Morgunblaðið - 17.06.1998, Blaðsíða 10

10 MIÐVTKUDAGUR 17. JÚNÍ 1998
MORGUNBLAÐIÐ
FRÉTTIR
Saga jaðarsvæða
í sviðsljosinu
Ráðstefna um sögu norðurslóða sem hefst í
Reykjavík á morgun er sennilega sú fyrsta
sinnar tegundar. Fyrirlesarar frá ellefu
löndum munu fjalla um allt frá siglingum
víkinga á miðöldum til áhrifa kjarnorkunn-
ar á frumbyggja í Síberíu. Helgi Þorsteins-
son, Sigríður B. Tómasdóttir og Davíð
Logi Sigurðsson ræddu við þrjá af ís-
lensku fyrirlesurunum.
Ekki gert ráð
fyrir því að
fólk hafi haft
ímyndunarafl
„ÞAÐ er rauður þráður í nítjándu
aldar söguritun að Islendingar hafí
verið menningarlega seinir," segir
Ólafur Rastrick sagnfræðingur.
Fyrirlestur hans á ráðstefnunni til-
heyrir þemanu menning innfæddra
og ytri áhrif en Ólafur hefur ýmsar
athugasemdir við söguritun á því
sviði.
„Það hefur einkennt söguritun
sem fæst við menningarleg sam-
skipti Islands og Evrópu að mikil
áhersla er á að Islendingar hafi
verið seinir að taka upp hugmynda-
stefnur og hafi þar að auki ekki al-
veg náð þvf að taka þær upp, þetta
hafi verið hálf misheppnaðar til-
raunir til að gera ísland nútímalegt
en Evrópa stendur þá fyrir nútím-
ann. Sú Evrópa sem ég á við hér er
ekki landsvæðið Evrópa, heldur
ímynduð Evrópa þar sem hug-
myndastefnur eiga upptök sín.“
I söguritun þar sem Island er sett
í evrópskt samhengi hefur því
brugðið við að settir eru upp tveir
andstæðir pólar, annars vegar hefð
og hins vegar nútími. „Þannig fáum
við einhvers konar kvarða og
mönnum er gjarnan raðað á þenn-
an kvarða eftir því hvort og hversu
mikið þeir eru hlynntir nýjuin
straumum. Þannig söguskoðun
horfir framhjá því að fólk hafi haft
sjálfstæða hugsun og ímyndunarafl.
Hún gerir ráð fyrir að annaðhvort
hafi fólk verið bundið af hefðinni
eða það taki upp erlenda háttu.“
Ólafur tók að velta þessum mál-
um fyrir sér þegar hann var við
meistaranám í mannfræði í Melbo-
urne í Ástralíu. Lokaritgerð hans
þar fjallaði um kenningar eftir-
lendufræða (postcolonialism).
Fræðimenn sem fylgja þeirri
stefnu hafa gagnrýnt söguritun um
fyrrverandi nýlendur. I henni hef-
ur verið venja að líta á nýlendu-
herrana sem gerendur og íbúa ný-
lendnanna sem þolendur. Áherslan
hefur verið á hvernig þeir bregðast
við hinum og þessum áhrifum frá
nýlenduherrunum, hvernig þeir
taka upp eða hafna hugmyndum
þeirra. Hins vegar hefur ekki verið
gert ráð fyrir að þeir hafi haft
sjáifstæða hugsun eða hafi verið að
skapa eitthvað nýtt.
Olafur segir að það sé kominn
tími til að fara aðrar leiðir og bæta
við söguritun nítjándu aldar. „Það
ætti að vera hægt að skapa að-
ferðafræöilegt umhverfi sem er
ekki bundið af þessum tveimur pól-
um sem var áður minnst á. Það er
t.d. hægt að líta á menningu sem
fljótandi fyrirbæri og taka með í
reikninginn að fólk skapi eitthvað
nýtt. Það sem kemur út úr sam-
runa hefðar og áhrifa erlendis frá
verður ekki endilega eins og ann-
aðhvort heldur eitthvað nýtt.“
Sigurður Guðmundsson málari
er gott dæmi um þetta að mati
Ólafs. „Hann hannaði skautbúning-
inn og sækir hugmyndir að bún-
ingnum til gamalla tíma. Hann
verður líka fyrir erlendum áhrif-
um, það er t.d. til mynd af skaut-
búningi með grísku mynstri. Síðan
verður þessi búningur að þjóðar-
tákni. Hér er gott dæmi um frjóa
og skapandi hugsun einstaklings
sem vinnur úr mörgum ólíkum
hugmyndum svo úr verður eitthvað
nýtt.“
HUGMYNDIN að ráðstefnunni
kviknaði hjá gestum og fyrirlesur-
um á alþjóðlegri söguráðstefnu í
Montréal fyrir þremur árum, en þar
var eitt viðfangsefnið þjóðir og sam-
félög á norðurslóðum. Tímabært
þótti að halda slíka ráðstefnu vegna
aukins samstarfs þeirra þjóða sem
byggja þessi landsvæði og vegna
þess að rannsóknir á sögu norður-
slóða sem heildar hafa verið stund-
aðar mjög takmarkað fram að
þessu.
Ingi Sigurðsson, prófessor við
Háskóla Islands, hefur undirbúið
ráðstefnuna í samstarfi við þrjá full-
trúa utanrfldsráðuneytisins, þá
Helga Gíslason, Ólaf Egilsson og
Gunnar Gunnarsson.
Landsvæðin sem verða viðfangs-
eftú ráðstefnunnar eiga ýmislegt
sameiginlegt. Þau eru í jaðri heims-
byggðarinnar og yfirleitt strjálbýl og
fámenn. Landbúnaði era settar tölu-
verðar skorður vegna loftslags en
víða eru veiðar á villtum dýrum í sjó
og á landi mikilvægar. Enn fremur
hafa mörg þessara svæða öðlast
hemaðarlegt mikilvægi á tuttugustu
öld með nýrri hemaðartækni.
Fyrirlesarar frá
ellefu löndum
Að ráðstefnunni standa Sagn-
fræðistofnun Háskólans og utan-
ríkisráðuneytið í samstarfi við
Stofnun Vilhjálms Stefánssonar á
Akureyri.
Fyrirlesararnir koma frá ellefu
löndum og em á sjöunda tug talsins.
Stærstu hóparnir era frá Norður-
löndum, Rússlandi, þar af nokkrir
frá héraðinu Karelíu, Þýskalandi,
Bandaríkjunum og Kanada en
einnig kemur fyrirlesari frá Pól-
landi og tveir frá háskólanum í
Nuuk á Grænlandi.
Meginefni ráðstefnunnar verða
þrjú, miðstjórnarvald og jaðar-
svæði, menning innfæddra og áhrif
að utan og loks landbúnaður. Auk
þess era fluttir stakir fyrirlestrar
um fjölbreytt efni sem tengjast
norðurslóðum.
Þrjú svonefnd hringborðsefni
verða á dagskrá. Tvö þeirra eru op-
in öllum almenningi, sögustaðir og
minjavarsla, en þær umræður fara
fram fyrir hádegi á föstudag, klukk-
an 9-12, í stofu 201 í Odda í Háskóla
íslands, og siglingar í Norðurhöfum
fyrir tíma iðnbyltingar, sem ræddar
verða eftir hádegi sama dag, klukk-
an 13:30-17, á sama stað.
Úr myndasafni Freys
MIKIL umskipti urðu þegar plógar urðu algengir á Islandi á síðari hluta 19. aldar. Plægingamenn
fóru milli bænda á vegum búnaðarfélaga.
Tækniþróun í íslenskum landbúnaði
Plóglausir í aldaraðir
TÆKNIÞRÓUN í íslenskum land-
búnaði var nánast engin frá land-
námsöld og fram til miðrar 18. ald-
ar. í raun varð afturför, því að eftir
að komrækt lagðist af tapaðist jarð-
vinnslutækni sem henni fylgdi og
plógar vora ekld til í landinu í
aldaraðir. Framþróunin sem hófst á
síðari hluta 19. aldar var aftur á
móti hröð og til dæmis var tímabil
dráttarhesta í landbúnaðinum ekki
nema 60-70 ár. Þetta kemur fram í
fyrirlestri Jónasar Jónssonar, fyrr-
verandi búnaðarmálastjóra, og
Ólafs Dýrmundssonar ráðunautar
um tækniþróun í íslenskum land-
búnaði frá miðri 18. öld til miðrar
20. aldar, sem haldinn verður á ráð-
stefnunni á laugardag.
í skrám um eignir stórbúa frá 14.
og 15. öld þar sem talin era upp
búsgögn er hvergi minnst á plóga
eða önnur jarðyrkjutæki. Með lok-
um kornyrkjunnar hafði sú þekking
glatast sem hefði getað nýst til tún-
ræktar. „Á þessu sviði vorum við
auðvitað langt á eftir nágrannaþjóð-
unum,“ segir Jónas. „Árið 1752 vora
fluttar til landsins tíu bændafjöl-
skyldur, aðallega frá Noregi, til að
kenna íslendingum kornrækt, en
loftslagið var of erfitt til að hún
gengi, því það hafði versnað veru-
lega frá landnámstíð."
Verkfærin og þekkingin sem
þessir útlendingar fluttu með sér
festi ekki rætur, og sama var að
segja um plóga sem fluttir voru til
landsins á áttunda áratug 18. aldar-
innar íyrir tilstuðlan Konunglega
danska landbúnaðarfélagsins og
dönsku stjórnarinnar.
Tilraunir til matjurtaræktar sem
fram fóra um sama leyti, einkum
fyrir tilstilli Bjorns Halldórssonar í
Sauðlauksdal, bára meiri árangur.
Þeim fylgdi þó ekki notkun nýrra
verkfæra eins og komyrkjunni.
Hjólböru- og plógaöld hefst
Eftir því sem leið á 19. öldina fór
meira að bera á tilraunum með nýja
tækni. Fyrsta búnaðarfélag á Is-
landi, sem þá nefndist Búnaðarfélag
Suðuramtsins en varð Búnaðarfélag
íslands, var stofnað 1837 og stóð
meðal annars fyrir því árið 1841 að
fluttar voru inn 20 hjólbörar og
þótti það gott framtak. Fleiri slík
félög voru stofnuð eftir miðja öldina
og fyrir tilstilli þeirra fóra plæg-
ingamenn um sveitir og aðstoðuðu
bændur við nýrækt.
Eftir þetta vora framfarir tiltölu-
lega örar, stofnaðir voru búnaðar-
skólar á áranum 1880-1890, fyrstu
hestaverkfæri til heyskapar bárast
til landsins um aldamótin en notkun
þeirra varð almenn á þriðja og
fjórða áratug 20. aldar. Þá þegar
vora fyrstu dráttar- og jarðvegs-
vinnsluvélarnar komnar til landsins.
Á fáum árum eftir síðari heimsstyrj-
öld breiddust heimilisdráttarvélar
út til flestra bóndabæja á landinu.
Kyrrstaðan í íslenskum landbún-
aði varði í langan tíma og athygli
vekur að notkun plóga skuli að
mesta hafa legið niðri frá landnáms-
tíð fram á 19. öld og að hvorki sleð-
ar né vagnar voru notaðir til flutn-
inga.
Jónas vill þó ekki halda því fram
að íslenskur landbúnaður hafi verið
framstæður. ,Auðvitað voram við á
eftir öðram löndum að þessu leyti,
en ég er ekki viss um að við höfum
verið á eftir ef litið er til búfjár-
ræktar, eða ef miðað er við þau skil-
yrði að hér var ekki kornrækt."
Haraldur Qlafsson, prófessor
íslendingar
höfðu víðan
sj öndeildarhring
HARALDUR Ólafsson, prófess-
or í mannfræði við Háskóla ís-
lands, sagði í samtali við Morgun-
blaðið að fyrirlestur sinn á ráð-
stefnunni yrði meira í líkingu við
leikmannsþanka, enda væri efnið
alls ekki á sérfræðisviði sínu. í
fyrirlestrinum kvaðst hann ætla
að velta aðeins fyrir sér hvernig
íslendingar hefðu litið á sjálfa sig
fyrr á tímum, og þá aðallega eins
og sú sjálfsmynd birtist í sagna-
rituninni.
„Það er dálítið merkilegt að á
tólftu og þrettándu öld var engin
þjóð í Evrópu eða í norðurálfu
heims sem hafði jafn víðan sjón-
deildarhring og Islendingar. Og
þeir náttúrulega þekktu betur en
aðrir til Norðurhafa, þekktu
bæði Grænland og Vínland eða
Ameríku og höfðu einnig farið
víðar og bjuggu því að þekkingu
sem ekki var tii annars staðar í
veröldinni á þessum tíma, að
minnsta kosti ekki á norðurhluta
jarðarinnar.“
Haraldur segir einnig athygl-
isvert að samtímis því fengu Is-
lendingar góðar fregnir af Evr-
ópu norðanverðri og allt suður
til Miðjarðarhafs og jafnvel
lengra austur. „Þannig að á
þessari eyju milli Evrópu og
Ameríku höfum við eiginlega
aldrei getað áttað okkur á því
hverju við tilheyrum því við töl-
um alltaf um að fara til Evrópu
og við tölum um að fara til Am-
eríku, sjá menn lengra yfir sjón-
deildarhringinn heldur en flestar
þjóðir Evrópu,“ sagði Haraldur.
„I raun er fyrirlestur minn unn-
inn út frá ákveðnu mottói sem
byggist á orðum sænska skálds-
ins Gunnars Ekelöfs en hann
sagði eitt sinn að þjóðir eða fólk
sem ekki byggju við haf eða ná-
lægt hafi hefðu enga hugmynd
um hvað sjóndeildarhringur
væri.“
Hér var óbyggt land
og því óskrifuð saga
Haraldur bendir á að mennirn-
ir sem settust að hér á íslandi
komu að óbyggðu Iandi, hér vora
engir íbúar fyi'ir ef frá eru taldir
fáeinir írar sem ekkert mark
settu á landið í sjálfu sér. Hægt
var að rita sögu landsins samtím-
is því sem landið var byggt og í
þeim skilningi fór land og saga
þess í raun saman. „Menn gáfu
heiti öllu mögulegu, fjöllum og
ám, dölum og eyjum og engjum
og túnum og bæjum og hverju
sem er. Smám saman búa menn
landið til, ef svo mætti segja, úr
þessum ömefnum. Og flest ör-
nefnanna verða síðan eins konar
hluti sögunnar, heitin eða náttúr-
unöfnin gömlu umbreytast í eig-
inlega sögu og í stað þess að
menn átti sig á því að þau eru
byggð á landslagi og staðháttum
þá fara menn að tengja þau
ákveðinni sögu.“
Eiginlega var Island ekki full-
byggt, að mati Haraldar, fyrr en
það hafði eignast sögu. Þeirri
sögu sáu skrásetjararnir Islend-
ingum fyrir á tólftu og þrettándu
öld. „íslendinga sögumar era að
mínu mati lýsing á því hvernig Is-
land byggðist og hvernig íslands-
sagan varð til.“ í raun hélst því
hönd í hönd, segir Haraldur, að
um sama leyti og íslendingar
fóru að líta á sig sem sérstaka
þjóð voru þeir að skrásetja sögu
sína. „Skrásetningin ýtir síðan í
sjálfu sér enn frekar undir þessa
sjálfsmynd sem íslendingar
byggðu sér og styrkti þannig enn
frekai’ þjóðarmyndun á Islandi."