Morgunblaðið - 16.07.2000, Síða 10

10 SUNNUDAGUR 16. JÚLÍ 2000
MORGUNBLAÐIÐ
Hófleg verðbólga
ekki áhyggjuefni
Joseph E. Stiglitz lét nýlega
af störfum sem aðstoðar-
bankastjórí Alþjóðabankans
eftir að gustað hafði um hann
*
í því starfi. I samtali við Har-
ald Johannessen lýsir hann
meðal annars skoðunum sín-
um á viðkvæmum gjaldmiðl-
um, háum vöxtum seðlabanka
og því sem hann telur óþarfar
áhyggjur af verðbólgu. Hann
ræðir um árangur Banda-
ríkjastjórnar innanlands og
áhrif viðskiptafrelsis á þróun-
arlöndin. Loks lýsir hann
skoðun sinni á nýtingu auð-
linda á borð við fískinn í sjón-
um umhverfís Island.
Morgunblaðið/Arni Sæberg
JOSEPH E. Stiglitz var hag-
fræðiprófessor við Stan-
ford-háskóla í Kaliforníu í
Bandaríkjunum þegar hann
tók sér frí til að takast á
hendur að leiða hagfræðingaráð
Clintons Bandaríkjaforseta árið 1993.
Hann tók við stöðu aðalhagfræðings
og aðstoðarbankastjóra við Alþjóða-
bankann árið 1997 og gegndi þeim
stöðum þar til fyrir skömmu að hann
ákvað að snúa sér að kennslu og rann-
sóknum á nýjan leik.
Stiglitz var forseti Bandaríska hag-
fræðingafélagsins árið 1983 og hefur
ritað fjölda greina um efnahagsmál.
Hann hefur ekki látið sér hina
akademísku umræðu um efnahags-
mál nægja heldur hefur hann lengi
tekið virkan þátt í umræðum um
efnahagsmál í fjölmiðlum - of virkan
þátt að sumra áliti, eins og fram kem-
ur hér á eftir.
Hagkerfi á stærð
við meðalstórt fyrirtæki
Síðustu daga hafa verið miklar
hræringar í viðskiptum með islensku
krónuna og hún hefur lækkað nokk-
uð. Þetta hefur leitt huga sumra að
smáum gjaldmiðlum, hver telur þú að
sé framtíð þeirra?
„Ég vil nú ekki tala mikið um ís-
lensku krónuna sérstaklega, þar sem
ég hef ekki getað kynnt mér það sem
er að gerast hér með hana, en um litla
gjaldmiðla má almennt segja að hægt
er að gera atlögur að þeim. Það má
líta á þetta út frá því að hagkerfí lítilla
gjaldmiðla eru ef til vill ekki stærri en
meðalstórt fyrirtæki á bandaríska
hlutabréfamarkaðnum og í kringum
þau getur spákaupmennska skapað
óhóflega svartsýni eða bjartsýni og
þar með mikið flökt í verði. Hið sama
getur átt við um hvaða eign sem er,
þar á meðal gjaldmiðil. Þetta er eitt af
því sem hefur komið mjög skýrt fram
á síðasta aldarfjórðungi eða svo.
Gjaldmiðlaspákaupmenn vita af
þessu og hið mikla fjármagn sem þeir
geta safnað saman gefur þeim færi á
aðspilaáþetta.
Vandamálin hafa stundum orðið
meiri en ella hjá stjómvöldum sem
hafa viljað vel og verið með ágætan
efnahag, en samt orðið fyrir atlögu.
Sterkt hagkerfi laðar að sér meira
fjármagn og stjómvöld sem hafa
áhyggjur af verðbólgu hækka vexti.
Hærri vextir.gera það að verkum að
það verður jafnvel enn álitlegra fyrir
útlendinga að koma með peninga inn í
landið. Þetta getur enn aukið á þensl-
una í hagkerfinu, jafnvel þótt stjóm-
völd vinni að hluta til á móti með því
að safna upp gjaldeyrisforða og þó að
þau leyfi genginu að hækka eitthvað
og búi ekki við fastgengisstefnu eins
og Tæland gerði til dæmis. Um þessa
stefnu Tælands var deilt og mörg
okkar töldu að vandamál Tælands
hefðu jafnvel getað orðið verri ef
stjómvöld hefðu leyft genginu að
hækka. Þetta stafar af því að ef spá-
kaupmenn ákveða að gera atlögu eða
væntingar breytast og allir reyna að
fara með peningana sína út úr land-
inu getur gengið fallið enn meira ef
því hefur verið leyft að hækka áður.
Hluti þessa vandamáls er að lán-
takan sem oft á sér stað þegar vextir
eru háir og vaxtamunur mikill er yfir-
leitt óvarin. Þetta er markaðsbrestur
því fólk ætti að kaupa tryggingu gegn
þessu. En þessi markaðsbrestur staf-
ar annaðhvort af því að fólk er of
bjartsýnt og áttar sig ekki á áhætt-
unni og flökti gjaldmiðla eða vegna
þess að svo stór hluti efnahagslífsins
er í þessari stöðu að þegar gengið fell-
ur verður ríkisstjómin að grípa til
einhverra björgunaraðgerða. Þetta
höfum við séð gerast aftur og aftur.
Grípi ríkisstjórnin til björgunarað-
gerða er ekki um eins mikla áhættu
einkaaðila að ræða og annars hefði
verið. Áhætta samfélagsins er hins
vegar mjög mikil því ríkisstjómin
tekur á sig áhættu einkaaðilanna.
Þetta er ástæðan fyrir því að margir
okkar segja að ríkisstjómin verði íyr-
irfram að takmarka áhættuna, því
einkageirinn muni alltaf trúa því -
sama hversu oft hinu gagnstæða er
haldið fram - að gripið verði til björg-
unaraðgerða ef nægilega margir
lenda í vandræðum. Það kann því að
vera að ekki sé nóg að segjast ekki
ætla að grípa inn í ef illa fer, heldur
verði að setja reglur, beita sköttum
eða einhverjum öðmm aðferðum til
að hafa áhrif á hegðun einkaaðila."
Breyttur viðskiptahalli
Hvernig er það með svona atlögur
spákaupmanna eins og þú talar um,
telurðu að þeir geti hagnast á þeim
þótt undirstöður efnahagslífsins séu í
lagi?
„Margir sögðu í upphafi kreppunn-
ar í Asíu að einungis lönd með veika
efnahagsstjóm yrðu fyrir atlögu. Eitt
af því sem allir vom sammála um í lok
kreppunnar í nóvember 1998 var að
þetta stæðist ekki. Jafnvel lönd með
góða efnahagsstjóm geta orðið fyrir
atlögu. Ef þau hafa nægan gjaldeyris-
forða standa þau atlöguna ef til vill af
sér, en þau geta engu að síður orðið
fyrir henni.
Eitt frægasta dæmið um þetta er
Hong Kong, sem hafði mjög mikinn
gjaldeyrisforða og hafði fylgt mjög
góðri efnahagsstefnu - ekki fullkom-
inni að vísu enda em mannanna verk
það aldrei. Hong Kong varð fyrir
mjög harðri atlögu spákaupmanna en
stjórnvöldum tókst að grípa inn í af
miklu afli, bæði á hlutabréfa- og
gjaldeyrismarkaði, og komu þannig á
stöðugleika á ný. Ríkisstjómir spá-
kaupmennskulandanna, svo sem
Bandaríkjanna, gagnrýndu stjóm-
völd í Hong Kong mikið fyrir að hafa
farið út fyrir mörk eðlilegra inngripa.
En staðreyndin er sú að með þessu
varð gjaldmiðillinn stöðugur og
markaðurinn einnig og ríkið endaði
með að græða stórar fúlgur á öllu
saman.
Niðurstaðan er því sú að það em
ekki aðeins lönd með slæma efna-
hagsstefnu sem verða fyrir atlögu.
Spákaupmenn geta reynt að græða -
og tekst það jafnvel stundum - á
löndum þar sem undirstöður efna-
hagslífsins em ekki veikar.
Viðhorf til þessa hafa líka breyst af
annarri ástæðu, en það er deilan um
það hvort hægt er að vera með við-
varandi viðskiptahalla. Því var áður
haldið fram að ekki væri hægt að búa
við mikinn viðskiptahalla til langs
tíma og ríki sem gerðu það ættu því
frekar á hættu en önnur að verða
fyrir árás. Það var töluvert til í þessu
þegar litið er til ástandsins í
Rómönsku-Ameríku á áttunda ára-
tugnum þar sem viðskiptahallinn var
afleiðing lántöku ríkisins vegna halla-
rekstrar ríkissjóðs. En munurinn er
sá að Asía og ísland hafa afgang af
ríkissjóði.
Hagfræðin segir okkur að einka-
geirinn taki aðeins lán ef lántakan
skilar nægu til að greiða skuldina, og
einkaaðilar láni aðeins ef þeir telja sig
munu fá lánin endurgreidd. Þannig
að hugtakið „viðvarandi viðskipta-
halli“ tekur á sig aðra merkingu þeg-
ar um lán milli einkaaðila er að ræða.
Hér þarf þó að gera einn fyrirvara,
sem er sá sami og ég gerði hér á und-
an um markaðsbrest. Ef báðir aðilar
trúa því að ríkið muni grípa til björg-
Ég tel þessar athuga-
semdir [mótmælend-
anna i Seattle] eiga
fyllilega rétt á sér, en
med þeim fylgdi þó
gamaldags barátta
gegn hvers kyns f ram-
förum og frjálsri
verslun.
Því var áður haldið
fram að ekki væri
hægt að búa við mik-
inn viðskiptahalla til
langs tíma og ríki sem
gerðu það ættu því
frekar á hættu en önn-
ur að verða fyrir árás.
unaraðgerða er þetta svipað því sem
var í Rómönsku-Ameríku þegar ríkis-
stjómin stóð fyrir fjárstreyminu því
þetta virkar svipað og ríkið beri
ábyrgðina og taki áhættuna.“
Ríkið grípi inn í fyrirfram
Er ekki réttara að tala um n'kis-
brest i þessu tilviki, þai- sem það eru
afskipti ríkisins sem hafa valdið þess-
um væntingum einkaaðila?
„Hér þarf að líta á tvær staðreynd-
ir. Sú fyrri er að ríkisstjómir stjóma
heiminum og væntingar ráðast ekki
aðeins af því hvað ein tiltekin ríkis-
stjórn gerir. Alþjóðagjaldeyrissjóð-
urinn hefur beinlínis sagt ákveðnum
ríkisstjómum að þær eigi að grípa inn
í, þannig að afskipti ríkisins hafa ver-
ið hefðbundin leið í þessum málum.
Ég held að það sé af þessum sökum
sem margir álíta að ríkið eigi að grípa
inn í fyrirfram, enda er mjög erfitt
fyrir ríkið að grípa ekki inn í þegar
slíkt ástand hefur skapast. Þess
vegna þarf að hafa afskipti af frjálsu
flæði fjármagns og hafa reglur í
bankakerfinu til að koma í veg fyrir
að fyrirtæki lendi í slæmri stöðu að
þessu leyti.
Svarið er þvi í stuttu máli að þama
er ríkisbrestur, en hann felst í því að
grípa ekki inn í til að koma í veg fyrir
að svona staða komi upp.
Hægt er að segja, og miða þá við
Tæland en ekki Island sérstaklega,
að ríkisstjómin hafi staðið frammi
fyrir ákveðnum vanda þar. Tvenns
konar stefna hafi komið til greina, og í
því sambandi þarf að líta til erlendu
skuldarinnar og stöðu skuldunaut-
anna hennar vegna. Annars vegar
mátti hækka vexti til að stuðla að því
að fjármagn kæmi aftur inn í landið
og styðja þannig við gengið. Hins
vegar mátti láta gengið falla og taka
til að því loknu, ef svo má segja.
Menn eins og ég hafa haldið því
fram að við aðstæður eins og í Tæ-
landi skili það ekki árangri að hækka
vexti vegna þess að margir séu svo
skuldsettir að hækkun vaxta leiði til
gjaldþrota en ekki þess að trú manna
á efnahagslíf landsins batni. Fjár-
magn komi því ekki inn í landið held-
ur verði fjármagnsflótti vegna þess
að trú manna á landinu verði að engu
og það fari inn í efnahagslægð og
kreppu sem sé aukið á með sam-
drætti í fjármálum hins opinbera.
Þama var því allt gert til að drepa
efnahagslífið og svo lýstu menn undr-
un sinni á að fjármagn streymdi ekki
inn í landið. Én fjármagn streymdi
sem sagt úr landi og gjaldmiðillinn
félL
Þeir héldu sem sagt að þeir stæðu
frammi fyrir vali, þ.e. að þeir gætu
hækkað vexti og stutt þannig við
gjaldmiðilinn, en staðreyndin er sú að
þeir höfðu ekkert val því þeir hækk-
uðu vexti og drápu gjaldmiðilinn.
Niðurstaðan varð því sú versta sem
hægt var að hugsa sér, því með þessu
drápu þeir líka bæði smáfyrirtækin
og iðnfyrirtækin og skuldastaðan er
slæm.
Ef þeir hefðu látið gengið falla
hefðu tveir hópar aðallega fundið fyr-
ir gengislækkuninni. Annar var fast-
eignafélögin, en það var vegna stöðu
þeirra og mikils offramboðs. Þetta
var staðbundinn vandi og gjörólíkur
ástandinu hér á landi. Hinn hópurinn
er útflytjendumú, en hann er í raun
varinn fyrir þessu því hann hagnast á
lækkun gengisins um leið og hann
verður fyrir tapi í efnahagsreikn-
ingnum. I þessu tilviki var því alveg
ljóst að stefna Alþjóðagjaldeyris-
sjóðsins um að halda uppi gengi
gjaldmiðilsins var röng.
Malasía fór aðra leið, sem kom
nokkuð vel út fyrir hana. Það sem
hún gerði var að draga úr útstreymi
fjármagns með reglum og skatt-
heimtu þar til fólk róaðist. Og þegar
fólk var orðið rólegt vom reglurnar
afnumdar og þá streymdi fjármagn
ekki úr landi og stöðugleiki komst á.“
Væg verðbólga ekki skaðleg
I umræðu um stýrivexti seðla-
banka er oft gengið út frá því að valið
standi á milli hárra vaxta og hárrar
verðbólgu. Nýlega hafa verið skrifað-
ar skýrslur og greinar um þetta og
sumir hafa haldið því fram að betra sé
að lifa við lítils háttar verðbólgu en of
háa vexti. Er svona beint samband
þama á milli?
„Ef maður lítur á háa vexti eina og
sér og án reglna á fjármálamarkaði
og í bankakerfi slá þeir ekki endilega
á verðbólgu því þeir draga meira fjár-
magn inn í landið. Meira fjármagn
getur örvað hagkerfið og það er þessi
örvun sem stafar af umframeftir-
spuminni sem veldur verðbólgunni.
Þannig að háir vextir tryggja ekki
endilega lága verðbólgu.
Þeir hafa dáh'til áhrif því hækkun
gengisins vinnur gegn verðbólgunni,
en þeir draga ekki endilega úr heild-
areftirspum innanlands ef fjármagni
er leyft að flæða afskiptalaust inn í
landið.
Annað sem ég vil nefna er að al-
mennt talað hefur væg verðbólga
ekki slæm áhrif á hagvöxt. Niður-