Morgunblaðið - 23.07.1999, Side 32

32 FÖSTUDAGUR 23. JÚLÍ 1999
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
FÖSTUDAGUR 23. JÚLÍ 1999 33 ^
3R*f0tniM*feife
STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI: Árvakur hf., Reykjavík.
FRAMKVÆMDASTJÓRI: Hallgrímur B. Geirsson.
RITSTJÓRAR: Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
NETVÆÐING - NY
BYGGÐASTEFNA
LANDSBYGGÐARSTEFNAN er í blindgötu. Með
landsbyggðarstefnu er átt við þá viðleitni stjórnvalda
áratugum saman að sporna gegn stöðugum flutningi
fólks til suðvesturhorns landsins og stuðla að lífvænlegri
byggð um land allt. í upphafi þessa áratugar var styrkja-
stefnan gagnvart landsbyggðinni búin að ganga sér til
húðar. Fyrsta ríkisstjórn Davíðs Oddssonar markaði þá
grundvallarstefnu að ekki ætti að grípa til sértækra að-
gerða til þess að hjálpa einstökum byggðarlögum og hafa
önnur ráðuneyti hans fylgt þeirri stefnu með örfáum
undantekningum.
A þessum áratug hefur sjávarútvegurinn eflzt mjög en
margir töldu, að öflug sjávarútvegsfyrirtæki mundu
tryggja byggð um land allt. Nú er komið í ljós, að jafnvel
þótt sterk sjávarútvegsfyrirtæki séu starfrækt í einstök-
um landshlutum eins og t.d. á Norðurlandi og Austur-
landi dugar það ekki til. Fólki fækkar stöðugt. Nú eru
uppi þær skoðanir, að til þess að treysta byggð t.d. á
Austfjörðum sé nauðsynlegt að reisa þar stóriðjuver og
skal ekki dregið úr því, að margvísleg rök eru fyrir hendi
í þeim efnum.
Eitt af því, sem veikir mjög stöðu landsbyggðarinnar
er einfaldlega það, að eignir eru þar ýmist verðlausar eða
verðlitlar. Einbýlishús seljast fyrir brot af því verði, sem
hægt er að fá fyrir sambærileg hús á höfuðborgarsvæð-
inu, ef á annað borð er þá hægt að selja þau. Atvinnuhús-
næði verður sömuleiðis verðlítið. Hér þarf meira til að
koma en efling sjávarútvegs, þótt hún skipti augljóslega
miklu máli.
Ný samskiptatækni er að gjörbreyta öllum viðhorfum.
Ný símatækni og netvæðing gera það að verkum, að
tækninnar vegna er hægt að vinna margvísleg störf, hvar
sem er á landinu. Nú þegar má sjá fyrstu merki þessarar
þróunar. Þegar hringt er í upplýsingasíma Landssímans,
118, er sá sem svarar ekki endilega staðsettur í Reykja-
vík eins og áður þótti sjálfsagt. Einstök þjónustufyrir-
tæki, sem byggja starfsemi sína á símaþjónustu eru byrj-
uð að koma upp starfsstöðvum úti á landsbyggðinni. Þær
er ekkert síður hægt að starfrækja þar en á höfuðborgar-
svæðinu.
Hið gamla viðhorf, að nauðsynlegt væri fyrir fyrirtæki
að hafa starfsstöðvar sínar 1 Reykjavík vegna nálægðar
við stjórnarskrifstofur og bankakerfi á ekki lengur við.
Símatæknin og netvæðingin gerir það að verkum, að
hægt er að starfrækja mörg fyrirtæki úti á landi, sem áð-
ur var talið nauðsynlegt að væru á höfuðborgarsvæðinu.
í sumum tilvikum getur kostnaður vegna slíkrar starf-
semi verið lægri á landsbyggðinni en á höfuðborgarsvæð-
inu m.a. vegna lægri húsnæðiskostnaðar. Starfsfólk get-
ur fengið húseignir keyptar á hagstæðara verði en á
Reykj avíkur svæ ðinu.
En til þess að hægt sé að nýta þessa nýju tækni í þágu
atvinnulífsins með þessum hætti þarf að vera til staðar
grunnnet um land allt, sem tryggir að atvinnufyrirtæki
og einstaklingar hafí jafna aðstöðu í símaþjónustu og net-
starfsemi hvar sem er á landinu. Uppbygging slíks
grunnnets er jafngildi þess þegar lagt var í það stórvirki
að leggja vegakerfí um allt Island. Nú er kominn tími til
að netvæða allt ísland. Netvæðing landsins alls getur
orðið grundvöllur nýrrar og árangursríkari byggða-
stefnu, þar sem fólki verður gert kleift að nýta sér kosti
þéttbýlisins í atvinnumálum en kosti dreifbýlisins, sem
eru margir, að öðru leyti.
Það er rangt að líta svo á að það eigi að vera verkefni
Landssíma Islands hf. að byggja upp slíkt grunnnet. Það
á að vera verkefni ríkisins og að einhverju leyti sveitarfé-
laga með sama hætti og vegagerð er og var. Þjónustufyr-
irtæki á þessu sviði geta síðan nýtt sér þessa aðstöðu og
greitt eðlilegt endurgjald fyrir þá notkun.
Með netvæðingu landsins alls er hægt að leggja alveg
nýjan grunn að því að byggðin dreifíst um landið allt og
að þær eignir, sem til staðar eru á landsbyggðinni nýtist
að fullu og betur en nú er og öðlist eðlilegt verðgildi. Það
er tímabært að Alþingi og ríkisstjórn marki nýja, stór-
huga og djarfa stefnu í þessum efnum, sem tryggi að við
Islendingar verðum í fremstu röð þjóða heims í netvæð-
ingu og netvinnslu snemma á nýrri öld.
Sænska málnefndin hefur það að markmiði að sænskan sé lifandi og öflugt mál
Lögfesta
ber stöðu
sænskunnar
Hinn 19. júlí birtist í Svenska Dagbladet
eftirfarandi grein eftir prófessorana Ulf Teleman,
fyrrverandi formann sænsku málnefndarinnar,
og Margaretu Westman, skrifstofustjóra
nefndarinnar. Greinin hefur vakið miklar umræður
í Svíþjóð og birtist hér óstytt.
ENGINN óskar eftir málfarslegum fábreytileika né evrópskri eða hnattrænni
einstefnumenningu, segir í grein forráðamanna sænsku málnefndarinnar.
s
Arlegur leiðangur vísindamanna til Surtseyjar
Sturla Friðriksson
LOÐVÍÐIRINN sem hér sést, blágrár á lit, er nýjasti landneminn f Surtsey.
Loðvíðir nýj -
asti landneminn
SÆNSKAN hefur lengi haft
sjálfsagða stöðu í Svíþjóð og
ekki hefur þótt taka því að
tryggja með lögum stöðu
hennar sem höfuðmáls í landinu. I 7.
grein stjómsýslulaganna er til dæmis
tekið fram, að yfirvöld skuli nota auð-
skilið mál en ekki er tekið fram hvaða
mál nota skuli. Auðvitað er átt við
skýra og einfalda sænsku.
Sænsk tunga stendur enn föstum
fótum enda á hún sér langa og ljósa
sögu, sem segir frá því hvernig hún
haslaði sér smám saman völl á ólíkum
sviðum, svo sem innan kirkjunnar, í
skólum, bókmenntum og vísindum.
Lestrar- og skriftarkunnátta er út-
breidd meðal almennings og á alþjóð-
legan mælikvarða lesa Svíar mikið.
Sænskan látin víkja
Styrkur málsins og gagnsæi þess
gildir þó ekki lengur. Við búum við
nýjar aðstæður sökum vaxandi Evr-
ópu- og hnattvæðingar, jafnt í efna-
hags- og stjómmálum, og ekki síst
vegna upplýsingabyltingarinnar. Við
sjáum glöggt hvemig sænskan hörfar
smátt og smátt á ýmsum sviðum.
Á menntaskólastigi verður það æ
algengara, að kennt sé á ensku þótt
kennaramir sjálfír kunni málið ekki
nógu vel. Slíkt er ákveðið af sveita-
stjómum og oft án þess að menn leiði
hugann að afleiðingum þess fyrir
nemendur. Vissulega getur þetta
þjónað tilgangi en viljum við í raun,
að stór hluti menntaskólanema geti
hvorki talað né skrifað á sænsku um
efnafræði svo dæmi sé nefnt, að þeir
viti ekki hvað „oxygen" sé á sænsku?
Erfitt er að segja til um hver verða
áhrif nýrra tillagna um breyttar kröf-
ur tii sænskukunnáttu frá nefnd um
kennaranám. Er krafan um að kenn-
arar eigi að „hafa sænska tungu á
valdi sínu“ meiri en tillagan um
„nægilega kunnáttu í sænsku með til-
liti til þjónustunnar“? Tungan er það
tæki, sem kennarar þurfa helst á að
halda í starfi sínu og þeir verða því að
geta notað skiljanlegt, rétt, fjölbreytt
og tjáningarríkt mál og auk þess að
geta skilið hvað nemendumir segja.
Útilokaðir frá umræðum
Það þarf ekki að koma á óvart að í
æðri menntun og við rannsóknir hef-
ur ferlið komist lengra. Þegar í
gmnnnámi em kennslubækur á
ensku í mörgum deildum og í rann-
sóknamámi er bæði rætt og ritað á
ensku um sérgreinar. Þetta er vísast
gott en ekki vandkvæðalaust. Óskum
við þess, að þeir sem koma til með að
stunda náttúmvísindi í framtíðinni
verði til dæmis útilokaðir frá að ræða
umhverfis- og heilbrigðismál ein-
göngu sökum þess að þeir geta ekki
miðlað þekkingu sinni á sænsku?
Eiga hugvísindamenn, stjómmála-
menn og blaðamenn að sitja einir að
umræðunni?
I atvinnulífinu gegnir enskan æ
meira hlutverki. I fjölþjóðafyrirtækj-
um er enskan öðrum málum æðri og
eftir því sem framleiðslutækin verða
alþjóðlegri, verður notkun enskunnar
útbreiddari um allt fyrirtækið eins og
mörg dæmi eru um.
í Evrópusambandinu er frjálst
flæði vöru og vinnuafls yfir landa-
mæri. Einnig hér er sótt að sænsk-
unni. Óskum við þess að viðvaranir,
leiðbeiningar og vörulýsingar verði á
ensku? (I Frakklandi hefur maður,
sem seldi hárþurrkur, verið dæmdur
til að greiða sem svarar til 6.500 ís-
lenskra króna í skaðabætur á hverja
selda þurrku þar sem þeim var dreift
án franskra leiðbeininga. Dómarinn
leit svo á, að það gæti valdið slysum ef
franska textann vantaði.) Óskum við
þess, að borgarar frá öðrum ESB-
löndum geti orðið sænskukennarar
eða almennir kennarar án þess að
hafa skírteini upp á sænskukunnáttu?
Takmarkað notagildi
Hvemig er það svo með sænskuna
sem samskiptamál á pólitískum vett-
vangi? Grunnhugmyndin með ESB er
einmitt, að mörgum málum verði
MÉR finnst gaman að því,
að íslendingar skuli hafi
áhuga á greininni,“ segir
Margareta Westman
prófessor og skrifstofustjóri sænsku
málnefndarinnar, þegar hún heyrir
að ætlunin sé að birta grein hennar
og Ulf Telemans, fyrrverandi for-
manns sænsku málnefndarinnar, í
Morgunblaðinu.
Það kemur henni þó ekki á
óvart.“Þið Islendingar eruð svo vak-
andi yfir tungunni ykkar,“ segir hún
full aðdáunar líkt og svo margir út-
lendingar, sem þekkja til íslenskrar
málstefnu. Hún er líka dálítið gagn-
rýnin á starf málnefndarinnar
sænsku, sem hafi einblínt um of á
rétt og rangt málfar. Taka verði á
stöðu málsins á breiðari grundvelli.
„Við skrifuðum greinina því það
verður að ræða þessi mál,“ svarar
Westman af þunga, þegar talinu vík-
ur að tildrögum greinarinnar. „Ég
veit það gildir öðru máli á íslandi en
við viljum, að fólk geri sér grein fyrir
því, að hér er alvara á ferðum. Og við
megum ekki gleyma því að sænskan
er okkur auðlind, sem við megum
ekki vanmeta. Það er auðlind að eiga
sér sitt eigið mál.“
Grein þeirra tvímenningana hefur
verið ákaft rædd í öllum fjölmiðlum
frá því hún birtist á mánudaginn.
Westman er ánægð með viðbrögðin.
„Þau sýna líka að fólk lætur málið sig
miklu skipta. Fólki stendur ekki á
sama,“ segir hún.
Nýjar aðstæður kalla
á ný viðbrögð
Veik staða sænskunnar við nýjar
aðstæður er Westman ofarlega í
huga. Ný orð hafa alltaf leitað inn í
málið en nú er annað uppi á teningn-
um.
„Fyrr á öldum lagði sænskan undir
sig ný svið og var ræktuð upp. Kirkj-
an tók sænskuna upp sem höfuðmál
með siðaskiptunum. Á 17. öld var far-
beint frá þjóðþingunum til miðstýrðra
stofnana sambandsins. Það er auðvelt
að sjá fyrir, að einnig umræður um
þessi mál muni verða á öðrum málum
en þeim, sem töluð eru í smáu aðildar-
ríkjunum. Þegar viðfangsefni
sænskra stjórnmála skreppur saman,
minnkar einnig hlutverk sænskunnar.
Enn sem komið er fylgir ESB
metnaðarfullri málstefnu: Óll mál að-
ildarlandanna eru vinnumál og opin-
ber mál, þar sem forsendan er stór-
brotið þýðinga- og túlkakerfi. En hve
lengi endist kerfið til svo þunglama-
legra samskipta? Og hvemig verður
það þegar sambandið stækkar?
ESB er nú þegar farið að setja sitt
málfarslega mark á evrópsk lög og til-
skipanir, sem gOda í Svíþjóð. Þýðing-
ar af frönsku og ensku verða að fylgja
frumritinu eins nákvæmlega og unnt
Þegar Sigrún Davíðs-
dóttir sló á þráðinn til
Margaretu Westman
prófessors kom það
henni ekki á óvart að
greinin um sænskuna
hefði vakið athygli
á Islandi.
ið að skrifa bókmenntir á sænsku og
sænski náttúrfræðingurinn Carl von
Linné (1707-1778) tók til við að nota
sænsku sem vísindamál á sínu sviði.
Þetta eru allt dæmi um hvernig málið
hefur lagt undir sig ný svið. Við sjáum
líka hve mikla áherslu nýfrjálsar þjóð-
ir leggja á að rækta upp notkun móð-
urmálsins."
Westman bendir á hvemig þessi
viðleitni er í andstöðu við það, sem nú
er að gerast, þegar enskan er að
leggja undir sig heilu sviðin, til dæmis
í vísindum.
Alþjóðlegir bekkir í lagi en
ekki á kostnað sænskunnar
í greininni er bent á að kennsla á
ensku í alþjóðlegum bekkjum eigi full-
an rétt á sér en ekki sé sama hvemig
farið sé að. „Þessir bekkir hafa lengi
verið til og ekkert nema gott um þá að
segja,“ segir Margareta Westman,
„en ef kennt er á slæmri ensku af
sænskum kennurum, þá missir
kennslan marks. Ég hef hitt sænska
kennara, sem hafa séð sig tilneydda til
að kenna á ensku í slíkum bekkjum,
því það vantar kennara. Þeim líður illa
í þessari stöðu og krökkunum er eng-
inn greiði gerður.“
Að mati Westman verður að sjá til
þess að krakkarnir læri einnig sænsk
fræðiheiti í slíkum bekkjum. „Það er
sjálfsagt að hafa alþjóðabekki en
er og afleiðingin fyrir sænskuna er
stirt og snúið mál. Það er eins og
verið sé að færa klukkuna aftur,
engu líkara en öll viðleitni síðustu
áratuga til að gera stjórnsýslumálið
skiljanlegra hafi verið til einskis.
„Anglóamerísk“ yfirráð
Á popprásum sjónvarps og út-
varps ríkja anglóamerísk tilboð.
Jafnvel sænskar hljómsveitir, sem
leika næstum eingöngu í Svíþjóð,
syngja á ensku þótt margir sænsku
rapparanna séu þar undantekning á.
Jafnvel í menningarlífinu er enskan
að verða æ algengara tjáskiptatæki.
Nokkur ný og framsækin menning-
artímarit hafa komið út eingöngu á
ensku og án þess að nokkur furðaði
sig á því. Að vísu heyrðist aðeins
urgur en þó ekki meira en það þegar
kennslan verður að vera vel útfærð.
Við tökum í greininni orðið „oxygen"
(súrefni) sem dæmi, af því ég þekki
stelpu, sem var í slíkum bekk og hún
vissi ekki að til væri sænskt orð yfir
„oxygen“.
Baráttan við stofnanamálið
„Nei, það er ekki í lagi,“ segir
Westman, þegar talinu víkur að laga-
og tilskipanaþýðingum ESB yfir á
sænsku, þar sem ekki mega vera fleiri
setningar í sænska textanum en þeim
enska eða franska, sem er þýtt úr.
„Ég veit að þýðendumir reyna að
komast hjá þessu með semikommum
en útkoman verður aldrei góð. í Sví-
þjóð hefur undanfarin 25 ár verið
stefnt markvisst að því að málfar á
lögum og öðrum opinberum gögnum
verði skýrt og skiljanlegt. Sama við-
leitni hefur til dæmis verið í gangi í
Bretlandi og í Þýskalandi veit ég, en
það er mikil tregða varðandi breyting-
ar í stórum kerfum."
Sænska málnefndin beitir sér á
ýmsum sviðum. Veitt er dagleg síma-
ráðgjöf um málfar, gefnar eru út mál-
farsleiðbeiningar, auk þess sem gefn-
ar eru út bækur og tímarit um þessi
efni. „En við verðum að beita okkur á
annan hátt en áður,“ segir Westman.
„Við höfum einblínt um of á rétt mál-
far og rangt.“
Líkt og þekkist á Islandi er nýyrða-
smíði iðkuð í Svíþjóð, einkum á sviði
tölvunotkunar, þar sem sérstök nefnd
sinnir því. „Jú, orðin þaðan eru notuð,“
segir Westman. „Það ríkir eining um
nauðsyn þess innan tölvugeirans og
þar sem þetta starf er unnið í samstarfi
við geirann er orðunum vel tekið.“
Um áhrif heróps tvímenningana er
enn of snemmt að segja en Westman
segist vonast til að málið verði nú tek-
ið upp í sænska þinginu. „Það hafa
legið fyrir tillögur um þessi efni en ég
vona að þær verði teknar upp og skoð-
aðar á nýjan leik. Mér sýnist sem
áhugann vanti ekki.“
stórt ríkissafn í höfuðborginni kynnti
listaverk á sýningu eingöngu á ensku!
Þegar hætt er að nota tungumál á
einhverju sviði falla mörg orð í
gleymsku og nauðsynlegur orðaforði
þróast ekki í takt við þróun samfé-
lagsins og vísindanna. Spurningin er
hvort við höfum efni á að sænskan
missi fleiri svið.
Aðstæður sænskunnar eru ekki
einstakar. I mörgum Evrópulöndum
finna menn fyrir þrýstingi enskunnar.
I viðleitni sinni við að vernda sænsk-
una gætu Svíar tekið höndum saman
við aðrar þjóðir. t.d. Finna, Dani,
Hollendinga, Grikki og Portúgali, sem
eiga við nokkurn veginn sama vanda
að stríða, en einnig við Spánverja,
Itali, Frakka og jafnvel einnig Þjóð-
verja.
Heimskulegri og leiðinlegri
Raunar má varpa því fram hvort
ekki væri bara best, að allir tækju
upp ensku í stað þess að þráast við og
reyna að halda í móðurmálið?
Svona einfalt er það þó ekki. I
fyrsta lagi verðum við að gera okkur
grein fyrir, að Svíar munu um langan
aldur ráða mun verr við ensku en
sænsku. Svíar eru tvímælalaust ekki
jafn góðir í ensku og við viljum vera
láta. Jafnvel á því framandi máli, sem
við erum best í, verða flest okkar ögn
heimskari og ögn leiðinlegri en á móð-
urmálinu. Jafnvel góðir námsmenn
hafa oft mjög óljósar hugmyndir um
hvað ýmis lykilorð í enskum náms-
bókum þeirra þýða.
í öðru lagi vitum frá öðrum tímum
og öðrum löndum, þar sem eitt mál er
talað við eldhúsborðið og annað í
stjómar- og fyrirlestrarsölum, að
þekking á hinu síðara „aðal-“máli er
stéttbundin. Vegna þess er stór hluti
þjóðarinnar málfarslega útilokaður
frá opinberri þjóðfélagsumræðu, vís-
indum, fyrirtækjastjómun, hámenn-
ingu osfrv.
Sænska málnefndin leggur því til
að Svíar hætti að láta eins og ekkert
sé. Það ber að lögfesta stöðu sænsk-
unnar. Rétt er að slá því föstu, að
sænskan eigi að ráða ríkjum í Svíþjóð
og hana skuli rækta sem tungu er
dugi á öllum sviðum. Á sænsku á að
vera hægt að tala um allt frá vísindum
til hagfræði, menningar og stjóm-
mála, án þess að inntakið íýrni eða
verði léttvægt. Auk þess leggur
nefndin til að ákvarðanir, sem teknar
em á opinbemm vettvangi, verði
metnar út frá áhrifum á tungumálið,
líkt og mat er lagt á umhverfis- og
jafnréttisáhrif.
Óæskileg áhrif
Þegar teknar em ákvarðanir um
fjölmiðla, skóla, háskóla, atvinnulíf og
fleira getur það haft óæskileg áhrif á
málið í framtíðinni, þegar of seint verð-
ur að bregðast við. Venjuleg sænska
má ekki verða peð í hinum pólitíska
leik. Við megum ekki eiga á hættu
neinn afleik.
Þessar kröfur verður að skoða í ljósi
framvarps um minnihluta. Það er af
hinu góða ef samíska, finnska,
tomedalsfinnska, mál sígauna og
jiddíska verða lögfest sem minnihluta-
mál, en þá er það um leið ögn undar-
legt ef ekki er til neitt lögboðið meiri-
hlutamál. Á sænskan aðeins að vera
opinbert mál í ESB og í Finnlandi?
Um leið verður að hnykkja á því, að
auðvitað á að halda áfram að stefna að
kunnáttu í erlendum málum í Svíþjóð,
ekki aðeins í ensku, heldur einnig í
þýsku, frönsku, spænsku, rússnesku,
móðurmálum nýbúa og innlendra
minnihlutahópa. Sænska málnefndin
hefur það að markmiði að sænskan sé
lifandi og öflugt mál í Svíþjóð og Svíar
búi einnig yfir góðri kunnáttu í öðram
málum. Eigið mál ber uppi menning-
una en framandi mál gera það kleift að
mæta annarri menningu af þekkingu
og njóta innblásturs hennar. Forsenda
fjölbreytileika á sviði tungumála er öfl-
ug og lifandi mál, sem mætast og
frjógva hvert annað. I slíku umhverfi
gneistar af sköpunargáfu.
Enginn óskar eftir málfarslegum fá-
breytileika né evrópskri eða hnatt-
rænni einstefnumenningu. Það er okk-
ar eigið verkefni að sjá til þess að
sænskan verði áfram öflugt og lifandi
mál. Það er enginn annar, sem getur
séð til þess.
VEL hefur verið fylgst með
lífríki Surtseyjar frá því
hún myndaðist, en hún
þykir gefa vísindamönnum
einstakt tækifæri til að rannsaka
hvernig líf kviknar á eyju þar sem
ekkert líf var fyrir.
Dr. Sturla Ériðriksson er nýkom-
inn úr árlegri rannsóknarferð til
Surtseyjar, en auk hans voru í leið-
angrinum dr. Borgþór Magnússon og
Jón Guðmundsson. Könnuðu þeir út-
breiðslu gróðurs í eynni, en á varp-
svæði sílamáfa í suðurhluta eyjarinn-
ar er orðin mikil gróska í plöntum.
Er þar nú að verða samfelldur gróð-
ur og spretta svipuð og í túnum sem
borið hefur verið á. Segir dr. Sturla
að gróskuna megi að miklu leyti
rekja til veru sflamáfsins á svæðinu.
„Það era ein 15 ár síðan sflamáfurinn
fór að nema þarna land og eftir að
hann kom hefur orðið hrein spreng-
ing í gróðurfarinu því hann ber svo
mikið af fræi og ýmsu æti í ungana
og ber þá á landið, auk þess sem
áburður kemur frá honum sjálfum og
ungunum. Einnig má sjá af ælu úr
sílamáfinum að hann ber mikið af
grængresi með sér frá nærliggjandi
eyjum. Þannig koma fræ og rætur
sem geta verið eins konar upphaf að
nýjum landnemum í Surtsey. Ef
maður ber gróðurinn á þessari vin í
varpstöðvum sflamáfsins saman við
aðra hluta Surtseyjar er það eins og
dagur og nótt. Framvindan utan
varpstöðvanna er miklu hægari.“
Álls hafa fundist 54 tegundir há-
plantna í Surtsey síðan plöntur fóru
að nema þar land. Að sögn dr. Sturlu
ná þó ekki allir landnemar að festa
þar rætur til langframa og í nýaf-
stöðnum leiðangri munu aðeins 44
tegundir hafa fundist. Athyglivert er
hins vegar að ein þessara tegunda er
ný í eyjunni. Er þar um loðvíði að
ræða og er hann þriðja víðitegundin í
Surtsey. Segir dr. Sturla það merki-
legt þar sem ekki vaxi neinar trjáteg-
undir í öðrum úteyjum Vestmanna-
eyja-
Auk þess að kanna útbreiðslu
gróðurs mældu leiðangursmenn upp-
Allt síðan Surtsey mynd-
aðist hafa vísindamenn
fylgst náið með þróun
lífríkisins þar, Dr. Sturla
Friðriksson er, ásamt
tveimur öðrum líffræð-
ingum, nýkominn úr ár-
legum leiðangri
Surtseyjarfélagsins og
greindi hann Finni
Friðrikssyni frá því
hvernig piöntum og dýr-
um reiðir af í eyjunni.
skera af ákveðnum gróðurreitum
sem fylgst hefur verið með í nokkur
ár. Einnig tóku þeir sýni til að mæla
frjósemi jarðvegs í þessum sömu
reitum
Máfar algengastir fugla
í leiðangrinum til Surtseyjar sást
alls til sextán tegunda fugla og munu
átta þeirra nú vera þar varpfuglar.
Mest ber á máfum og era í eyjunni
rúm 300 pör af silfurmáfum og fyrr-
nefndum sflamáfum. Einnig era þar
80 fýlshreiður, fáein hvítmávahjón og
36 svartbakspör. Segir dr. Sturla eitt
svartbakshreiðranna vera skemmti-
legt dæmi um samspil fugls og
plantna. „Hreiðrið er efst í melþúfu
sem fai'ið hefur stækkandi síðan ég
tók að mæla hana árið 1974 og er nú
orðin 140 sentímetra há sandalda. Ég
lagði höndina ofan á botn hreiðursins
og fann þá að hann var volgur. Stafar
það af gerjunarhita af gúanói því og
ýmsu æti sem lendir í botninum.
Þetta hreiður er því eins konar hita-
kassi fyrir ýmsai’ aðrar lífverar eins
og skordýr, lirfur, bakteríur, sveppi,
fléttur og þöranga. Fuglinn gerir með
öðram orðum meira en að unga bara
út eggjunum."
Af öðram fuglum í Surtsey má
nefna ritu og teistu sem halda til í
bjarginu. Þá hóf snjótittlingur varp í
eyjunni í fyrra og heldur því áfram
nú. Er hann fyrstur spörfugla til að
nema land með þessum hætti í Surts-
ey. Reyndar virðist hrafnapar vera
viðloðandi í eyjunni og hefur það gert
sér þar hreiður. Ekkert bólar þó á
varpi enn sem komið er. Sjö aðrar ,
tegundir spörfugla og vaðfugla sáust í
leiðangrinum.
Skordýr berast með ýmsum hætti
Ymis skordýr urðu á vegi leiðang-
ursmanna. Maðkaflugur og aðrar tví-
vængjur virðast finna nóg æti í gróðri
Surtseyjar og úrgangi þeim sem kem-
ur frá fuglunum. Að sögn dr. Sturlu er
einnig nokkuð um íuglshræ sem flug-
umar geta gætt sér á. Kóngulær hafa
einnig nóg að bíta og brenna í eyjunni
og sjást þar á veiðum og mítlar sjást
skríða á rekaviði í fjöranni. Berast þeir
raunar til eyjarinnar með viðnum. Þá
má sjá þama ánamaðka, snigla og
þráðorma. Segir dr. Sturla líklegast að
egg ánamaðka og snigla festist á fiðri
eða á fótum fugla og berist þannig til
eyjarinnar. Egg þráðorma geta hins
vegar borist með vindi.
Islensku leiðangursmennimir voru
ekki einir á ferð í Surtsey að þessu
sinni. Með þeim í för vora tveir ítalsk-
ir kvikmyndatökumenn sem vora að
safna heimildum fyrir sjónvarpsþátt
um líf á sérkennilegum eyjum. Er
Surtsey ein þeirra sem þeir ætla sér
að fjalla um. Segir dr. Sturla það ekki
undarlegt þar sem Surtsey sé um
margt einstök. Þar sé bann við ferð-
um annarra en vísindamanna sem fái
því gullið tækifæri til að fylgjast með Ý
nýju vistkerfi myndast frá granni svo
til án afskipta mannskepnunnar. Tel-
ur dr. Sturla það hafa verið mikið
gæfuspor að friða Surtsey með þess-
um hætti og bendir á að á Krakatau í
Indónesíu, þar sem aðstæðum svipi
nokkuð til Surtseyjar, megi nú sjá
fleiri spor eftir atgang manna en eðli-
lega þróun vistkerfis. »
Tungumálið er auðlind sem
þarf að rækta og varðveita