Morgunblaðið - 29.10.1998, Qupperneq 47

MORGUNBLAÐIÐ
ALDARMINNING
FIMMTUDAGUR 29. OKTÓBER 1998 4'
GARÐAR
ÞORSTEINSSON
í dag er öld liðin síðan
Garðar Þorsteinsson
alþingismaður fæddist
að Víðivöllum í
Fnjóskadal. Hann var
einkasonur hjónanna
Maríu Guðrúnar Guð-
jónsdóttur og Þor-
steins Gíslasonar
bónda og skipstjóra.
María var dóttir Guð-
jóns Einarssonar
bónda á Þórustöðum í
Öngulstaðahreppi og
Önnu Jónsdóttur konu
hans, en foreldrar Þor-
steins voru Gísli Jóns-
son bóndi á Veisu og síðar í Hrís-
gerði í Fnjóskadal og konu hans
Kristbjargar Magnúsdóttur. Þau
Þorsteinn og María fluttust að
Svínámesi á Látrastönd en þaðan
var útræði jafnan stundað með bú-
skapnum. Sjávargatan var brött og
niður klappir að fara en nokkm
norðan við bæinn er Skipavík þar
sem bátamir vom settir. Menn geta
nærri að lífsbaráttan var hörð á
Látraströnd og setti svip sinn á þá
sem þar uxu úr grasi.
María og Þorsteinn bmgðu búi
og fluttust til Akureyrar og síðar til
Reykjavíkurþegar Garðar lauk lög-
fræðiprófi. A menntaskólaáranum
var hann eitt sumar hjá Eyjólfi
Guðmundssyni bónda og rithöfundi
á Hvoli í Mýrdal og hitti þar fyrir
jafnaldra sinn Sveinbjörn Högna-
son. Fer sögum af því að þeir hafi
þá þegar haft ákveðnar skoðanir í
pólitík, ungu kaupamennimir og
ekki verið sammála. Þessar kapp-
ræður áttu þeir síðan eftir að end-
urtaka á Alþingi, annar fyrir Sjálf-
stæðisflokkinn og hinn fyrir Fram-
sóknarflokkinn. Með þeim tókst
strax góð vinátta sem entist meðan
báðir lifðu.
Garðar lauk lögfræðiprófi 1925 og
hóf þegar störf hjá Lárasi Jóhann-
essyni hrl., þar sem hann vann til
ársloka 1931 er hann hóf rekstur
eigin málflutningsskrifstofu í
Reykjavík. Hann stundaði fram-
haldsnám í Englandi í sex mánuði
1929 og varð hæstaréttarlögmaður
27. febrúar 1931.
Hinn 1. febrúar 1933 var Jón Þor-
láksson kjörinn borgarstjóri
Reykjavíkur. Allmikil breyting varð
á rekstri embættisins þann skamma
tíma sem Jón gegndi því og var haft
eftir honum að hann teldi störf sín í
því fólgin „að koma af sér störfum“
en það verður að túlkast á þann veg
að hann teldi vænlegra til árangurs
að beita sér að meginatriðum frem-
ur en hrærast í öllu meira og minna,
eins og segir í bók Páls Líndals um
Reykjavík, Byggðarstjóm í þúsund
ár. Garðar Þorsteinsson var settur
til að gegna borgarstjóraembættinu
í fjarvera Jóns sumarið 1933 og tel-
ur Páll að einkum hafi verið til þess
ætlast að hann kæmi nýrri skipan á
innheimtu bæjargjalda. Upp úr því
var embætti borgarritara stofnað
sem Tómas Jónsson, lögfræðingur
gegndi á þriðja áratug.
Asamt með þingmennsku sinni
gegndi Garðar umfangsmiklum
málafærslu- og kaupsýslustörfum
og naut mikils trausts, enda þótti
hann rökfastur og fylginn sér. Hann
stóð fyrir kaupum á Gamla bíó 1939
og síðar Nýja bíó á Akureyri 1946.
Hann varð aðaleigandi útgerðarfé-
laganna Hrímfaxa hf. og Sviða hf. í
Hafnarfirði ásamt Kristjáni Bergs-
syni, forseta Fiskifélags íslands.
Þegar nýsköpunartogari Hrímfaxa
hf. kom til landsins 1949 hafði
honum verið gefið nafnið Garðar
Þorsteinsson. Garðar var formaður
Landsbankanefndar frá 1946.
Hinn 9. júlí 1922 kvæntist Garðar
Önnu, dóttur Páls bónda Hallgríms-
sonar í Möðrafelli í Hrafnagils-
hreppi og konu hans Guðnýjar Kri-
stjánsdóttur. Jón Pálmason lýsti
henni svo að hún hafi verið góð kona
og göfug og Garðar mikill gæfu-
maður í sínu heimilislífi. Þar var
löngum gestkvæmt og átti margur
námsmaðurinn að norðan þar sitt
annað heimili. Sýndu
þau hjónin það með
þessu og öðram hætti
að þau vildu nokkuð á
sig leggja til að létta
undir með ungu fólki
frá fátækum heimilum
sem þurftu að fara
langa leið til að leita
sér menntunar. Önnu
og Garðari varð fjög-
urra barna auðið. þau
eru: Hilmar, kvæntur
Þorgerði Jörundsdótt-
ur, Rannveig María
sem gift var Bjama
Steingrímssyni en
hann lést 1988, Hreinn Þorsteinn,
kvæntur Helgu Friðfinnsdóttur og
Anna, gift Marinó Þorsteinssyni.
Garðar hafði frá unga aldri
brennandi áhuga á pólitík og var
einn þeirra sem Ólafur Thors kall-
aði „landsnámsmenn Sjálfstæðis-
flokksins“. Hann bauð sig fyrst
fram í Eyjafirði í kosningunum
1931 með Einari Jónassyni á
Laugalandi gegn þeim Bernharð
Stefánssyni og Einari Amasyni á
Eyrarlandi sem lengi höfðu setið á
þingi fyrir Framsóknarflokkinn.
Við því var að sjálfsögðu ekki að
búast að Garðar næði kjöri en hann
hélt baráttunni ótrauður áfram, jók
fylgi sitt 1933 og náði kosningu sem
eindreginn andstæðingur þess
haftabúskapar og þeirra ríkisum-
svifa sem einkenndu stjómarsam-
vinnu Framsóknarflokks og Al-
þýðuflokks á kreppuáranum. Hann
var ásamt fleiri þingmönnum Sjálf-
stæðisflokksins meðflutningsmaður
að frumvarpi Ólafs Thors um hrað-
frystihús víðsvegar um landið 1934.
Þá stóð sjávarútvegurinn höllum
fæti, m.a. vegna örðugleika við sölu
á saltfiski vegna borgarastyrjaldar-
innar á Spáni, en frystar matvörar
vora að ryðja sér til rúms á mörkuð-
um í Bandaríkjunum. Sú hugsun lá
á bak við framvarpið að hærra verð
fengist fyrir fiskinn ef hann yrði
fluttur út sem nýr og yrði þannig
neysluvara miklu fleiri en þeirra
sem saltfisks neyttu og að jafnaði
efnaðri neytenda, er greiddu hærra
verð fyrir vöruna. Það yrði heppi-
legust framkvæmd í þessu máli að
smá frystihús yrðu reist sem víðast
í verstöðvunum kringum land til
þess að sem flestir sjómenn og út-
vegsmenn gætu haft afnot þeirra.
Þó svo að frumvarpið yrði ekki
samþykkt átti þessi framtíðarsýn
eftir að verða að veruleika. Sölumið-
stöð hraðfrystihúsanna var stofnuð
1942 og tveim áram síðar reis
frystihús Hraðfrystihúss Grímseyj-
ar hf. og tók það til starfa árið 1945.
Stofnandi og aðaleigandi var Garð-
ar Þorsteinsson en aðrir hluthafar
voru Grímseyingar. Meðal þeirra
var Magnús Símonarson sem var
starfsmaður hússins og sá um
reikningshald. Framleiðslan var
mest fyrsta árið, 6200 kassar eða
var líka löngum svo að Grímseying-
ar gistu heima hjá Önnu og Garðari
á Vesturgötunni. Magnús Símonar-
son hreppstjóri kom þar oft og
sagði Bjarna syni sínum að Garðar
hefði haft orð á því við sig að hann
væri alinn upp við sama fæði og
Grímseyingar. Magnús var ekki
fyrr kominn í bæinn en þeir náðu
sér í rauðmaga eða signa grásleppu.
Og þurrkaðir þorskhausar þóttu
þeim herramannsmatur. Mörgum
sögum fór af stuðningi Grímseyinga
við Garðar Þorsteinsson. Þannig
var haft eftir Jónasi Þorbergssyni,
útvarpsstjóra og þingmanni Fram-
sóknarflokksins: Það er ekki til
neins að fara til Grímseyjar því að
þeir eru allir blóðmarkaðir íhaldinu!
Á þingi kom Garðar Þorsteinsson
víða við. Við 2. umræðu fjárlaga
1935 flutti hann skemmtilega ræðu
fyrir því að kraftur yrði settur í það
að leggja veg yfir Siglufjarðar-
skarð. Hafði hann orð á því að veg-
urinn yfir Öxnadalsheiði væri bæði
langur og leiðinlegur og illa lagður.
Þess vegna væri það athugandi, eft-
ir að góður vegur væri kominn yfir
Siglufjarðarskarð, hvort túristamir
myndu ekki fara frá Skagafirði til
Siglufjarðar og svo þaðan til Akur-
eyrar. Yfir sumartímann gengu
daglega skip til Akureyrar og ef
túristarútan lægi um Siglufjörð yrði
enn betur til þessara ferða vandað.
Garðar Þorsteinsson var sem fað-
ir hans mikill skákmaður, en Þor-
steinn var kjörinn heiðursfélagi
Taflfélags Reykjavíkur árið 1940.
Garðar átti um skeið sæti í stjórn
ÍSLENSKA skáksveitin sem tefldi í hinu óopinbera Ólympíumóti f Miinchen 1936. Sifjandi f.v. Garðar
Þorsteinsson, Eggert Gilfer, Einar Þorvaldsson og Ari Guðmundsson. Standandi f.v. Árni Snævarr, Ásmundur
Ásgeirsson, Sigurður Jónsson, Baldur Möller, Steingrímur Guðmundsson og Guðmundur Arnlaugsson.
landskjörinn þingmaður 1934 eftir
kjördæmabreytinguna. Hann sat á
þingi síðan til dauðadags og jók
fylgi sitt í hverjum kosningum.
Stefán Stefánsson í Fagraskógi
hafði náð kjöri sem landskjörinn
þingmaður 1937 fyrir Bændaflokk-
inn. Hann naut mikils trausts í hér-
aði, vinsæll og frændmargur. Síðan
gekk hann til liðs við Sjálfstæðis-
flokkinn og var hart barist um það í
vorkosningunum 1942 hvor þeirra
Garðars hlyti fleiri atkvæði því að á
því ylti hvor skipaði efsta sætið í
haustkosningunum eftir kjördæma-
breytinguna en þá var hlutfalls-
kosning tekin upp í tvímennings-
kjördæmum. Það munaði aðeins
nokkrum atkvæðum en Garðar
hafði vinninginn og náði kjöri sem
2. þingmaður Eyfirðinga. Stefán
tók síðan sæti Garðars á þingi eftir
hið sviplega fráfall hans.
Það fylgdi frískur blær störfum
og umsvifum Garðars Þorsteinsson-
ar. Hann hreif ungt fólk með sér
með dugnaðinum og kraftinum og
var Félag ungra sjálfstæðismanna í
Ólafsfirði skírt Garðar eftir honum
eftir flugslysið hörmulega í Héðins-
firði. Eins og að líkum lætur vora
honum atvinnumálin hugleikin og
sótti hann fylgi sitt í sjávarplássin
út með Eyjafirði. Hann var tals-
maður frjálsræðis í viðskiptum og
um 155 tonn, nær alfarið þorskflök,
og lögðu allir bátamir upp hjá
frystihúsinu. Fryst var í litlum
blástursklefa en auk þess vora tveir
góðir geymsluklefar í húsinu. Fyrsti
verkstjóri var Kristinn Pálsson frá
Hrísey, en Sigmundur Magnússon
vélgæslumaður fyrsta árið. Félagið
hætti rekstri 1947 eftir hið sviplega
fráfall Garðars, enda voru rekstrar-
skilyrði sjávarútvegsins mjög bág-
borin um þessar mundir vegna
rangrar gengisskráningar. Það jók
svo á erfiðleikana að ekki var
grundvöllur til að reka húsið yfir
veturinn vegna skorts á hráefni og
hafnaraðstaða var engin. Frystihús-
ið var þá selt Steinólfi Geirdal en
hann rak það aðeins skamma hríð.
Steinólfur var mikill hugsjóna- og
framkvæmdamaður, byggði m.a.
Kastalann og Sólberg sem enn
stendur. Kaupfélag Eyfirðinga
keypti síðar frystihúsið og var salt-
fiskverkun þar fram á síðustu ár, en
frystiklefamir hafa m.a. verið not-
aðir til geymslu matvæla.
Bygging hraðfrystihússins sýndi
að Garðar bar Grímseyinga mjög
fyrir brjósti og var með metnaðar-
fullar áætlanir um frekari umsvif
þar. Eg þykist viss um að hann hafi
fundið til skyldleikans, að lífsbar-
átta eyjarskeggja hafi minnt hann á
uppvaxtarár sín á Látraströnd. Það
Skáksambands íslands og var far-
arstjóri og varamaður í skáksveit-
inni sem tefldi á ólympíuskákmót-
inu í Munchen árið 1936. Hann
tefldi tvær skákir, vann aðra en tap-
aði hinni og náði því að fá hæst
vinningshlutfall íslensku þátttak-
endanna. Það kemur þess vegna
ekki á óvart að hann skyldi beita sér
fyrir fjárframlögum til skáksam-
bandsins á Alþingi, en talaði fyrir
daufum eyrum. Þó flutti hann mál
sitt röggsamlega, vitnaði til þess að
árangur íslensku skákmannanna
hefði vakið athygli erlendis. Þeir
hefðu tekið þátt í alþjóðlegu skák-
móti í Folkstone á Englandi ári*-
1933 og nú var annað skákmót
framundan í Varsjá. Bók hafði verið
gefin út um skákmótið. Þar birtust
11 skákir eftir heimsmeistarann
Aljechin. Næstur kom Eggert Gil-
fer ásamt Bandaríkjamanni með 10
skákir og fimmti í röðinni var Ás-
mundur Ásgeirsson með 8 skákir,
en ekkert dugði.
Á árinu 1936 flutti Garðar Þor-
steinsson ásamt Thor Thors fram-
varp til laga um vinnudeilur. Var
það mjög ítarlegt og vel undirbúið
og fylgdu gagngerar upplýsingax--
um löggjöf nágrannalanda á þessu
sviði, reynslu þeiraa og skipan mála.
Efni þessa framvarps var í öllum
aðalatriðum lögfest tveim áram síð-
ar með lögunum um stéttarfélög og
vinnudeilur.
Garðar lét skóla- og menningar-
mál til sín taka. Hann var þannig
þeirrar skoðunar að þjóðleikhúsið
skyldi vera sjálfseignarstofnun.
Hún átti að hafa möguleika til að
starfa sem slík eftir að hafa fengið
húsið skuldlaust og klafalaust með
öllum leikbúnaði, enda skyldu því
tryggðar ákveðnar, fastar tekjur.
Vorið 1942 vora miklar deilur um
það hvort sameina skyldi Viðskipta-
háskólann Háskólanum með því S&~
lagadeildin yrði eftirleiðis laga- og
hagfræðideild og stúdentspróf
áskilið til að fá inngöngu í deildina.
Garðar Þorsteinsson lét þetta mál
til sín taka og tengdi stuðning sinn
við málið því skilyrði að Verslunar-
skólanum yrði gefin heimild til að
þyngja nám sitt svo að próf þaðan
gæfi réttindi til þess að setjast í
hagfræðideild Háskólans. Þannig
varð hann fyrsti alþingismaðurinn
til þess að taka undir óskir eða kröf-
ur Vilhjálms þ. Gíslasonar skóla<-
stjóra um rétt Verslunarskólans til
að brautskrá stúdenta og raunar
hafði hann vakið máls á þessu tveim
áram fyrr. Svo að það má með sanni
segja að í þessu máli hafi hann verið
á undan sinni samtíð. Það sýnir svo
réttmæti hans sjónarmiða að strax
ári síðar eða 1943 fékk Verslunar-
skóli íslands rétt til að brautskrá
stúdenta.
Garðar Þorsteinsson var öruggur
í allri framkomu og bar sig vel. Það
var á orði haft hversu létt honum
var að umgangast annað fólk. Hann
kom hvarvetna fram sem jafningi. Á
ferðalögum sínum um Eyjafjörð
hafði hann ávallt meðferðis rauð
vaðstígvél sem urðu víðfræg (»>*
gerðu honum auðvitað kleift að
komast leiðar sinnar hvort sem leið-
in lá um forarmýri eða inn í beitn-
ingarskúra. Hann átti auðvelt með
að setja sig í annarra spor, raungóð-
ur og ráðagóður enda átti hann mik-
ið traust og vináttu og þó var hann
ekki allra. Hann vildi heldur ekki
vera það, en það vissu menn að ef
hann tók einhverjum þá meinti
hann það. Hann var einn þeirra
manna sem var mikill af sjálfum
sér, hafði brotist úr fátækt til bjarg-
álna og hafði ekki hálfnað sitt ævi-
verk þegar hann féll svo sviplega
frá í flugslysinu í Héðinsfirði 29.
maí 1947.
Halldór Blönda! J*
Frágangur afmælis-
og minningargreina
MIKIL áhersla er lögð á, að handrit séu vel frá gengin, vélrituð eða
tölvusett. Sé handrit tölvusett er æskilegt, að disklingur fylgi út-
prentuninni. Það eykur öryggi í textameðferð og kemur í veg fyrir
tvíverknað. Þá er enn fremur unnt að senda greinarnar í símbréfi
(569 1115) og í tölvupósti (minning@mbl.is) — vinsamlegast sendið
greinina inni í bréfinu, ekki sem viðhengi.
Auðveldust er móttaka svokallaðra ASCII skráa sem í daglegu tali-*'
era nefndar DOS-textaskrár. Þá era ritvinnslukerfin Word og Wor-
dPerfect einnig nokkuð auðveld úrvinnslu.
Um hvern látinn einstakling birtist ein uppistöðugrein af hæfilegri
lengd, en aðrar greinar um sama einstakling takmarkast við eina örk,
A-4, miðað við meðallínubil og hæfilega línulengd, - eða 2.200 slög (um
25 dálksentimetra í blaðinu). Tilvitnanir í sálma eða Ijóð takmarkast
við eitt til þrjú erindi. Greinarhöfundar era beðnir að hafa skíi-nar-
nöfn sín en ekki stuttnefni undir greinunum. «