Morgunblaðið - 05.12.1998, Síða 58

58 LAUGARDAGUR 5. DESEMBER 1998
AÐSENDAR GREINAR
MORGUNBLAÐIÐ
Þróun byggðamála -
byggðatillaga
LÖGÐ hefur verið fram á Alþingi
tillaga til þingsályktunar um stefnu í
byggðamálum fyrir árin 1998-2001.
Tillaga þessi er tímamótatillaga varð-
andi byggðamál, þvi að í henni eru
sóknarfærin til framtíðar. Að baki til-
lögunni liggja vandaðar rannsóknir
ýmissa vísinda- og rannsóknarstofn-
ana auk sjálfstætt starfandi fræði-
manna, sem hafa lagt þessu máli lið.
Fagna ég slíkum vinnubrögðum sér-
staklega og geri mér vonir um að
þegai- svo vel er vandað til undirbún-
ings hljóti þær tillögur að bera ár-
angur, ef eftir þeim verður farið.
Jafnframt legg ég áherslu á nauðsyn
þess að tillögurnar í heild komi til
framkvæmda þar sem vandinn er
fjölþættur og ekkert eitt atriði dugar
til að árangur náist.
Meginatriði tillögunnar
Meginatriði tillögunnar snúa að
fjórum þáttum. I fyrsta lagi snúa þau
að nýsköpun í atvinnulífinu, í öðru
lagi að menntun, þekkingu og menn-
ingu, í þriðja lagi jöfnun lífskjai-a og í
fjórða lagi bættri umgengni við landið.
Samkvæmt þeim rannsóknum sem
liggja að baki tiliögunni er skortur á
Þróun byggðar á Is-
landi er eitt okkar
mesta samfélagsvanda-
mál, segir Arnbjörg
Sveinsdóttir. Tillagan
er sett fram með þeim
markmiðum að fjölga
fólki á landsbyggðinni
um a.m.k. 10%.
atvinnu ekki eina vandamálið. Það er
einhæfni atvinnulífsins, sem plagar
fólk. Því er það mikil nauðsyn að
auka fjölbreytni í atvinnulífínu.
I tillögunni er mikil áhersla lögð á
þróunarstörf, enda eru ekki til neinar
einfaldar lausnir til að auka fjöl-
breytni í atvinnulífí. Með almennum
aðgerðum og stuðningi við nýsköpun
og þróunarstarf er hægt að láta hjól-
in fara að snúast. Það er hins vegar
ljóst að frumkvæði verður að koma
heiman úr héraði. Það er hins vegar
stjómvalda að hafa tiltæk verkfærin
sem þarf til að prófa hugmyndir á og
stíga fyrstu skrefín.
Verkfærin samkvæmt þessari
þingsályktunartillögu eru í fyrsta lagi
þau að þær þróunarstofur sem settar
hafa verið á stofn í samvinnu við at-
vinnuþróunarfélögin verði efldar. í
öðru lagi er iagt til að byggður verði
upp traustur og sjálfstæður byggða-
sjóður sem hafí það að markmiði að
efla nýsköpun og auka hagkvæmni í
rekstri fyiártækja á landsbyggðinni.
í þriðja lagi er lagt til að komið verði
á fót eignarhaldsfélögum til þess að
tryggja nægilegt eigið fé til nýsköp-
unarverkefna. Auk þess er gert ráð
fyrir ýmsum hliðarráðstöfunum.
Einnig er gert ráð fyrir að auðvelduð
verði atvinnusókn úr sti'jálbýli og
kostnaður samfara því lækkaður auk
þess sem stuðlað verði að bættum al-
menningssamgöngum. Ahersla er
einnig lögð á að opinberum störfum
fjölgi á landsbyggðinni með því að ný
starfsemi á vegum hins opinbera
verði staðsett úti um land. Hvert
ráðuneyti fyrh- sig á að leggja fram
tillögur um þau verkefni sem ráðu-
neytin, opinber fyrirtæki og opinber-
>
ÍSLENSKT MAL
Viðtengingarháttur (lat. coni-
unctivus) hefur ekki átt sjö dagana
sæla í máli margra grannþjóða
okkar. Svo er komið, að varla er
þar eftir af honum nema tangur
eða tetur. Þetta er óbætanlegt tjón
fyrir fegurð og fjölbreytileika
tungumálsins.
Allt, sem er í útlöndum, kemur
til okkar, og umsjónarmaður hefur
stundum skrifað um þá hættu sem
steðjar að viðtengingarhættinum
okkar. Hann er því miður á undan-
haldi. Hugarleti veldur mörgum
málspjöllum, og lathuga menn
forðast vanda með því að hafa sem
flestar sagnir í einum og sama
hætti, framsöguhætti. Tómas Sæ-
mundsson trúði því, að menn töl-
uðu rétt, ef þeir hugsuðu rétt.
Viðtengingarháttur er notaður
til þess að tákna það sem er óvíst
og skilyrðisbundið, ósk eða bæn.
Dæmi: Hann vissi ekki hvort hann
kæmi. Eg færi, ef ég gæti. Gangi
þér vel. Fari hann og veri. Sértu í
sæmd og æru.
Málið flækist nokkuð af því, að
ekki er sama hvort umsögn skil-
yrðissetningar er í þátíð eða nútíð.
í nútíðinni notum við framsögu-
hátt. Dæmi: Ég veit ekki hvort
hann kemur á morgun. Ég hitti
hann, ef hann er heima. Nokkrum
hættir við að segja: ef hann ?sé.
Svokallaðar viðurkenningar-
setningar eru tengdar með þó að
og þótt (enda þótt). í slíkum setn-
ingum er umsögnin í viðtengingar-
hætti, og þess vegna nota margir
þá aðferð til að þekkja eða fínna
háttinn, að búa sér til setningar
sem hefjast á viðurkenningarteng-
ingum. Dæmi: Þótt ég fari, gerist
ekki neitt.
Við verðum að glæða tilfinningu
okkar fyrir notkun viðtengingar-
háttar og hvenær hann á við og
hvenær framsöguháttur. Ef við-
tengingarhátturinn hyrfi, væri það
óbætanlegt tjón. Hins vegar í nú-
tíð: Ef vth. hverfur, er það o.s.frv.
Þessar hugleiðingar eru settar á
blað, ekki síst vegna þess að bréfrit-
arar og viðmælendur hafa óskað
þess sérstaklega. Svakalegast dæmi
um rangan hátt sagnar sendi mér
Jón ísberg á Blönduósi. Þetta var
hér í blaðinu undir mynd 20. okt. sl.
Þar stóð: „Gabriel Batistuta skorar
hér fyrir Fiorentina án þess að Pier
Wome, vamarmaður Roma, kemur
(leturbr. hér) vömum við ...“
Umsjónarmaður Gísli Jónsson
982. þáttur
Þarna á að tákna óvissuna um
varnir markmannsins með viðteng-
ingarhætti: Án þess að P.W. komi
vömum við. Það sem í blaðinu stóð,
er raunalegt dæmi um þau örlög
sem viðtengingarhætti eru búin, ef
við gætum okkar ekki. Umsjónar-
maður vonar að þær fátæklegu
leiðbeiningar, sem fram komu í
upphafi þáttarins, geti hjáipað ein-
hverjum til að rétta mál sitt.
★
Þá á umsjónarmaður að þakka
svofellt bréf frá Þorsteini Péturs-
syni í Hafnarfírði:
„Hr. Gísli Jónsson, íslensku-
fræðingur.
Ég veit ekki hvort minnst hefur
verið á þetta við þig áður, en ég hef
ekki séð það þó ég lesi eins reglu-
lega og ég get þætti þína í Morg-
unblaðinu um íslenskt mál. Þeir
era úrtöku góðir. En þannig er að
íþróttafréttamenn á Stöð 2 nota að
mínu viti ákveðinn greini rangt og
ástæðulaust þegar þeir lýsa fót-
boltaleikjum í beinni útsendingu.
Þeir segja til að mynda að tiltekinn
leikmaður komi með „sendinguna",
„skotið" eða „fyrirgjöfina“. Það er
ekki fyrr en að því loknu sem hægt
er að tala um einhverja ákveðna at-
höfn. Þá segja þeir t.d. að einhver
standi sig vel í „bakverðinum".
Létt verk er að segja sem bakvörð-
ur. Þá er undarleg tíska hjá þeim
að segja að einhver komi „á ferð-
inni“. Þá eru þeir að lýsa því að
leikmaður komi hlaupandi og taki
við boltanum. Mér finnst þetta tU
lýta. Að öðru leyti fínnst mér þeir
tala eðlilegt mál og hef ekkert út á
þá að setja. En mér fínnst þetta
sláandi. Því eðli leiksins sam-
kvæmt tönnlast þeir á þessu leik-
inn út í gegn.
Þá held ég því fram að Guð-
mundur Haraldsson rithöfundur
frá Eyi-arbakka hafí haft einkaleyfi
á því að nota ákveðinn greini án
þess að fara alveg eftir ritúalinu
eins og lesa má í bók hans „Ferða-
pistlarnir".
Með kveðju."
Umsjónarmaður notar tækifær-
ið til að andmæla ofnotkun orða-
sambandsins að vera að í knatt-
leikjalýsingum. Þarna er stfllinn
slævður með þvf að gera sögnina
að vera að fullkomlega óþarfri
hjálparsögn: Dæmi úr blaði: „KA
var ekki að spila vel.“ í staðinn
hefði átt að segja: KA spilaði ekki
vel, eða KA-menn stóðu sig ekki
vel. Mýmörg dæmi um þetta mál-
lýti mætti tína til.
★
En myndin þín í minningunum lifir,
svo mild og góð í svæfðum dularþyt;
hún máist ei, þó landið skifti um ht
- og læðist dauðinn hljóðar jarðir yfir.
Þó fenni á veginn, fótspor les jeg þín,
uns fljótið djúpa kallar mig til sín.
(Olafur Jóhann Sigurðsson)
★
Hlymrekur handan kvað:
Jóhannes orti sín Óljóð,
útigangshesturinn snjóljóð,
en þú, Mæja Dís,
stígur dansspor um ís.
Ó, hve lipurt og létt er þitt skóhljóð.
★
Fleiri atriði frá Hólmfríði
Gestsdóttur (sjá 978. þátt):
1) Það getur verið erfítt að
stjórna í trássi við vilja almenn-
ings. Þetta merkir: andstætt vilja
almennings. Þetta er kunnugt frá
16. öld. Tráss er skylt þrjóska, á
þýsku trotz, á dönsku trods (til
trods for). Þetta er allt annað en
blóri. Ef menn segjast stjóma í
blóra við almenning, merkir það að
almenningi sé kennt um (vonda)
stjórn. Af blóri kemur blórabögg-
ull = sektarlamb. „Gott er að hafa
barn til blóra og kenna því alla
klækina," sagði gamla fólkið.
2) Faðir minn kenndi mér að
rangt er að segja „skilja einhvern
útundan“: menn hafa einhvern út-
undan, setja einhvem hjá og skilja
einhvern eftir.
3) Tuggan „að mínu mati“ er al-
gerlega óþörf. Það, sem menn
halda fram, er auðvitað að þeirra
mati.
★
Smáræði
1) Ymislegt er „undirliggjandi“
(underlying) um þessar mundir,
svo sem verðbólga (!) og óánægja.
Hvernig væri að breyta til og segja
fremur til dæmis: dulin, undir yfir-
borðinu, kraumandi eða jafnvel
hulin.
2) Ankannalegur = afkáralegur,
annarlegur, skrýtinn er orðið til úr
andkannalegur og merkir þá lík-
lega „sá sem menn kannast ekki
við, kunna ekki (við), kenna ekki,
bera ekki kennsl á“ eða eitthvað á
þessum slóðum.
ar stofnanir geta iátið
sinna úti um land og þá
verði sérstaklega hugað
að möguleikum upplýs-
ingartækninnar til að
auðvelda slíkan verk-
efnatilflutning.
Menntun, þekking
og menning
Þegar litið er til fram-
tíðar er ekki síður mikfl-
vægt að huga að mennt-
un, þekkingu og menn-
ingu. í þingsályktunar-
tillögunni er lögð mikil
áhersla á að efla mennt;
un á landsbyggðinni. I
því sambandi er rætt um verklegt
nám, tölvunám og námsráðgjöf. Jafn-
framt er lagt til að skilyi'ði til að
stunda nám utan heimabyggðai' verði
bætt með jöfnun námskostnaðar og
að möguleikar fjai'kennslu verði full-
nýttii'. Ahersla er einnig lögð á endur-
og símenntun og að allir eigi þess kost
að afla sér nýn-ar þekkingar í sam-
ræmi við breytingar í atvinnullfinu.
Að undanfómu hefur verið mikil
vakning í fjarkennslumálum, t.d. hef-
ui' Fræðslunet Austurlands verið
stofnað til þess m.a. að sinna þessum
þörfum og byggja brú á milli skóla-
stiga. I tillögunni er einnig gert ráð
fyrir að í boði verði nám á háskólastigi
á Austurlandi og Vestfjörðum. Þetta
er nú þegar komið til framkvæmda að
nokkra leyti, því að Byggðabrú
Byggðastofnunar hefur gert það kleift
að Háskólinn á Akureyri býður nú
nám á háskólastigi með fjarfundabún-
aði bæði á Vestfjörðum og Austfjörð-
um. Einnig hafa Háskóli íslands og
Endurmenntunarstofnun tekið þessa
tækni í þjónustu sína. Þetta er stór-
kostlegt framfaraspor í byggðamál-
um því auðvitað er það svo, að fólk
hefur tilhneigingu til að skapa sér sin
tækifæri í lífinu þar sem það hefur
komið sér fyrir á námsárum sínum.
Það er stór þáttur í því að fólk kemur
ekki til sinnar heimabyggðar að loknu
námi. Fjarkennsla verður því lykflorð
í bættri menntun fólks á landsbyggð-
inni, einnig á gi'unnskólastigi. Verið
er að gera tilraun með
það hvort unnt sé að
kenna með fjarkennslu
og fjarfundabúnaði á
milli skóla á gi-unn-
skólastigi.
Aðra merkilega ný-
breytni í byggðatillög-
unni vildi ég nefna en
það er sú áhersla sem
lögð er á menningar-
mál. Samkvæmt rann-
sókn Stefáns Olafsson-
ar kvartar fólk yfir fá-
breytni menningarlífs á
landsbyggðinni og það
sama kemur fram í
álitsgerð Háskólans á
Akureyri. I tillögunni er lagt til að
auknu fé verði vai-ið til hvers konar
menningarstarfsemi. Háskólinn á
Akureyri nefnii' í sínum tillögum til
úrbóta að komið verði á fót menning-
ai-miðstöðvum á Austurlandi og Vest-
fjörðum til margvíslegrar menning-
arstarfsemi á svæðunum.
Þá er það mikið ánægjuefni sem
kemur fram í tillögunni, að sérstakt
átak verði gert til endurbyggingar
og varðveislu gamalla húsa á lands-
byggðinni. Þar er víða mikil þörf á
átaki.
Lokaorð
Þi'óun byggðar á Islandi er eitt
okkai’ mesta samfélagsvandamál um
þessai' mundh'. Það er von mín að til-
laga til þingsályktunar um stefnu í
byggðamálum fyrir árinl998-2001 fái
fljóta og góða afgreiðslu á Alþingi.
Það er ljóst að til ákveðinna verkefna
þarf að veita fé á fjárlögum og verður
því að leggja fram tfllögur í því efni
fyrir lok fjái'lagaafgi’eiðslunnar nú í
desember. Tillagan er sett fram með
þeim mai'kmiðum að fjölga fólki á
landsbyggðinni um a.m.k. 10% og
koma fram í henni leiðir til að ná
þeim mai'kmiðum. Ég hef trá á því að
það takist ef tillagan, með sínum
mikilvægu áherslum, kemst til fram-
kvæmda.
Höfundur cr ulþingismuður fyrir
Sjálfstæðisflokkinn í Austurlands-
kjördæmi.
Arnbjörg
Sveinsdóttir
Tölvuekla
Háskóla Islands
EINS og mörg fyrir-
tæki á landinu hafa ef-
laust komist að er í
gangi mikið tölvuátak í
Háskóla íslands. Full-
trúai' stúdenta við Há-
skólann fara um allt og
leita logandi Ijósi að
styrkfé til tölvukaupa
fyrir skólann.
Það er ekki af engu
sem við stúdentar eram
að reyna að fá fleiri tölv-
ur. Það dylst sennilega
engum að tölvur og sú
hraða upplýsingavinnsla
sem þær gera mögulega
er nútíminn sem og
framtíðin. Það er nauðsynlegt fyrir
háskólanema að geta tileinkað sér
vinnubrögð á tölvur til að geta stund-
að fræðilega vinnu og eiga möguleika
Við biðjum forsvars-
menn fyrirtækja, segir
Edward H. Huijbens,
að taka vel á móti
stúdentum þegar þeir
biðja um styrk til
tölvukaupa.
á að halda í við það gríðarlega flæði
upplýsinga sem er um samfélagið
allt. Þar sem allii' eru sammála um
kosti tölva og þess að nemar tfleinki
sér þær þá langar okkur, höfunda
þessarar gi'einar, að koma með litla
dæimsögu.
Dæmisagan snýst um jiu-ð- og land-
fræðiskor við Háskóla Islands. Öll
vinna tengd jarð- og landfræði í dag
fer fram í tölvum. Kort, megintæki
landfræðinga við fræðilega vinnu, eru
gerð í tölvum, gögn era sett í tölvur
og tölvur látnar vinna úr
þeim og, síðast en ekki
síst, landfræðileg upp-
lýsingakerfí (GIS)
byggjast nánast einung-
is á tölvum. Það liggur
sem sagt fyrir að sá
landfræðingur eða jarð-
fræðingur sem ekki not-
ar tölvur eða kann ekki
með þær að fara er svo
gott sem einskis nýtur
fræðimaður á þessum
sviðum. Þannig mætti
halda að jarð- og land-
fræðiskor væri vel tölv-
um búin og með ágæta
aðstöðu til vinnu.
Það sem jarð- og landfræðiskor
hefur hins vegar eru fímm Power
Macintosh 6100/66-tölvur búnar
MacOs 7,6 og Freehand 3,1. Ein PC-
tölva er notuð fyrir fjarkönnun (úr-
vinnslu gervihnattamynda og loft-
mynda) og tvær PC-tölvur notast
fyrir landfræðfleg upplýsingakerfi,
en reyndar þoldu þær ekki álag síð-
asta misseris. Þessar tölvur eru
hvorki nettengdai' né tengdar við
prentara og enginn skanni er til, sem
gæti nýst vel við kortagerð. Þetta
væri svo sem allt forsvaranlegt ef tíu
manns væra í jarð- og landfræðiskor
en þar sem stúdentar við skorina eru
rámlega sextíu er þetta ástand að
sjálfsögðu óviðunandi með öllu svo
ekki sé tekið sterkar til orða. Þetta
er svona i fleiri skorum og það er
þess vegna sem stúdentar við Há-
skólann eru nú farnir að leita til fyr-
irtækja um styrk til tölvukaupa.
Við viljum biðja forsvarsmenn fyr-
irtækja að taka vel á móti fulltráum
stúdenta frá Háskólanum þegai' þeir
koma og biðja um styrk til tölvu-
kaupa og leggja þannig menntun í
landinu lið.
Höfundur er í stjórn Fjallsins, félags
jarð- og landfræðinema við HI
Edward H.
Huijbens