Morgunblaðið - 16.07.2000, Blaðsíða 30

MORGUNBLAÐIÐ
30 SUNNUDAGUR 16. JÚLÍ 2000
V
SKOÐUN
' AVANAEFNAVANDINN A
ERINDIVIÐ OKKUR OLL
Björn Matthías
Hjálmarsson Halldórsson
Helstu lögleg og ólögleg ávanaefni, nafngiftir þeirra og notkun
Flokkur og heiti ávanaefnis Lögleg: Notkun
Áfengi (etanól) bjór, léttvín, brennd vín, líkjörar, kokteilar
Tóbak (nikótín) sígarettur, píputóbak, munntóbak (skro), neftóbak
Koffín kaffi, te, kakó, svartir gosdrykkir, súkkulaði
Læknislyf kvíðastillandi lyf, róandi lyf í töflum og sprautum
Ólögleg: - mjúk ávanaefni (tetrahýdrókannabínól)
Hass Fteykt, tuggin, borðuð í geymköku (space cake),
Maríhúana drukkin í vatns-/mjólkursoði (bhang/bahang eða ganja)
- hörð ávanaefni
Heróín sogið í nef („snorting”), sprautað undir húð („skinpopping") og í æð („mainlining”)
Kókaín sogið í nef, reykt (crack-cocaine), sprautað undir húð og í æð.
Amfetamín (speed) reykt, tekið í nef, sprautað í æð eða undir húð til inntöku (duft/töflur)
Díma (ecstacy) töflur, hylki eða mixtúra (drykkur) til inntöku
Lýsergíð (LSD, sýra) töflur til inntöku
Englaryk (PCP, phencyclidine) reykt
Athugasemdir við töflu: Ettir því sem við á er heiti virka efnisins eða gælunafni, skotið innan
sviga. Flest ávanaefni má nota á marga vegu. Hversu slæmar sem afleiðingar ávanaefnis annars
eru, versnaþær tii muna þegar fólk tekur að sprauta efninu í æð. - Orðið eiturlyf yfir ólögleg
ávanaefni er ónákvæmt. Áfengi og tóbak eru lika eituriyf. Heitið ólöcjlegt ávanaefni ýtir ekki undir
fotdóma og fyririitningu á notanda þess. Hugmyndin aö nýyrðinu dima kom við rýni í hina
efnafræðilegu skammstöfun: MDMA; 3,4- metýlendíoxýmetýlamfetamín. Lyfhrif þess eru
athafnasöm víma (dínamíts/dínamós-víma)
Pessi grein birtist í
Morgunblaðinu fyrir
nokkrum vikum, en
vegna ónákvæmni í
uppsetningu hennar þá,
* er hún birt aftur.
Á ÍSLANDI aukast
vandamál vegna ávana-
efna eins og í öðrum
vestrænum löndum.
Gömlu fjendumir
áfengi og tóbak sækja í
sig veðrið, a.m.k. meðal
ungs fólks, á sama tíma
og ólögleg ávanaefni
skjóta okkur skelk í
bringu. Samfélagsleg
vandamál vegna harðra
og mjúkra ávanaefna (e. hard and
soft drugs) á Vesturlöndum eru ný af
nálinni, eða 40-50 ára gömul. Alntgi
okkar á þvi hversu almenn ávana-
efnaneysla er ræðst af þeim alvarlegu
fylgikvillum sem hún veldur. Annars
vegar heilsumissi, aukinni sýkingar-
hættu, félagslegri hnignun og sáiar-
kröm notandans þegar verst lætur.
Hins vegar er notkun ávanaefna
tengd glæpum. Talið er að 5 miHjónir
manna deyi árlega í heiminum vegna
reykinga og áfengisdrykkju en tvö
hundruð þúsund látist af völdum
ólöglegra ávanaefna á sama tíma (töl-
ur frá Sameinuðu þjóðunum).
Við teljum rétt að segja frá ávana-
.efnum á þessum vettvangi, þar sem
við trúum því að án virkrar þátttöku
almennings verði ávanavandanum
ekki komið í bærilegra horf. Vonandi
tekst okkur að vekja einhvem tii inn-
hugsunar um lausnir í þessum mikil-
væga málaflokki. Sterkur pólitískur
vilji er nú til þess að taka á þessum
vanda á Islandi.
Hvað eru
ávanaefni?
Notkun efna sem hafa áhrif á hug-
arástand manna hefur fylgt okkur frá
því að sögur hófust. Slík efni eiga það
sammerkt að vera ákaflega vandmeð-
farin og hafa flest ávanahættu í för
með sér. Ávanaefni eru notuð sem
fylling í félagslegar hefðir. Trúarleg
‘ markmið með neyslu ávanaefna
þekkjast en læknisfræðilegum
ábendingum hefur fækkað með nýj-
um og betri lyfjum. Ávanaefhi eru
markaðsvörur sem hafa áhrif á starf-
semi heilans. Ekkert þeirra er full-
komið. Hvert þeirra mn sig getur
aukið á IífsfyUingu notandans en
ávanabinding getur valdið heilsu-
missi og félagslegri eymd.
Ávanaefni eru leyfð og bönnuð (sjá
töflu). Vímuefni eru öll þessi efni að
undaskildum koffini og nikótíni.
Neysla á koffíni er samofin daglegu
lífi. Flest höfum við trúlega ávana í
koffín. Það er skaðlausast af þessum
efnum. Ómálga bömum er rétt
súkkulaði og öldungar skilja við með
r kaffisopa í munninum (bæði eru upp-
sprettur koffíns). Koffín veldur ekíd
ffloi, þótt ávani í það þyki sterkur og
fráhvarfseinkenni þess hvimleið.
Fljótt á litið virðumst við aðeins hafa
gagn og ánægju af þessari koffín-
neyslu en fylgifiskar eru tveir: Ann-
ars vegar er mikil þörf fyrir magalyf í
okkar heimshluta (kaffið ertir maga-
slímhúðina). Hins vegar venst heili
okkar í frumbemsku á örvandi efni
sem veldur fráhvarfseinkennum.
Vandræðalítil neysla koffíns gæti
vakið með okkur falska trú á öryggi
efna sem hafa áhrif á heilastarfsem-
7ina.
Segja má að með notkun á amfeta-
míni, dímu og kókaíni (með öflugustu
vimugjöfum sem þekkjast) sé verið
að sækjast eftir vímu og margföldum
örvandi áhrifum koffíns. Kókaín eða
heróín sem sprautað er í æð era trú-
lega hættulegust ávanaefna. Því mið-
^ur vita fæstir meira um eiginleika og
‘fylgikvilla ávanaefna, þegar þeir
hefja notkun þeirra, en smábamið
sem fær fyrsta koffínskammtinn
(súkkulaðimolann).
Ávanaefni frá S-Ameríku
KofSn er mest notaða ávanaefni
sem tíí er. Nikótín (ávanaefnið í
tóbaki) er með eitraðustu efnum sem
neytt er. Það er unnið úr tóbaks-
plöntunni (Nicotiana tabacum) sem
uppranalega óx í Ameríku. I lok
fimmtándu aldar fundu Kólumbus og
samferðamenn hans indíána reykj-
andi tóbak. Trúlegt er að þeir fyrr-
töldu hafi tekið þennan sið með sér til
Evrópu. Á16. öld var nikótín notað til
lækninga. Reykingar valda krabba-
í nýlegri skýrslu sem
unnin var fyrír land-
læknisembættið er því
haldið fram, segja
Bjöm Hjálmarsson og
Matthfas Halldórsson,
að ólíkar stjórnarstefn-
ur í ávana- og fíkniefna-
málum, ráði litlu um
heildarneyslu
ólöglegra ávanaefna.
meini og hjarta- og æðasjúkdómum
auk fleiri heilsufarsvandamála, svo
sem getuleysi.
Kókaín er unnið úr kókaplöntunni
(Erythroxylon coca) sem vex í aust-
urhtíðum Andesfjalla, einkum í Perú
og Bólivíu. Indíánar þessara fjalla-
héraða hafa í aldaraðir tuggið kóka-
blöð sér til örvunar og til þess að auka
úthald sitt. Coca-Cola innihélt kókaín
fram til ársins 1903 er það var bann-
að. Framleiðendur komu þá nýju
ávanabindandi efni fyrir í gosdrykkn-
um (koffíni). Kókaín er örvandi efni,
staðdeyfandi og æðaherpandi. Það
dregur úr þreytu og matarlyst. Það
er mjög ávanabindandi og notkun
þess á Vesturlöndum er stórt vanda-
mál.
Ávanaefni
upprunnin í Asfu
Kannabisefni er samheiti yfír
maríhúana og hass. Bæði era unnin
úr indverska (Mið-Asíu) hampinum
(Cannabis sativa). Asía er því
heimaálfa kannabisefnanna. Kanna-
bis var notað sem lyf í Kína 3000 ár-
um fyrir Kristsburð. 1000 árum síðar
hafði það borist til Indlands og var
kennt við guðinn Shiva. Hugvíkkandi
(psýkodelísk) verkun stuðlaði að
notkun kannabis við trúarathafnir.
Kannabisnotkun hefur hvimleiða
fylgikvilla og kannabisreykingar hafa
sömu heilsufarshættu í för með sér
og aðrar reykingar. Minnistraflanir
af völdum kannabisefna aukast ef
áfengis er neytt samhliða.
Ópíöt (morfín og skyld efni) hafa
verið þekkt í meira en tvo tugi alda í
Asíu og verið notuð sem lyf. Upp-
spretta þeirra er ópíumvalmúi (Pap-
aver somniferum) sem ræktaðin- er
víða um lönd en einkum í Austurlönd-
um nær (Tyrklandi) og fjær (Burma,
Laos og Taílandi). Ópíumreykingar
náðu vinsældum í austurlöndum á 18.
öld en í Evrópu og Ameríku tíðkast
þær nær eingöngu meðal innflytj-
enda frá Asíulöndum og S-Ameríku.
Morfín var einangrað úr hráópíum og
framleitt hreint í upphafi nítjándu
aldar. Morfín og skyld efni era kröft-
ugustu verlqalyf sem völ er á. Auk
verkjastillingar valda þau vellíðan,
era róandi og svæfandi. Afleiða
morfíns, heróín, var þróað sem lyf
sem átti að taka morfíni fram. Heróín
er ólöglegt ávanaefni sem hefur vald-
ið veralegu heilsutjóni og afbrota-
bylgju á Vesturlöndum.
Ávanaefni sem fundin
voru upp á Vesturlöndum
Áfengi hefur verið notað sem
róandi lyf og svefnlyf svo lengi sem
sögur ná. Það er mikið notað sem „fé-
lagsleg smurotía" og er verkjastill-
andi. Trúlega mætti líta á Evrópu
sem heimaálfu áfengisgerðar og
notkunar. Félags- og heilbrigðis-
vandamál auk allra afbrota sem
tengjast áfengisneyslu era himin-
hrópandi í vestrænum heimi. Flest
önnur ávanaefni ættuð frá Vestur-
löndum era misheppnuð lyf sem
svarti ávanaefnamarkaðurinn hefur
fært sér í nyt.
Líkt heróíni (sjá framar) kom
amfetamín fram í lyfjarannsóknum.
Amfetamín er örvandi efni sem gerir
okkur betur vakandi og eykur ein-
beitingu. Sumir finna fyrir veltíðun-
arkennd. Það er mjög ávanabindandi.
Það var talsvert notað sem lyf á ár-
unum 1940-65 en um 1970 dró úr ávís-
unum lækna á amfetamín því það
hafði of margar aukaverkanir. Það er
hættulegt ávanaefni. Það var notað í
læknisfræðiiegum tilgangi við
drómasýki hjá fullorðnum (óviðráð-
anlegur svefnhöfgi af líffræðilegum
orsökum) og á stundum við ofvirkni/
athyglisbresti hjá bömum (oftar er
þó notað Rítalín). Rannsóknir hafa
sýnt að bömum með þetta heilkenni
er hættara en öðram bömum við
notkun ávanaefna á fullorðinsaldri en
þó síður ef þau hafa fengið meðferð
með amfetamíni eða Rítalíni í æsku.
Díma er afleiða amfetamíns og ný-
liði í hópi harðra ávanaefna. Fyrst var
sótt um einkarétt á dímu sem geðlyfi
árið 1914. Hún átti að auka sam-
skiptafæmi geðsjúkra. Hún var not-
uð sem slík í Bandaríkjunum á ár-
unum milli 1960-70 en reyndist
ófullnægjandi til lækninga. Díma er
því úrelt geðlyf sem hoftónlistar-
bylgjanA blés nýju lífi í. Hratt vax-
andi dímunotkun veldur eðlilega ugg
á Vesturlöndum vegna þeirra heil-
brigðisvandamála sem henni fylgja.
Lýsergíð fannst við lyfjarannsókn-
ir árið 1938. Læknar, sálfræðingar og
skáld notuðu það sjálf á árunum 1950-
60 til þess að kanna undraveröld
sjálfsins. Lýsergíðum var jafnvel
beitt til lækninga. Alvarlegar auka-
verkanir bundu enda á feril lýsergíðs
í læknisfræði. Það veldur ofskynjun-
um, hefur hugvíkkandi (psýkodel-
íska) verkun og hefur verið notað sem
ávanaefni. Það getur hugsanlega
valdið/útleyst geðveiki. Englaryk
hefur verið notað sem svæfingalyf
fyrir dýr sem menn hafa misnotað
sem ávanaefni. Það veldur langvar-
andi geðrænum breytingum og jafn-
vel geðveiki. Afar trúlegt verður að
telja að fleiri misheppnuð lyf eigi eftir
að verða að ávanaefnum.
Hver eru áhrif ávanaefna á
heila okkar - Hvers vegna
notum við þau?
Losun dópamíns í stýrikerfi ávana
framkallar veltíðunarkennd (euphor-
ia) og er sameiginleg verkun allra
ávanaefna. Af umfangi ávanaefna-
neyslu í vestrænum heimi hljótum við
að spyrja okkur þeirrar spumingar:
Líður okkur virkiiega svona illa? -
Vímuefni breyta gjaman skynjun
okkar á umhverfinu og viðbrögðum
við því. Sum þessara efna verka örv-
andi og geta aukið afköst tímabundið.
Önnur verka slævandi og svæfandi.
Ávanaefni valda fráhvarfi, samsafni
hvimleiðra upplifana eða einkenna
sem koma fram þegar neyslu þeirra
er hætt. Áframhaldandi notkun efnis-
ins bægir fráhvarfi frá og stuðlar að
langvinnri neyslu. Þetta era glúrin
efni og slungin söluvara. Arðsemi
verslunar með þessi efni er svo mikil
að framboð þeirra er gríðarlegt.
Kæra foreldrar, verið á varðbergi
og upplýsið böm ykkar um hættuna
sem öll ávanaefni bera í skautí sér.
Látið ekki svarta markaðinn um upp-
eldið.
Ávanaefni eru
erfið við að eiga
Fyrir tilstilli nútíma verslunar- og
flutningatækni era þeir vandmeð-
fömu „gleðigjafar" sem gjörvallt
mannkyn hefur sankað að sér í ald-
anna rás allir komnir á borð Vestur-
landabúa. Stjómvaldsákvarðanir,
framboð og eftirspum stýra verðlagi
á ávanaefnum. Kröftugar frumhvatir
stýra þessum markaði. Hagnaðarvon
og fljótfærin hamingjuleit era vatn á
myllu framleiðslu, dreifingar, sölu og
neyslu allra ávanaefna, löglegra sem
ólöglegra. Sögulegar hefðir hvers
lands hafa ráðið því hvaða ávanaefni
era lögleg og hver ólögleg (sjá töflu).
Slíkar ákvarðanir era breytingum
undirorpnar.
Stjómvöld leitast við að draga úr
tjóni af völdum hættulegustu efnanna
með því að banna þau alfarið. Sæst er
á önnur ávanaefni (áfengi, tóbak) þótt
reynt sé að draga úr neyslu þeirra
með því að takamai-ka aðgang að
þeim (aldurstakmörk, sérstakar
verslanir) og með verðstýringu (há-
um neyslusköttum). Enda þótt opin-
ber tóbaks- og áfengissala dragist
saman við þetta er ekki þar með
sannað að neyslan í landinu minnki.
Smygl og heimagerð efni koma ekki
fram í opinberum tölum.
íslensk stjómvöld takmarka
áfengisframboð og sölu nokkuð um-
fram það sem tíðkast í öðram löndum
og beita hærri neyslusköttum.
Landaneysla unglinga er þekkt
vandamái. Bragg og heimagert
áfengi er uppistaðan í áfengisneyslu
stórs hluta þeirra sem neyta áfengis á
íslandi. Bjórinn var á Islandi áður en
hann var leyfður árið 1989 enda þótt
það hafi ekki komið fram í opinberam
tölum.
Ávana- og fíkniefnastefna Islend-
inga og Bandaríkjamanna era keim-
líkar en þær era gjörólíkar þeirri hoL
lensku. Bretar era þar mitt á milli. í
nýlegri skýrslu sem unnin var fyrir
landlæknisembættið er því haldið
fram að ótíkar stjómarstefnur í
ávana- og fíkniefnamálum ráði litlu
um heildameyslu ólöglegra ávana-
efna. Þessi ályktun var studd eftir-
farandi rökum:
1. Notkun kannabisefna er áþekk í
Hollandi, Bretlandi og Bandaríkjun-
um. Hún fer vaxandi í öllum þessum
löndum.
2. Heróínneysla er svipuð í Hol-
landi, Bretlandi og Bandaríkjunum
og fylgir alþjóðlegri uppsveiflu.
3. Neysla á kókaíni fer vaxandi í
heiminum. Hún er áþekk á meðal
skólafólks í Hollandi, á Bretlandi og í
Bandaríkjunum, en meðal fullorðinna
er hún trúlega almennust í Banda-
ríkjunum.
4. Notkun amfetamíns og dímu er
almennari meðal bandarískra skóla-
bama en hollenskra. í báðum löndum
vex hún greinilega.
Niðurlag
Margsannað er að bönn era ekki tíl
neins meðan fólk vill ekki fara eftir
þeim. Áfengisbannárin í Bandaríkj-
unum (1919-1933) og á íslandi (1912-
1922) sýndu að ógjömingur var að út-
rýrna áfenginu. Reynsla margra
landa sýnir að ólöglegum ávanaefn-
um verður ekki heldur útrýmt. Vask-
asta framganga tollþjónustu og
ávanaefnalögreglu á Vesturlöndum
kemur aðeins 5-10% ólöglegra ávana-
efna í hendur yfirvalda. Oftrú á
strangan lagabókstaf og framfylgni
hans er slæm þegar fengist er við
svarta ávanaefnamarkaði. Stík trúar-
brögð hafa alvarlega ókosti: Glæpa-
hneigð vex, kostnaður við löggæslu
margfaldast og heilsufari ávanaefna-
neytenda (áa) hrakar.
Við verðum því að gera þær kröfur
til stjómvalda að baráttan gegn notk-
un og skaðsemi ávana- og fíkniefna
hafi ekki fleiri fylgikvilla eða ókosti
en efnin sjálf. Áuk þess verður al-
menningur að gera sér ljóst að án
þátttöku hans í þessari baráttu er um
óleysanlegan vanda að ræða. Látum
af fordómum, vöndum uppeldi bama
okkar, tökumst í hendur og ráðumst
að rót vandans sem er fólgin í ístöðu-
leysi, neyslusemi, nautnaþrá og van-
líðan okkar sjálfra. Hvað skyldi valda
þeim?
★House á sér einar tólf skýringar í ensk-
íslenskri orðabók Amar og Orlygs sem gefin
var út í Reykjavík árið 1984. House music
(hoftónlist) finnst ekki í þessari bók en house
party (hofhátíð) er sagt „partí sem stendur yfir
í nokkra daga (oft yfir helgi).“ Landnáms-
mennimir okkar blótuðu goðin í hofum sínum
og stóðu svallveislur þeirra í nokkra daga.
Bjöm er bamalæknir og Matthías er
aðstoðarlandlæknir.