Morgunblaðið - 17.06.1998, Qupperneq 37

36 MIÐVIKUDAGUR 17. JÚNÍ 1998
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
MIÐVIKUDAGUR 17. JÚNÍ 1998 37
pltrgmtriMfíMí
STOFNAÐ 1913
UTGEFANDI
FRAMKVÆMDASTJÓRI
RITSTJÓRAR
Árvakur hf., Reykjavík.
Hallgrímur B. Geirsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
ÞJOÐIN, ORÐIN OG
VERULEIKINN
FÖGUR er hlíðin, sagði Gunnar forðum og fór hvergi. I
þessum orðum hefur íslenska þjóðin speglað sig í
gegnum tíðina; hún hefur haft þau eftir, mátað sig við þau,
látið þau brenna hjarta sitt, dáðst að þeim og trúað þeim; í
þessum orðum endurspeglast þjóðerniskennd Islendinga,
þau hafa verið viðmið okkar og hvatning. En hvað felst í
þessum orðum og hvað felst í íslenskri þjóðerniskennd eða
þjóðernisvitund? Og hvað er það í þjóðernisvitundinni sem
stendur í raun? Hvað er það með öðrum orðum sem gerir
okkur að þjóð? Er það tungan, menningin, sagan, nátt-
úran, samkenndin, sjálfstæðið? Allt þetta? Eða ekkert? A
hvað eigum við að trúa ef við getum ekki trúað orðum
Gunnars? Við skulum velta þessum spurningum fyrir
okkur nú á 54 ára afmæli lýðveldisins Islands.
Rætur íslenskrar þjóðernisstefnu liggja í skrifum og
hugmyndum Eggerts Ólafssonar, Fjölnismanna og fleiri
menntamanna á upplýsingaröld en sennilega varð Jón
Sigurðsson fyrstur til að setja fram mótaða pólitíska þjóð-
ernisstefnu. Stefna Jóns byggði á hugmyndum forvera
hans um varðveislu þjóðlegrar menningar, um ræktun
tungunnar og bókmenntaarfsins. Þetta virðist enn vera sá
grunnur sem almennt er talinn undirstaða íslensks þjóð-
ernis. Nægir að vísa til þeirra ræðna sem fluttar voru á
hálfrar aldar afmæli lýðveldisins á Þingvöllum 17. júní
1994, til dæmis Vigdísar Finnbogadóttur, þáverandi for-
seta, en hún bað menn að hugsa til þess að „um aldir átti
íslensk þjóð sér umfram allt eina réttlætingu, ein rök til
þess að krefjast áheyrnar á þingum heimsins: Hún átti sér
sjálfstætt tungumál...“ A þessu tungumáli sagði Vigdís að
þjóðin hefði varðveitt minningar sínar, sögur sínar og Ijóð
sem væru frábrugðin minningum, sögum og ljóðum ann-
arra þjóða. Tungumálið gerði okkur með öðrum orðum að
þjóð með því að greina okkur frá öðrum þjóðum og í því
varðveitast minningarnar um fólkið og landið, eins og Vig-
dís benti á, tungan tengir þjóðina við fortíð sína og nátt-
úru, líkt og tilvitnuð orð Gunnars hafa orðið dæmi um.
Fræðimenn hafa á síðustu misserum dregið í efa þessi
tengsl þjóðar og tungu og sagt að þau séu ekki náttúruleg
staðreynd heldur hugmynd sem varð til í þjóðernis-
umræðu nítjándu aldarinnar og hefur undið upp á sig
síðan. Sömuleiðis hefur verið bent á að þessi tengsl séu
ekki jafn sterk og áður vegna þess að stöðugt er verið að
skamma þjóðina fyrir að tala ekki rétt mál; öfgakennd
málhreinsunar- og málvöndunarstefna hafi fælingaráhrif
og verði til þess að fólk geti ekki lengur bundist tungunni
tilfinningaböndum.
Fræðimenn hafa raunar keppst við að efast um þjóðar-
hugtakið yfirleitt og sagt að það sé einnig tilbúningur eða
afsprengi ákveðinnar umræðu á síðustu öld. Þá hefur ver-
ið sagt að hugmyndir um staðfestingu þessa hugtaks í
tungumáli, menningu, sögu, náttúru eða sjálfstæði séu ein-
göngu goðsagnir.
Ef við spyrjum okkur nú aftur um það hverju við eigum
að trúa virðist fátt um svör. Eru orð Gunnars ekki lengur
það sameiningartákn sem við getum skírskotað til þegar
við ræðum um þjóðerni okkar og varðveislu þess? Sumir
kunna að halda því fram, að þau séu orðin innihaldsrýr
eins og allar ræðurnar á fimmtíu ára afmæli lýðveldisins
voru til merkis um en aðrir mundu taka slíkar stað-
hæfingar óstinnt upp.
En þótt þessi þjóðernislitaða orðræða - sem við getum
líka kallað þjóðernishyggju - hafi ekki sama gildi og áður
er ekki þar með sagt að varðveisla, vöxtur og viðgangur
tungunnar, menningararfsins, náttúrunnar og sjálfstæðis-
ins séu ekki lengur gild baráttumál okkar sem eigum þau;
við þurfum einungis að líta á þau út frá öðru sjónarhorni
og ljá þannig orðum okkar merkingu og áhrif. Við þurfum
að líta á tunguna okkar sem einstakt sjónarhorn á heiminn
sem má ekki glatast. Þessi einstaka sýn er varðveitt í
menningararfi okkar og því þurfum við að vernda hann.
Fegurð og sérkenni íslenskrar náttúru þurfum við að
vernda fyrir peningalegum sjónarmiðum og hagsmunum.
Sjálfstæðið og fullveldið, sem við fögnum í dag, þurfum við
að rækta um leið og við gætum þess að einangrast ekki frá
umheiminum. Við þurfum með öðrum orðum að halda
vöku okkar og ávallt miða orð okkar og gjörðir við
veruleikann sem við lifum.
Vegir liggja
til allra átta
Hvítir kollar nýstúdenta eru eitt af öruggum
merkjum þess að sumarið er komið. Nú hafa
hundruð nemenda um allt land lokið stúd-
entsprófi, einum áfanga í lífinu er lokið og
annar tekur við. Sigríður B. Tómasdóttir
ræddi við nokkra nýstúdenta og komst að
því að framtíðaráætlanir þeirra eru eins
misjafnar og þeir eru margir.
Morgunblaðið/Jim Smart
BJÖRN gerir við síraa í vinnunni og hleypur í frístundum.
Morgunblaðið/Jón Gunnlaugsson
GUÐRÚN í gjaldkerastólnum.
Morgunblaðið/Jim Smart
ÁRDÍS skannar í sumar inn kort
fyrir Siglingamálastofnun.
Morgunblaðið/Anna Ingólfsdóttir
JAKOB við vinnu í gróðrarstöð-
inni Sólskógum.
Morgunblaðið/Þorkell
SIGRÍÐUR í upphafi sólarhringsvaktar á sambýiinu þar sem hún vinnur.
A hlaupum
til Banda-
ríkjanna
„PAÐ er enginn bóndi í mér,“ segir
Björn Margeirsson dúx Menntaskól-
ans við Sund. Björn kemur frá bæn-
um Mælifellsá í Skagafirði en hefur
búið í Reykjavík frá því að hann hóf
menntaskólanám fyrir fjórum árum.
Björn vinnur hjá Landssímanum
nú í sumar við að laga og tæma pen-
ingasíma en þetta er íjórða sumarið
sem hann sinnir þessu starfi. En það
er nóg annað að gera hjá Birni fyrir
utan vinnuna því hann æfir millivega-
hlaup og keppir. „Eg og Sveinn bróð-
ir minn erum að æfa hjá Ungmenna-
sambandi Skagafjarðar. Við erum
bara tveir í þessu hér en fáum ráð hjá
Gísla Sigurðssyni á Sauðárkróki sem
þjálfar Jón Arnar Magnússon. Hann
fjarstýrir okkur í gegnum símann.“
Björn hefur keppt í 800 m, 3.000 m og
5.000 m hlaupum það sem af er sumri
og bætt sig í tveimur síðastnefndu.
Það er einmitt í gegnum hlaupin
sem Björn hefur ti’yggt sér setu í
bandarískum háskóla næsta árið. „Ég
er á leið til Bandaríkjanna í Uni-
versity of Arkansas at Little Rock,“
segir Björn. „Ég hef fengið styrk fyr-
ir námi þar í eitt ár.“ Framhaldið
veltur svo á árangrinum í hlaupunum
en auk þeirra hyggst Bjöm leggja
stund á eðlisfræði. „Ég ætla a.m.k. að
byrja í eðlisfræðinni en það gæti
reyndar vel verið að ég flytti mig yfir
í vélaverkfræði, það ætti alveg að
ganga,“ segir Bjöm og er hvergi
banginn.
Hagfræðin
heillar
„ÞAÐ er aldrei að vita hvar maður
endar,“ segir Jakob Hafþór Bjöms-
son, nýstúdent frá Menntaskólanum á
Egilsstöðum. Jakob á hér við hvar
hann mun setjast að í framtíðinni en
hann flutti sex ára frá Kópavogi aust-
ur á Egilsstaði og stefnir á að flytja
aftur í Kópavoginn er haustið nálgast.
„Ég er á leið í Háskólann í BA-nám
í hagfræði og hef hugsað mér að taka
tölvunarfræði með.“ Jakob segir það
hafa legið nokkuð beint við að fara í
hagfræði, hann útskrifaðist af hag-
fræðibraut og hlaut viðurkenningu
V erslunarmannafélags Austurlands
sem það veitir þeim sem skarar fram
úr í viðskiptagreinum.
Jakob hefur þó ekkert ákveðið í
huga sem hann vill starfa við í fram-
tíðinni þó að hann búist við að það
verði á sviði viðskipta, enda nægur
tími til stefnu áður en kemur að því
að velja framtíðarstarf.
Nú í sumar verður Jakob á Egils-
stöðum. Hann vinnur á gróðrarstöð-
inni Sólskógum og á Shell-stöðinni.
„Þetta er mikið álag stundum en fjöl-
breytt vinna þannig að þetta er nokk-
uð skemmtilegt," segir Jakob.
Á leið til
Svíþjóðar
„ÞETTA er bæði ánægjulegt og
skrítið," segir Guðrún Bergmann Sig-
ursteinsdóttir um námslok í Fjöl-
brautarskóla Vesturlands á Akranesi.
Guðrún dúxaði á stúdentsprófi en
hún lauk prófi af tveimur brautum,
tónlistar- og náttúrufræðibraut, og
lauk alls 191 einingu en 140 einingar
þarf til að ljúka stúdentsprófi.
„Ég vildi hafa vaðið fyrir neðan
mig á sínum tíma og valdi þess vegna
bæði náttúrufræði- og tónlistarbraut.
Ég hef mjög mikinn áhuga á líffræði
og þess háttar greinum en tónlistin
hefur vinninginn núna,“ segir Guðrún
sem hefur áður tekið tónlistina fram
yfir annað því fyrir tveimur árum
hætti hún að æfa fótbolta „vegna þess
að tónlistin tók orðið svo mikinn
tíma.“
Nú í sumar starfar Guðrún í
Landsbankanum og líkar vel. í haust
flytur hún svo úr föðurhúsum og er
stefnan tekin á Svíþjóð í nám í píanó-
leik og söng. „Ég stefni á að vera eitt
ár úti í Svíþjóð og hefja svo nám í
Tónlistarskóla Reykjavíkur. Ég býst
við að ég muni starfa við eitthvað sem
tengist tónlist í framtíðinni en hvað
það verður veit ég ekki,“ segir Guð-
rún.
Alltaf stefnt
á að verða
þroskaþjálfi
„ÞAÐ var mjög gaman í Kvennaskól-
anum og ég hefði í raun ekkert á móti
því að vera þar nokkur ár í viðbót,"
segir Sigríður Rut Hilmarsdóttir, ný-
stúdent frá Kvennaskóla Reykjavík-
ur. Sigríður útskrifaðist af félags-
fræðibraut skólans og námið á þeirri
braut tengist því sem hún stefnir að í
framtíðinni, að verða þroskaþjálfi.
„Ég hef alltaf haft áhuga á því að
vinna með þroskaheftum og hef lesið
mér til um þessi mál,“ segir Sigríður
sem vinnur á sambýli fyrir þroska-
hefta nú í sumar. „Ég sótti um á
þroskaþjálfaskor í Kennaraháskólan-
um nú í vor og bíð nú og vonast eftir
jákvæðu svari.“
Það er e.t.v. ekki svo algengt að
fólk um tvítugt sé svo harðákveðið
hvert framtíðarstarfið eigi að vera en
Sigríður segist vera mjög skipulögð
að eðlisfari. „Mér finnst leiðinlegt að
koma of seint og hef aldrei skrópað á
ævinni,“ segir Sigi-íður en hún hlaut
einmitt verðlaun fyrir 100% mætingu
öll fjögur árin í Kvennaskólanum.
Áður en skólinn hefst í haust
hyggst Sigríður bregða sér út fyrir
landsteinana. Hún er á leið til Oxford
á enskunámskeið í ágúst. „Ég verð
þar í þrjár vikur. Þetta er mjög
spennandi; ég hef aldrei áður dvalist
erlendis við nám. En ég hef komið til
Englands áður og var mjög heilluð.“
Stefnir
á stjarn-
eðlisfræði
„ÉG ER á leið í stærðfræði á eðlis-
fræðilínu í Háskóla íslands nú í
haust,“ upplýsir Árdís Elíasdóttir,
dúx Menntaskólans í Reykjavík. Ár-
dís lauk Menntaskólanum með loka-
einkunn 9,52 úr eðlisfræðideild I og
segir sín uppáhaldsfög hafa verið
stærðfræði, eðlisfræði og stjörnu-
fræði. „Mig langar nú í augnablikinu
að læra stjarneðlisfræði í Bandaríkj-
unum og stefni á að fara þangað fljót-
lega. Nú í haust hef ég nám í Háskóla
íslands í stærðfræði á eðlisfræðilínu."
Þrátt fyrir glæsilegan árangur í
náminu áttu bækurnar ekki allan hug
Árdísar undanfarin ár. „Ég hef verið í
blokkflautunámi í Tónskóla Sigur-
sveins í þrettán ár. Ég hef þó aldrei
haft í huga að leggja blokkflautuleik
fyrir mig, þetta er meira tóm-
stundagaman." Árdís tók sér einnig
frí frá menntaskólanum í eitt ár og
dvaldi sem skiptinemi í Tælandi.
„Mig langaði alltaf til Asíu og Tæland
var eitt af þeim löndiim sem stóðu til
boða þar.“ Að sögn Árdísar var þetta
alveg frábært ár og ótrúlega mikil
reynsla. Aðspurð um muninn á skól-
um þar og hér segir hún hann vera þó
nokkurn. „Þarna var skóladagurinn
miklu lengri en hér, og allt strangara.
Við vorum í skólabúningum og mátt-
um ekki fara af skólalóðinni án þess
að fá til þess leyfi. Þarna er mjög
erfitt að komast inn í háskóla þannig
að allir voru í aukafögum til að reyna
að standa sem best að vígi.“
Nú í sumar er Árdís að vinna hjá
VSÓ við að skanna inn kortasafn Sigl-
ingamálastofnunar. Auk þess skúrar
hún hjá Gámaþjónustunni og ber út
Morgunblaðið. „Það er hressandi
morgunganga," segir Árdís og kvart-
ar ekki yfir mikilli vinnu. „Ég tók mér
níu daga frí eftir lok prófa og gat því
fagnað þeim vel.“
Alheimsréttlæti
og“ mannleg reisn
Um stofnun alþjóðlegs sakamáladómstóls
SENN líður að lokum tuttug-
ustu aldarinnar. Enda þótt
tækniframfarir og batnandi
lífskjör þorra mannkyns
hafi að meginstefnu til einkennt
þær breytingar, sem orðið hafa á
þjóðfélagsmynstrinu, verður öldin
varla sveipuð dýrðarljóma í sagn-
fræðiritum framtíðarinnar. Óhætt
er að fullyrða að sjaldan eða aldrei í
mannkynssögunni hafi réttlæti og
virðing manna fyrir lífinu og mann-
legri reisn verið jafn fótum troðin
og á öldinni, sem nú er að líða.
Milljónir karla, kvenna og saklausra
barna voru leiddar til slátrunar í
heimsstyrjöldunum fyrri og síðari.
Þá létust að auki tugir milljóna
manna sökum farsótta og hung-
ursneyðar, sem fylgdu stríðsrekstr-
inum. Því miður verður ekki sagt að
maðurinn hafi á síðari tímum lært
mikið af þessum óhugnanlegu at-
burðum, sem áttu sér stað á fyrri
helmingi aldarinnar. Um 250 styrj-
aldir, milli ríkja annars vegar og
borgarastríð hins vegar, hafa geisað
um heim allan frá lokum síðari
heimsstyrjaldar og kostað um 170
milljónir manna lífið og sært þar að
auki fjölda manna líkamlega og and-
lega til æviloka. Það er því ekki að
ástæðulausu að samfélög manna,
með pólitísk hagsmunasamtök í
broddi fylkingar, gera nú sifellt
auknar kröfur um að blóðbaði und-
anfarinna áratuga linni og að þeir,
sem sök eiga á þessum óhæfuverk-
um, sem að auki hafa brotið gegn
siðferðisvitund mannkyns, verði
dregnir fyrir dóm og þeim refsað.
Oryggisráð Sameinuðu þjóðanna
lætur til skarar skríða
í Einsatzgruppen-máli réttar-
haldanna í Núrnberg lauk banda-
ríski saksóknarinn Benjamin B.
Ferencz málflutningsræðu sinni fyr-
ir réttinum með svofelldum varúð-
arorðum:
„Sakborningarnir [...] voru hinir
grimmu böðlar, sem með hryllingi
sínum rituðu svörtustu síður mann-
kynssögunnar. Dauðinn var þeirra
verkfæri og lífið þeirra leikfang. Ef
þessir menn njóta friðhelgi, þá hafa
lögin glatað. gildi sínu og maðurinn
mun þurfa að lifa í ótta.“ (íslensk
þýðing höf.)
Lokaorð Ferencz saksóknara lýsa
því miður þeim óásættanlegu að-
stæðum, sem mannkynið hefur
lengstum búið við. Fremjendur
hryllilegra glæpa á borð við hóp-
morð (genocide), glæpa
gegn mannúð (erimes
against humanity) og
stríðsglæpa (war
crimes) hafa að megin-
stefnu til gengið lausir
án nokkurrar hættu á
að verða dregnir fyrir
dóm til að svara fyrir gjörðir sínar.
Samfélag sjálfstæðra ríkja undir
merkjum Sameinuðu þjóðanna hef-
ur á undanförnum árum loks sýnt
merki þess að ekki verði öllu lengur
unað við þetta ástand. I kjölfar
frétta af hræðilegum atburðum í
styrjöldinni í fyrrum Júgóslavíu
ákvað Öryggisráð Sameinuðu þjóð-
anna að láta til sín taka og setti á fót
alþjóðastríðsglæpadómstólinn, sem
hefur aðsetur í Haag. Lögsaga dóm-
stólsins er hins vegar nánar skil-
greind í tíma og rúmi (ad hoc) og er
starfssvið hans afmarkað við sak-
sókn þeirra glæpa, sem ætlað er að
framdir hafi verið á landssvæði
fyrrum Júgóslavíu frá upphafí átak-
anna árið 1991. Árið 1995 setti
Öryggisráðið síðan á laggirnar ann-
an slíkan ad hoc dómstól vegna
þeirra atburða, sem áttu sér stað í
Um 250 styrjaldir, borgarastríð og stríð
milli ríkja, hafa geisað frá lokum síðari
heimsstyrjaldar og kostað 170 milljónir
manna lífíð. Róbert R. Spanó fjallar um
alþjóðastríðsglæpadómstólinn og undir-
búning að alþjóðasamningi um stofnun
alþjóðlegs sakamáladómstóls.
Afríkuríkinu Rúanda
árið 1994.
Ályktanir Öryggis-
ráðsins um stofnun
þessara dómstóla hafa
vakið miklar deilur
meðal fræðimanna á
sviði refsiréttar og
þjóðaréttar. Hefur því
verið haldið fram að
dómstólarnir séu póli-
tískt verkfæri æðstu
yaldhafa á alþjóðavett-
vangi og að með starf-
semi þeirra sé verið að
virða að vettugi grund-
vallarsjónarmið um Róbert R.
jafnræði einstaklinga Spanó
fyrir lögunum („selecti-
ve justice"). Stofnun dómstólanna
hefur þannig hrundið af stað flóð-
bylgju umræðna á vettvangi Sam-
einuðu þjóðanna um hvort ekki sé
tími kominn til að stofna varanlegan
alþjóðlegan sakamáladómstól er
hafi ótakmarkaða lögsögu í tíma og
rúmi.
Ekki er tóm til að víkja nánar að
sögulegum forsendum fyrir stofnun
alþjóðlegs sakamáladómstóls á
þessum vettvangi.
Undirbúningsnefnd Sameinuðu
þjóðanna um stofnun alþjóðlegs
sakamáladdmstóls
Hinn 11. desember 1995 var með
ályktun Allsherjarþings Sameinuðu
þjóðanna nr. 50/46 ákveðið að setja
á laggirnar nefnd fulltrúa frá aðild-
arríkjum til að undirbúa drög að al-
þjóðasamningi um stofnun alþjóð-
legs sakamáladómstóls. Fram hafa
farið sex fundalotur á vegum nefnd-
arinnar, nú síðast í höfuðstöðvum
Sameinuðu þjóðanna í New York,
dagana 14. mars - 3. apríl 1998.
Liggja nú fyrir heildardrög að milli-
ríkjasamningi, er leggja á fyrir að-
----------- ildarríki Sameinuðu
þjóðanna til samþykkt-
ar eða synjunar á
ríkjaráðstefnu, sem
fram fer í Rómarborg
dagana 15. júní - 17.
júlí nk.
Hér á eftir verður
gerð grein fyrir helstu efnisatriðum
samningsins og þá einkum rakin í
grófum dráttum þau grundvallarat-
riði, sem enn verður að telja mikil-
vægustu ágreiningsefni ríkjanna.
Aldrei f mann-
kynssögunni hef-
ur virðingin fyrir
lífinu verið minni
en á 20. öldinni.
afbroti. Þá hefur verið
bent á pólitískt eðli
þessa brots og þá stað-
reynd að Öryggisráð
Sameinuðu þjóðanna
hefur með ákvæðum
sjöunda kafla sáttmála
Sameinuðu þjóðanna
verið gefið víðtækt vald
til að gera viðhlítandi
ráðstafanir í þeim til-
vikum þegar ríki gerast
uppvís að því að stofna
friði og öryggi á al-
þjóðavettvangi í hættu,
meðal annars með hátt-
semi, sem talist gæti
glæpur gegn friði. Sjón-
armið um árekstur
valdsviða Öryggisráðsins og dóm-
stólsins hafa því einnig stuðlað að
ágreiningi um þetta atriði.
Álitamál um hvenær mál séu tæk
til meðferðar fyrir dómstólnum
hafa ennfremur vakið miklar deilur
á meðal ríkjanna. Hafa skoðanir
ríkja í því efni að meginstefnu til af-
markast með eftirgreindum hætti:
Annars vegar að lögsaga dóm-
stólsins gi-undvallist á sjónarmiðum
um samtvinnun þjóðaréttar og
landsréttar, þannig að alþjóðlegur
sakamáladómstóll, sem hefur það
hlutverk að saksækja og dæma í
málum þeirra einstaklinga, er grun-
aðir eru um stórfellda glæpi gegn
hagsmunum mannkyns, skuli hafa
allsherjarlögsögu (universal juris-
diction), þ.e. sjálfvirkar heimildir til
að taka mál til rannsóknar, sak-
sóknar og dómsmeðferðar.
Hins vegar hafa ríki á borð við
Bandaríki Norður-Ameríku og
Frakkland lagt á það ríka áherslu
að lögsaga dómstólsins verði ein-
ungis virk í þeim tilvikum er viðeig-
andi ríki hafa samþykkt að dóm-
stóllinn taki mál til meðferðar (state
consent regime), s.s. ____________
vörsluríki sakbornings
(state of custody), ríkið
þar sem hin meinta
refsinæma háttsemi
var framin (territorial
state) og þegnríki sak-
bornings (state of
nationality).
saksóknara með sjálfvirkar heimild-
ir til að hefja rannsókn og taka
ákvörðun um saksókn yrði of víð-
tækt og til þess fallið að veikja
traust ríkja heimsins og þegna .
þeirra á dómstólnum, enda ógerlegt
að koma í veg fyrir að ákvarðanir
saksóknarans um rannsókn eða sak-
sókn í einstökum málum, yrðu tekn-
ar á ólögmætum forsendum.
Uni gildistöku
samningsins
Enn liggur ekki fyrir hve mörg
ríki þurfa að fullgilda fyrirhugaðan
alþjóðasamning um stofnun hins
nýja alþjóðlega sakamáladómstóls
til þess að hann geti öðlast gildi.
Skoðanir ríkja og pólitískra hags-
munasamtaka eru skiptar í þessu
efni.
Af hálfu hagsmunasamtaka hefur
verið lögð mikil áhersla á að ekki
séu gerðar ríkar kröfur um fjölda
þeirra ríkja, sem fullgilda þurfa
samninginn. Hefur þá verið vísað til
þess sjónarmiðs að mikilvægt sé að
dómstóllinn komist á laggirnar,
enda muni það verða hvati til þess
að önnur rfki skilji og viðurkenni
mikilvægi þess að verða þátttakend-
ur í virku kerfí, sem stuðlar að al-
heimsréttlæti. Fæst ríkjanna hafa
fallist á þessi rök og þvert á móti
krafist þess að traustur og trúverð-
ugur alþjóðlegur sakamáladómstóll
hafi traustan stuðning aðildarríkja.
Réttarfarsreglur samningsins
með hliðsjón af viðurkenndum
mannréttindareglum
Eðli þess kerfís, sem samningur-
inn felur í sér, byggir á þeirri
grunnreglu að lögsaga dómstólsins
verði til fyllingar lögsögu einstakra
ríkja til að saksækja og dæma í
þeim málum, sem hér um ræðir
(principle of complementarity). Er
því einsýnt að réttarstaða sakborn-
ings, ákæruvalds og brotaþola þarf
að uppfylla þau skilyrði, sem mann-
réttindareglur einstakra ríkja gera
til meðferðar refsimála fyrir dóm-
stólum. Að þessu virtu hafa ríki
kappkostað í viðræðunum að
tryggja að málsmeðferðarreglur
samningsins séu í samræmi við þró-
un og stöðu mannréttindareglna um
réttarstöðu sakbornings, ákæru-
valds og brotaþola.
Niðurlag
I viðræðum aðildarríkja á vett-
vangi Sameinuðu þjóðanna hefur
þeirri skoðun verið
haldið fram að verði
undirritun samningsins
að veruleika muni það
tákna einn mikilvæg-
asta áfanga í alþjóða-
samskiptum sjálf- -
stæðra ríkja síðan sátt-
Sameinuðu þjóðanna öðlaðist
Alþjóðlegur saka-
máladómstóll yrði
mikilvægur áfangi
í alþjóðasam-
skiptum.
Efnislögsaga dómstólsins
og ákvörðun um að mál sé
tækt til meðferðar
Fullyrða má að eining sé meðal
ríkjanna um að hópmorð, glæpir
gegn mannúð og stríðsglæpir verði
meðal þeirra brota, sem falla undir
lögsögu dómstólsins. Ágreiningur
er hins vegar enn mikill meðal ríkja
um hvort glæpir gegn friði
(aggression) verði meðal þeirra
brota, sem dómstóllinn getur fjallað
um. Einn helsti ásteytingarsteinn-
inn að því er þetta atriði áhrærir
eru vandkvæði á að finna hentuga
og raunhæfa skilgreiningu á þessu
Valdheimildir saksóknarans
til að hefja rannsókn og
ákveða saksókn
Annað helsta ágreiningsefni ríkj-
anna er hvers eðlis valdheimildir
saksóknarans til að hefja rannsókn
og saksókn einstakra mála skuli
vera. Mörg ríki hafa krafist þess að
saksóknarinn geti að eigin frum-
kvæði (ex officio) hafist handa við
að rannsaka og síðar að gefa út
ákæru í málum fyrir dómstólnum á
grundvelli upplýsinga frá hvaða að-
ilum sem er, án þess að til þurfi að
koma sérstök tilvísun mála frá að-
ildarríkjum eða eftir atvikum ann-
arra ríkja, er hlut eiga að máli, en
eru ekki aðilar að samningnum.
Önnur ríki hafa ekki fallist á slíkt
fyrirkomulag. Benda þau á að vald
máli
gildi.
Er því harla brýnt að mati þess er
þetta ritar að stjórnmálamenn,
fræðimenn og almenningur veki
sérstaka athygli á mikilvægi þess að
leiðandi ríki í þróun lýðræðislegra
stjórnarhátta á borð við Island, sem
reisa grunnstoðir stjórnskipunar á
virðingu fyrir frelsi og mannlegri
reisn, réttlæti og mannréttindum,
taki virkan þátt í þessum viðræðum.
Að öðrum kosti er vandséð að lang-
þráður draumur um tilvist alþjóð-
legs sakamáladómstóls geti orðið að
veruleika.
Höfundur er dómarafulltrúi við Hér-
aðsdóm Reykjaness og stundakennari
í refsirétti við Háskóla íslands. Hann
á sæti íalþjóðlegri nefnd Evrópsku
laganemasamtakanna um stofnun al-
þjóðlegs sakamáladómstóls. ’