Morgunblaðið - 05.08.1999, Blaðsíða 38

• 38 FIMMTUDAGUR 5. ÁGÚST 1999
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ

>
*
Er túlkun
blekking?
Efallt er blekking, í þeirri merkingu
að enginn sannleikur sé til - ekkert
sé ekta - þá missir hugtakið blekking
eiginlega merkingu sína.
Til að fölsun geti verið
til þarf að vera til
frummynd. Fölsun
er ekki fölsun nema
hún sé á einhverju.
Því gerir allt tal um fölsun í
raun ráð fyrir frummynd. Ein-
hverju sem er ekta. Því að ann-
ars væri fölsunin ekki á neinu
og þar af leiðandi væri hin
meinta fölsun alveg óvart frum-
mynd.
Hafi ég skilið Þröst Helgason
rétt í Viðhorfi hans 15. júní sl.
taldi hann í fyrsta lagi að allt
sem maður
VIÐHORF
Eftir Kristján
G. Amgrímsson
segir og gerir
sé túlkun, og í
öðru lagi að
öll þessi túlk-
un sé „í vissum skilningi“ fals.
Fyrri fullyrðingunni er ég sam-
mála, en hin síðari held ég að
sé misskilningur.
Ef allt er blekking, í þeim
merkingu að enginn sannleikur
sé til - ekkert sé ekta - þá
missir hugtakið blekking eigin-
lega merkingu sína. Franski
heimspekingurinn René
Descartes kom ýmsum úr jafn-
vægi með þeirri hugmynd að
kannski væri öll veröld manns
gerviveröld, búin til af illa inn-
rættum snillingi. Og maður
ætti ekki möguleika á að upp-
götva svikin.
En það er langt síðan bent
var á, sem svar við þessari
meintu klípu Descartes, að ef
allur heimur manns er falskur,
og hvergi leynist ekta frum-
mynd, þá er fölsunin ekki á
neinu, og þar með hinn eini (og
þar af leiðandi sanni) heimur.
Hugmyndin um að allt sé fals
og blekking byggist í rauninni á
því, að gengið er út frá þeirri
klassísku hugmynd að veröldin
sé tvískipt, í hinn eiginlega
heim og hinn skynjaða heim.
Þessi hugmynd er komin frá
Plató og sögunni í Ríkinu um
hellisbúana sem halda að
skuggamyndimar sem þeir sjá
á hellisveggnum séu raunveru-
leikinn.
Síðan er því haldið fram að
þetta sé „bara túlkun“ - í raun-
inni sé bara um að ræða skynj-
aðan heim, eða orðaheim, og
talið um ekta heim (það er,
heim sem er óháður skynjun
manns og orðaforða) sé fals. í
þessu falsi sé einmitt fólginn
óheiðarleiki vísindanna.
Hugmyndin um að allt sé fals
virðist því vera tilraun til að
losna úr viðjum þessarar tví-
skiptingarhugmyndar, með því
að segja hana bara blekkingu.
En svo undarlega vill til, að um
leið og maður ræðir um „blekk-
ingu“ (eða fals) festir maður í
sessi hefðina sem maður er að
spyma við. Og þessi hefð, hug-
myndin um tvískiptinguna, er
grundvöllur vísindalegrar hugs-
unar - að við getum náð að
skilja raunveruleikann eins og
hann er í sjálfum sér; komist að
hinu sanna um hann.
Blekkingartalið má skilja
sem tilraun til að hnika vísinda-
legri hugsun af stalli, en í raun
og veru gerir það ekki annað en
að styrkja undirstöður vísinda-
legrar hugsunar með því að
ganga út frá sömu grundvallar-
hugmynd og hin vísindalega
hugsun.
Ef þetta eru alltsaman hefð-
ir, líka hin vísindalega hugsun,
hvað segir manni þá að vísinda-
hefðin sé fölsk? Kannski það að
hún, eins og aðrar hugsunar-
hefðir, er bundin tilteknum
orðaforða?
Ég veit ekki um neina vís-
indamenn sem neita því að þeir
- og hugsun þeirra - eigi sér
rætur í langri hefð. Gerir það
vísindastarf ómerkt að það sé
„bara hefð“? Er lækning á sýk-
ingu ómerk eða folsk vegna
þess að hún er sprottin úr
ákveðinni hugsunarhefð?
Það hefur alltaf verið óljóst, í
þessu tali um blekkingar og
fals, hvers vegna það skiptir
máli að það sem maður segir er
alltsaman blekking og fals. Það
er að segja, af hverju er túlkun
lögð að jöfnu við fals? Hverju
er maður bættari ef maður tek-
ur þetta fram? Þessum spum-
ingum hefur ekki verið svarað;
kannski hafa þær bara ekki
komið upp.
Þröstur virtist reyndar gefa
ádrátt um, að ástæðan fyrir því,
að menn vilja að það sé á
hreinu að þetta sé alltsaman
fals og blekking, sé sú, að þeir
vilji vera heiðarlegir og benda á
hvemig málum er í rauninni
háttað. En þar með em þeir að
neita því að allt sé fals og
blekking, og hafna þar með
fyrri fullyrðingu sinni og maður
verður soldið ringlaður.
Þarna býr því greinilega enn
að baki gamli draumurinn um
endanlegan sannleika, um end-
anlegan heim sem er einn og
samur, alltaf - draumurinn um
hinn mikla stöðugleika, sem
kviknar í hverfulum huga
frammi fyrir brigðulli veröld.
Og einmitt þessi draumur er
rótin að vísindalegri hugsun.
Maður getur vel samþykkt
að allt sem maður hugsar, segir
og gerir sé túlkun á hefð án
þess að samþykkja um leið að
allt sem maður hugsar, segir og
gerir, sé fölsun eða blekking.
Af hverju er túlkun blekking?
Hvað er það að lifa óhjákvæmi-
lega í hefð? Hvernig fer maður
að því?
Állt sem ég segi, skrifa og
geri er túlkun á þeirri hefð sem
ég er sprottinn úr. Þannig er
það satt, að ekkert sem ég geri
er í rauninni frumlegt - í þeim
skilningi að vera sjálfsprottið.
En það er einmitt þetta sem
túlkun er, hún er lífið sem mað-
ur lifir. Að túlka hefð sína er að
lifa lífi sínu. Það er ekkert
falskt við þetta, og þess vegna
enginn „heiðarleiki“ fólginn í að
tyfta sig með því að maður sé
falskur.
Þvert á móti gæti manni
virst hið vísindalega viðhorf
mun heiðarlegra, því það fer
hvorki í launkofa með trú sína á
ekta veruleika, né þann metnað
sinn að vilja útskýra þann veru-
leika.
Klykkt út á
frumgerð Bachs?
TÓNiAST
Skálholtskirkja
SUMARTÓNLEIKAR
Verk eftir Baltzar, Matteis-feðga,
Biber, Westhoff og J.S. Bach. Jaap
Schröder, barokkfiðla. Laugardag-
inn 31. júlí kl. 17.
GAMALL og góður gestur
Sumarhátíðarinnar í Skálholti var
í brennidepli á öðrum tónleikum
sl. laugardags. Það var enginn
annar en hinn hollenzki barokk-
fiðlari Jaap Schröder, sem einnig
mun kunnur af m.a. hljóðritunum
með hljómlistarhópum eins og
Academy of Ancient Music,
Concerto Amsterdam og Ester-
hazy strengjakvartettinum.
Schröder er einn þeirra óþarf-
lega fáu frumkvöðla upphafs-
hyggju í flutningi á eldri tónlist
sem láta músíkölsk rök njóta
vafans þá val stendur milli fleiri
möguleika, og minnist maður
þess varla að hafa heyrt votta
íyrir neinum öfgum og tiktúrum
hjá honum sem oft mátti greina
hjá öðrum boðendum fagnaðarer-
indisins - einkum framan af, með-
an stefnan var ný og átti til að
setja sig á oddinn. Enda eldast
slíkar upptökur einatt illa, miðað
við t.d. hógværa meðferð þeirra
Esterhazy-fjórmenninga á „Ha-
ydn“-kvartettum Mozarts, sem
enn heldur fullum ferskleika í
innlifuðu tilgerðarleysi sínu.
Efnisskráin taldi að þessu sinni
fiðluverk án undirleiks frá mið-
barokktíma, þ.e. nokkrum áratug-
um áður en Bach kórónaði grein-
ina með sónötum sínum og partít-
um. Öll voru þau þýzkættuð, utan
verk þeirra ítölsku feðga og al-
nafna, Nicola Matteis. Fyrst voru
leiknir fjórir þættir úr „The Di-
vision Violin" (útg. 1684) eftir
Thomas Baltzar (d. 1663) sem
settist að í Lundúnum. Titill
bálksins minnir óneitanlega á
„The Division Viol“, gömbu-
kennslubók Christophers Simp-
sons frá 1659, sem jafnframt gaf
nákvæma leiðsögn í snarstefjun
tilbrigða, „divisions" (orðið hugs-
að sem útfærslu laglínu í styttri
nótnagildum og flúri), en til þess
arna þótti bassagamban kjörnust
hljóðfæra á 17. öld. Ólíkt því sem
maður á að venjast í skapmikilli
gömbutúlkun Jordis Savalls á
frönskum meisturum þess tíma
var leikur Schröders látlaus og af-
kláraður; meira inn á við en út, og
átti það raunar við flesta túlkun
hans á umræddri dagskrá.
Eftir Matteis eldri (d. 1707),
sem fluttist til London nokkru
síðar en Baltzar, lék Schröder tvo
þætti úr ,Ayrs for the Violin",
enn eitt dæmið um yfirtöku nýs
hljóðfæris á eldri hljóðfæragrein,
í þessu tilviki grein lútusönglaga,
sem John Dowland var upphafs-
maður að. Leikurinn var hér ljúf-
ur og Ijóðrænn í anda verksins.
Þar á eftir var leikin Fantasía eft-
ir Matteis yngri (d. um 1749) af
innilegri tilfinningu, þó að stöku
sinni virtist vel mega láta neista
ögn kröftugar í útfærslu, enda
stykkið úthverfara eðlis en hið
undangengna. Hin nafntogaða
Passacaglía úr Rósakrans-sónöt-
um Bibers (d. 1704), sem var með-
al helztu fyrirmynda Bachs að
einleiksfiðlugreininni, leið e.t.v.
fullfyrirstöðulítið um loft við íhug-
ulan flutning Schröders, sem að
ósekju hefði getað teflt fram fleiri
og voldugri dýnamískum and-
stæðum, enda fór þetta meistara-
verk við einfaldan la-so-fa-mí þrá-
bassa að dragast á langinn áður
en lauk.
Fram kom af stuttum en fróð-
legum tónskrárumsögnum Jaaps
Schröders, að Johann Paul von
Westhoff (d. 1705) hafi verið vin-
sæll farandfiðluleikari sem m.a.
gerði það gott við hirð Sólkon-
ungsins í Versölum, en settist loks
að í Weimar, þar sem Bach kann
að hafa hitt hann, enda sólósvítur
Westhoffs að sögn forboði listar
Bachs að tækni og uppbyggingu.
Það mátti og til sanns vegar færa,
að Svíta Westhoffs frá 1683 var
furðu „nútímaleg" hjá undan-
gengnu verkunum; bæði dýrar
kveðin og harmónískt stefnuvirk-
ari. Þrátt fyrir nokkra hnökra hér
og þar kom þetta vel fram í stíl-
hreinum leik Schröders. Einleik-
arinn gerði sér að svítu lokinni lít-
ið fyrir og flutti eigin útsetningu á
a-moll flautupartítu Bachs, hér
tónflutta yfir í d-moll. Túlkunin
var hvarvetna í fallegu jafnvægi,
enda þótt ekkó-dýnamík Bachs
hafi lítt verið dregin fram, sér-
staklega Sarabandan (III.), er
söng sem fegursta ástarjátning
óflekkaðrar meyjar.
Síðust á dagskrá var umritun
Schröders á frægri d-moll org-
eltokkötu Bachs fyrir fiðlu í a-
moll. Hún var varla hafin fyrr en
kirkjuklukkur fóru í gang með
látum, líkt og til að mótmæla
meintum helgispjöllum, en þær
voru snarlega stöðvaðar, og
Schröder hóf leik að nýju. Út-
koman var að mörgu leyti eftir-
tektarverð, ekki sízt fyrir þá sök,
að Tokkatan, sem sumir hafa ve-
fengt að sé eftir Bach, enda ein-
kennilega gisin í rithætti miðað
við önnur orgelverk hans, virtist
koma jafnvel betur út fyrir ein-
leiksfiðlu en konung hljóðfær-
anna, og vörpuðu sumir tónleika-
gesta eftir á fram þeirri tilgátu,
að orgelgerðin hefði í raun verið
umritun á eldra fiðluverki! En
hvað sem því líður var leikur hol-
lenzka fiðlarans hér snarpur og
dýnamískur, og þó að ýmis bessa-
leyfi virtust hafa verið tekin í um-
ritun seinni hlutans, er ekki hægt
að segja annað en að Jaap
Schröder hafi „klykkt út“ með
eftirminnilegum hætti.
Ríkarður Ö. Pálsson
Aðdáendaklúbbur Kristjáns Johannssonar
„Eins og í
fótboltanum“
FYRSTU opinberu tónleikamir á
vegum aðdáendaklúbbs Kristjáns
Jóhannssonar óperusöngvara verða
haldnir á Ítalíu 23. október nk.
„Það er ferðaskrifstofa hér í ná-
grenni við mig sem hefur fylgst
með mér síðustu fimm árin eða svo
og farið með hóp af fólki á eftir
mér til Kína, New York, London
og víðar þar sem ég hef verið að
syngja. Svo hefur þetta smám sam-
an undið upp á sig,“ segir Kristján.
Nú eru á skrá hjá ferðaskrifstof-
unni hátt á fjórða hundrað aðdá-
endur sem íylgja honum gjaman á
tónleika. Auk þess hefur hópurinn
aðgang að leikhúsi í Mantova-hér-
aði, þar sem Kristján syngur á
fimm til sex tónleikum á ári. „Þetta
er gamalt og fallegt hús sem tekur
um 1200 manns í sæti,“ segir hann.
Sýningum lýkur
SÝNINGU Baska (Bjama Ketils-
sonar) í Listasetrinu Kirkjuhvoli,
Akranesi, lýkur nú á sunnudag.
Bjami sýnir 25 verk, olíumálverk
og verk unnin með blandaðri tækni.
Listasetrið er opið daglega frá kl.
15-18.
Helmingurinn af tórunni
Nú hefur verið ákveðið að stofna
opinberlega aðdáendaklúbb í kring-
um söngvarann. „Hann á að heita
„Fan Club Intemational Kristján
Jóhannsson". Ég veit ekki hvort
það hefur nokkurn tíma áður verið
stoínaður aðdáendaklúbbur um fs-
lending. Það er kannski „komplí-
ment“ fyrir mig hvemig þeir hugsa
til mín, ítalimir. Nú fer ég að nálg-
ast það að hafa verið jafnlengi á
Ítalíu og á íslandi. Ég er búinn að
vera hvorki meira né minna en 23
ár hér á Ítalíu, þannig að það fer að
nálgast það að vera helmingurinn
af tómnni hjá mér,“ segir Kristján
og hlær.
Aðspurður hvernig það sé að
hafa aðdáendahópinn á eftir sér
um allar jarðir segist hann hafa
mjög gaman af. „Þetta fólk fylgist
með mér og ferðast með mér um
allt og ég er í góðu sambandi við
það. Við hittumst jafnvel stundum
og snæðum saman kvöldverð á
þessum ferðum,“ segir Kristján og
bætir við að nú sé búið að prenta
nafnið hans á skyrtur, peysur og
húfur klúbbfélaga. „Þetta er bara
eins og í fótboltanum," segir hann.
Brasilísk
stemmning í
Kaffileikhúsinu
TENA Palmer mun ásamt hljóm-
sveitinni Felicidade flytja brasilísk
lög í Kaffileikhúsinu í kvöld, fimmtu-
dagskvöld, kl. 21. Hljómsveitin spilar
samba og bossa nova sungið á portú-
gölsku, spænsku, ítölsku og ensku.
Hljómsveitina skipa auk Tenu:
Óskar Guðjónsson á tenórsaxófón,
Hilmar Jensson á gítar, Þórður
Högnason á kontrabassa og Matthí-
as M.D. Hemstock á trommur.
í fréttatilkynningu frá Kaffileik-
húsinu segir að með túlkun sinni á
kunnuglegum lögum sem Stan Getz
og Astrid Gilberto gerðu fræg um
það leyti sem brasilísk tónlist var að
„uppgötvast“ í Bandaríkjunum og
víðar, skapi Felicidade kryddaða
stemmningu heitrar sumarnætur,
sem á einkar vel við þessa dagana.
-------*-♦-♦-----
Valin listamaður
mánaðarins
LÍNA Rut Wilberg er listamaður
mánaðarins hjá www.artgall-
eryfold.com.
Lína Rut Wilberg, fædd 11. mars
1966, stundaði nám í listförðun í
París 1986 til 1987. Hún lauk námi
úr málaradeild Myndlista- og hand-
íðaskóla Islands 1994 og Accademi di
Belle Arti, Flórens 1996.
Lína Rut hefur haldið þrjár einka-
sýningar og 1997 tók hún þátt í
Haustsýningu Listaskálans í Hvera-
gerði en það var samsýning.