðar.
Halldór Kiljan Laxness var ekki einungis
merkastur íslendinga um sína daga, víðlesinn
skáldsagnahöfundur og boðberi mikillar arfleifðar,
heldur var hann einnig - og ekki síður, einn allra
skemmtílegasti höfundur samtímans. Hann reynir í
verkum sínum að finna miðþyngdarstað þjóðfélags-
legs jafnvægis en setti sér aldrei það takmark að
boða Stórasannleik í skáldskap sínum. Þegar hann
var að líta í kringum sig upprennandi skáldsagna-
höfundur í eden æsku sinnar gerði hann sér aftur á
móti grein fyrir því, „að það starf sem ég gæti
hugsað mér væri að leita að upptökum Nílar,“ eins
og hann kemst að orði í fyrrnefndri Sjömeistara-
sögu. Og hann átti margvíslegt og gott veganesti.
„Það verður litið til þín Dóri minn,“ voru síðustu
orðin sem Guðjón í Laxnesi sagði við Halldór son
sinn. Ævisaga sem vegur salt milli sögu og skáld-
verks kallar á skáldlegt leiftur af þessu tagi. Ein
slík setning sem verður leiðsögustef mikillar ævi er
meira í ætt við ævintýri skáldskaparins en hvunn-
dagslegt tal á hverfulli stund. En það er einmitt af
slíkri reynslu sem skáldskapur rís úr öskustó hvers-
dagslegra viðburða. Ein setning þessa stillta ágæta
manns, Guðjóns í Laxnesi, í kirkjufordyrinu að
Lágafelli hefur fylgt sögupersónunni Halldóri Kilj-
an Laxness eins og örlagastef íslenzkra fomsagna.
Halldór Kiljan Laxness ræktaði arfleifðina meir
og betur en nokkur annar. Hann segir að Islend-
ingur lækki aldrei svo mjög í sjálfsvirðingu eins og
þegar hann rekst á annan Islending sem er honum
ofjarl í Eddu. Það sé eins og að vera búinn að
gleyma ömmu sinni.
Það er í senn skemmtilegt og eftirminnilegt að
fylgja skáldinu eftir og drekka í sig andrúm þess
afstæða sannleika sem verður honum að yrkisefni.
Hann er hlýr og nærgætinn við þá sem tóku að sér
ungan dreng af Norðurpólnum en það var löngum
einkenni hans að gleyma ekki því sem honum var
vel gert. En þegar hann lenti í útistöðum við ein-
hvem átti hann erfítt með að skilja að til slíks gæti
komið, því sjálfur væri hann einstaklega friðsamur
maður og lítt uppáþrengjandi við aðra. En hann
vildi fá að skrifa það sem á hugann leitaði, frjáls
eins og fuglinn, og þannig lifði hann alla tíð. Hann
dagaði ekki uppi í neinum steingervingum heldur
leitaði hann sér nýrra viðfangsefna, nýrra hug-
mynda og kom okkur ævinlega á óvart með afstöðu
sinni. Hann var ekki fugl á hendi. Hann var frjáls
... frjáls eins og hugur skáldsins.
Halldór Kiljan Laxness leitaði víða fanga. Ung-
um þótti honum í senn gaman og mikilvægt að
frýnast í verk allskyns höfunda, ekki sízt norski'a;
segist aldrei hafa losnað til fulls undan áhrifum
Hamsuns, nefnir sveitasögur Bjornsons heimsbók-
menntir og ljóstrar því loks uppi að kveikjan að
Sölku Völku hafí leynzt í lítt þekktri bók eftir
Jónas Lie.
Skáldið reisti flest verk sín á heimildum og má
nefna íslandsklukkuna, Heimsljos, Gerplu og
Paradísarheimt. En úr því fer hann að skrifa
skáldsögur um minningar, Brekkukotsannál,
Guðsgjafaþulu og Innansveitarkronikw, síðan
Sjömeistarasöguna og hliðstæður hennar og verð-
ur þá einatt ei'fítt að skilja á milli skáldskapar og
sannfræði. Athyglisvert er að í minningasögunum
vitnar Halldór í síðustu skáldsögur sínar eins og
væi-u þær einnig skáldsögur í ritgerðaformi.
Halldór Kiljan Laxness hefur sagt margt um
fornsögur okkar. Þangað hefur hann sjálfur sótt
fyrirmyndir eins og talað er um í bók okkar Skegg-
ræðum gcgnum tíðina og þar taldi hann að íslenzk
menning og arfleifð hefði risið hæst. Það er auðvelt
að heimfæra hans eigin orð um fornsögurnar upp á
Innansveitarkroniku þótt hann hafi ekki gefið
henni þá einkunn sem hún á skilið svo glitrandi og
hnitmiðað listaverk sem hún er en jafnframt ein-
falt og samið utan um eina hugmynd sem sprottin
er úr hversdagslegum hlutveruleika; hann sagði að
margar fornar sögur væru skrifaðar utan um eitt-
hvert eitt mál, eina eða tvær hetjur, „oft eitthvert
mjög einfalt grundval 1 aratriði“, síðan sýna höfund-
arnir kunnáttu sína og snilli, „hæfileika í því að
láta þetta litla umræðuefni þróast í höndunum á
sér. Það eru engin takmörk fyrir því, hvað það get-
ur orðið altækt og í rauninni stórfenglegt." Sem sé,
að hér hafí verið einhvers konar skóli eða hópur
mikilla rithöfunda sem náðu svo langt í þeirri list
„að búa til sögu rétt“, að einsdæmi er.
I Skeggræðunum segir m.a. svo undir kaflaheit-
inu Mosdæla saga: „Halldór Kiljan Laxness segir
um Innansveitarkroniku sína að þar hafi hvert ein-
asta pút og plagg grundvöll í veruleikanum og
raunar mætti taka enn dýpra í árinni því að margt
rís þar á bréfuðum og bókfærðum staðreyndum.
Þannig er kronikunafngiftin í röki'éttum tengslum
við efnið.“
„Eitt og annað er liðkað til í frásögninni," segir
skáldið, „í því skyni að gera hana formfegurri; ár-
töl, nöfn eða staðir standa ekki altént heima. Eg
var að leita til baka, til upphafs skáldsögunnar, þar
sem hún byrjar í kroniku eða eftirlíkingum af ki’on-
iku. Skáldsaga er ritstýrð sagnfræði og eftirlíkt
sagnfræði. Maður þyldst vera að tala um veruleika,
en það er sá veruleiki þar sem höfundurinn skipar
hlutunum sjálfur í röð, „rétta" röð, a.m.k. eftir sinni
beztu samvizku. Það er tilraun til að fá lesandann
til að trúa sagnfræði, sem maður hefur ritstýrt
sjálfur eða búið út. En skáldsaga er samt að því
leyti raunverulcg, að höfundurinn getur aðeins sagt
frá atburðum, mönnum, hugmyndum, flækjum og
árekstrum, sem hann hefur sjálfur lifað. Hann hef-
ur fólkið í handraða, a.m.k. í bútum, setur síðan
bútana saman. Höfundurinn getur ekki farið út fyr-
ir sína eigin reynslu; en hann ritstýrir henni. Hann
býr sér til grind sem er þegar bezt lætur eins rök-
rétt og grind í húsi, síðan fyllir hann upp í grindina
með reynslu sjálfs sín. Annað hefur hann ekki fram
að færa en reynslu sjálfs sín. Maður er andsvar við
þeim áhrifum, sem hann verður fyrir í lífinu."
Þarna segir skáldið skýrt og skorinort frá því
hvað fyrir honum vakir og þurfa menn ekki að
ganga í grafgötur um það. En við þurfum ekki
heldur að velta vöngum yfir markmiðum hans, svo
glögga grein sem hann gerir sjálfur í Sjömeistai'a-
sögunni fyrir tilgangi sínum og takmarki í lífi og
verkum. Hann segir ungur: „Það starf sem ég gæti
hugsað mér væri að leita að upptökum Nílar.“ Sú
Níl sem hefur heillað könnuðinn Halldór Kiljan
Laxness á sér margar kvíslar - og kannski er hún
ekki til nema í skáldskap eða eins og skáldið segir í
óviðjafnanlegum kafla þegar hann kemur með
handritið að Barni náttúrunnar til föður síns:
Dáið er alt án drauma ...
Um þessa vísu sagði faðir hans, Guðjón í Lax-
nesi: „Þetta er þekkileg vísa,“ sagði hann. „Ég
vissi altaf þú værir dálítið hagmæltur Dóri minn.“
Þessi athugasemd er öðruvísi í kaflanum sem
Morgunblaðið fékk að birta áður en Sjömeistara-
sagan kom út, en það var sunnudaginn 29. október
1978, þar er þetta svo - og breytti skáldið því í síð-
ustu prófórk ...: „Þetta er þekkileg vísa,“ sagði
hann. „Ég vissi ekki þú værir svona hagmæltur
Dóri minn.“ En Guðjón í Laxnesi hafði heyrt eldri
vísu eftir son sinn sem honum líkaði vel og vissi að
hann væri „dálítið hagmæltur“. Þessa vísu orti
drengurinn ellefu ára og fjallar hún um Esjuna
eins og bókfært er undir lok Sjömeistarasögunnar.
Þannig geta skáldsögur í ritgerðarformi átt með
köflum rætur í gallhörðum staðreyndum og er full
ástæða til að leiðrétta þann skáldskap sem vex úr
slíkum veruleika; eða hvað?
í Skeggræðunum segir ennfremur svo: „Það
hlýtur að vekja athygli, að í skáldverki Halldórs
Laxness Kristnihald undir jökli, segir á einum
stað: „Vinnan er guðs dýrð,“ sagði amma mín. Og
seinustu orð Jóns Prímusar við Umba í þeirri
sömu bók eru: „Sá sem ekki lifír í skáldskap lifir
ekki af hér á jörðinni." Þau orð minna á ljóðið í
Barni náttúrunnar.
Dáið er alt án drauma
og dapur heimurinn."
Svona huldufólkskvæði voru Halldóri Kiljan
Laxness í blóð borin. Þau fylgdu honum að síðustu
ki-ossgötunum. Allt hverfur til upphafs síns og
upphaf Nflar í þessu tilfelli er í skáldinu sjálfu.
I samtölum okkar kvað Halldór Kiljan Laxness
jafnvel svo fast að orði að hann hafi alltaf lesið
fornsögurnar „vegna þess að mér finnst þær
skemmtilegar og áhugasamar, en ekki sagnfræði."
Og það flögraði jafnvel að honum að „það væri
ekki nokkurt sagnfræðilegt orð í Heimskringlu."
Þessi rit, jafnvel konungasögurnar, væru þannig
skáldsagnabókmenntir í eðli sínu og menn verði að
leita sagnfræðinnar annars staðar enda koma stað-
reyndir ritanna síður en svo alltaf heim og saman
við gallharðar heimildir.
List Halldórs sjálfs er af sömu rótum runnin.
Það er því óhætt að skyggnast um í verkum hans
með því hugarfari að um sé að ræða svipaðar skáld-
sagnatæknilegar aðferðir í ýmsum ritum hans og
við þekkjum af fornsögunum. Tilgátan stenzt ef
farið er í saumana á þessum verkum, t.a.m. Njálu.
Sögurnar eru augljóslega skrifaðar út úr arfsögn-
um og umhverfí með sama hætti og Halldór skrif-
aði Innansveitarkroniku og Guðsgjafarþulu en í
Þulunni segir að Íslands-Bersi hafi verið hetja eins
og Grettir sterki og því hefur verið ærin ástæða til
að skrásetja sögu hans, ekki síður en Grettlu.
í Skáldatíma segir að í Sjálfstæðu fólki hafi
hetjuskapur manns verið útmálaður eins og í Is-
lendinga sögum án tillits til málstaðar hans, „og
málstaður Bjarts var vondur frá hérumbil öllum
sjónarmiðum nema hetjuskap hans.“
Ég hef af augljósum ástæðum gert mér far um
að kynna mér sérstaklega dæmigerðar „fornsög-
ur“ Halldórs Kiljans Laxness og þá með aðstoð
skáldsins sjálfs eins og sjá má af þeim ritgerðum
sem ég hef skrifað um þær. I ljós hefur komið að
margt í þeim á við rök að styðjast en annað er
frumsamið frá rótum og skrifað inn í söguna eins
og það styddist við sögulegar heimildir eða upplif-
un skáldsins sjálfs. Þannig era íslendinga sögur
einnig skrifaðar. Það færi enginn nú á dögum að
leita sagnfræðilegra heimilda um 10. og 11. öldina í
þessum ritum þótt þau lýsi ýmsu sem þá einkenndi
mannlífið og þjóðfélag höfundanna sjálfra á 13. öld,
ekki frekar en sagnfræðingar framtíðarinnar færu
að leita heimilda um sögu Mosfellshregps í Innan-
sveitarkroniku eða sannleikans um Óskar Hall-
dórsson og atvinnusögu hans í Guðsgjafaþulu. Rit
Ásgeirs Jakobssonar fjallar aftur á móti um þá hlið
málsins.
Skáldverk Halldórs Kiljans Laxness fjalla ekki
um sannfræði. Þau eru aftur á móti ómetanleg
heimild um persónurnar sem um er fjallað og lýsa
þeim skrýtnu og þverstæðufullu en oft og einatt
glettnu örlögum sem þeim eru ætluð. Þessi rit eru
sem sagt heimild um manninn; mann allra tíma svo
lítið sem mannskepnan breytist þótt umbúðirnar
um líf hennar séu aðrar en áður. En eins og við
getum séð sjálf okkur í skáldsagnapersónum Hall-
dórs Kiljans Laxness, þannig þekkjum við margt í
fari okkar og örlögum í fornum, ritstýrðum sögum;
og þá jafnvel einnig í fornum grískum hetju- og
goðsögnum, enda eru þær skrifaðar af venjulegu
fólki en hvorki hetjum né guðum. Og þegar upp er
staðið er öllu svo vel fyrir komið í þessum listrænu
verkum að engu er líkara en örlögin sjálf hafi
skrifað þaú; eða eins og Schopenhauer benti á, að
líf okkar væri svo rökrétt og úthugsað þegar við
litum um öxl á gamals aldri að engu væri líkara en
það hafi verið fyrirfram ákveðið. En að dómi hans
hefur þó allt stjórnazt af blindum vilja okkar
sjálfra, eða eins og skáldverki er stjórnað af höf-
undi sfnum - og þá eins og Halldór Kiljan Laxness
lýsir í samtölum okkar um Innansveitarkroniku.
Þótt Halldór Kiljan Laxness hafi ekki ræktað
ljóðlistina sérstaklega, þá er hann mesta ljóðskáld
okkar í óbundnu máli sagnatexta og má vel vera að
það ráði mestu um vinsældir hans. Ljóðelskir les-
endur hafa dregizt að þessum ljóðræna andblæ í
verkum hans en hafa svo fengið hetjuna í ýmsum
myndum í kaupbæti, þótt Gerpla teljist að vísu
andhetjulegt verk.
Helzta afrek Halldórs Kiljans Laxness, auk mik-
ilvægi’a táknlegra samtímaskírskotana, er fólgið í
því að hann bjó til eftirminnilegt, sérstætt og sann-
færandi tungumál sem hefur hvergi verið talað
nema í skáldverkum hans. Þannig skrifaði hann sig
framhjá þeim einssamtölum sem eyðileggja marg-
ar íslenzkar skáldsögur.
Halldór Kiljan Laxness er allur. Klukkurnar
hættar að tifa en skáldið lifir í verkum sínum. Þar
eru krossgötur lífs og eilífðai’. Þann dag sem Is-
lendingar gleyma ritsnilld Halldórs Kiljans Lax-
ness gegna þeir ekki lengur hlutverki sínu sem
þjóð. Og þá verður fámenni þeirra ekki umtalsvert
nema vegna þess eins að það verður aumkunar-
legt; broslegt. Þá munu þeir ekki einasta hafa
gleymt ömmu sinni, heldur Eddu líka en sumir
telja merkingarfræðilegan skyldleika með þessum
tveimur orðum.
Vonandi að klukkan glymji þeirri framtíð sem
Halldór Kiljan Laxness óskaði þjóð sinni.