Morgunblaðið - 23.09.2000, Síða 36

36 LAUGARDAGUR 23. SEPTEMBER 2000
MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
RÚV bregst við kostnaðar-
hækkunum með hagræðingu
og aukinni markaðssókn
STUNDUM geri ég
mér það til afþreying-
ar á kvöldin og um
helgar að lesa rit-
stjómargreinar Morg-
unblaðsins. Á laugar-
daginn fjallaði seinni
leiðari blaðsins um
„ríkisrekið afþreying-
arsjónvarp" og hvað
því ætti ekki að leyfast
í tekjuöflunarskyni og
dagskrárviðmiðum.
Afþreying er afstætt
hugtak og ég ætla ekki
að setja mig opinber-
lega í dómarasæti um
hvað sé hollt og hvað
slæmt í þeirri dægra-
styttingu sem fjölmiðlar bjóða ís-
lenzkum almenningi og skilgi'einist
sem afþreyingarefni. I sögulegu
samhengi verður ekki um villzt, að
einmitt afþreyingin, hið örvandi
andrúm í hléum frá brauðstriti og
fábreytilegum hversdagleika, hefur
fært okkur þjóðlegustu menningar-
verðmætin, kynslóð fram af kynslóð.
Áhorfendur sjónvarps Ríkisútvarps-
ins kjósa helzt „góða afþreyingu"
fyrir afnotagjöldin sín. Það sýna
kannanir. Og afþreyingarefnið getur
verið með ýmsu móti, allt frá For-
múlu-kappakstri til fræðslumynda
um heimilishagi íslenzku hagamús-
arinnar. Öflug fréttaþjónusta og ís-
lenzkt skemmtiefni er þó jafnan efst
á blaði, þegar fólkið er spurt. Og er
það ekki einmitt í anda nútíma
markaðsfræða og
stjórnvísinda að spyrja
fólkið sjálft, hvemig
það vilji sjá peningum
sínum varið?
Ríkisútvarpið á lög-
um samkvæmt að inn-
heimta afnotagjöld,
sem aðrir sambærilegir
fjölmiðlar njóta ekki.
Afnotagjöldin standa
undir 67% af rekstri
sjónvarps og útvarps
Ríkisútvarpsins, þar af
fær Sjónvarpið í sinn
hlut 2/3, þannig að not-
endur greiða 1400 kr. á
mánuði fyrir alla dag-
skrá Sjónvarpsins. Sú
verðlagning þolir fyllilega saman-
burð við áskriftargjöld annarra ís-
lenzkra fjölmiðla eins og hún kemur
við pyngju greiðenda og miðað við
það efni, sem í boði er.
Ekki kemur það neitt á óvart að
keppinautar líti markaðsstarfsemi
Ríidsútvarpsins fremur óhýru auga
en hafa ber í huga að stjórnvöld hafa
meðvitað gert stofnuninni að mæta
kostnaðarhækkunum í verðþenslu
síðustu missera með því að hagræða
og auka sértekjur sínar af hrein-
ræktaðri markaðsstarfsemi. Um 6%
á þessu ári samkvæmt forsendum
fjárlaga yfirstandandi árs. Þetta
verður að skoða í beinu samhengi
við þá staðreynd að afnotagjöld hafa
hækkað um aðeins 5% sl. 7 ár, og er
það að sjálfsögðu mjög meðvituð
Útvarp
Ríkisrekin afþreying í
sjónvarpi allra lands-
manna, segir Markús
Örn Antonsson, stendur
fyrir sínu.
ákvörðun löggjafans.
Lögum samkvæmt eru heimildir
Ríkisútvarpsins til öflunar sértekna
fyrst og fremst fólgnar í auglýsinga-
sölu og kostun dagskrárliða. Að
öðru óbreyttu mun því Ríkisútvar-
pið nýta sér þessa tekjumöguleika
til hins ýtrasta eins og því ber nauð-
syn til í því skyni að halda úti eins
myndarlegri dagskrá og frekast er
kostur og aðstæður á markaðnum
leyfa hverju sinni. Um stefnumar-
kandi ákvarðanir að þessu leyti hef-
ur ávallt verið haft fullt samráð við
útvarpsráð líkt og gerist um allar
heildaráætlanir varðandi niður-
stöður í rekstri Ríkisútvarpsins,
enda er verið að afla stofnuninni
tekna til að halda úti þeirri dagskrá,
sem útvarpsráð í umboði Alþingis
hefur endanlegt ákvörðunarvald um.
Um fjármögnum fjölmiðla í al-
mannaþágu væri hægt að rita langt
mál. í þeim efnum er allt breyting-
um undirorpið. Oft er vitnað til þess
að brezka ríkisútvarpið BBC sé rek-
ið fyrir afnotagjöld einvörðungu og
keppi ekki á markaðnum við aðra
fjölmiðla. Þetta skuli menn taka sér
til fyrirmyndar á Islandi. Það er
hins vegar út í hött að miða við
BBC, sem sakir sterkrar stöðu sinn-
ar á hinu enskumælandi heimsmar-
kaðssvæði getur selt afurðir sínar
um víða veröld og haft af því gríðar-
legar tekjur eftir frumflutning
heima í Bretlandi. Og það eru engar
smátekjur sem fást með afnota-
gjöldum í 60 milljón manna samfé-
lagi. Að öllu samanlögðu eru ár-
stekjur hins ríkisrekna BBC
svipaðar og íslenzka ríkisins.
Víðast í Vestur-Evrópu eru aðal-
tekjustofnar fjölmiðla í almanna-
þágu blandaðir í ýmsum hlutföllum,
þ.e. afnotagjöld, auglýsingar og
kostun. Eins og fram kom í ágætu
viðtali Morgunblaðsins við útvarps-
stjóra írska ríkisútvarpsins í sl. viku
eru auglýsingar þar á bæ yfir 60% af
heildartekjum. Hið ríkisrekna af-
þreyingarsjónvarp á Irlandi, sem
einnig nýtur afnotagjalda af meir en
milljón greiðendum, er þar af leið-
andi miklum mun markaðssæknara
en Ríkisútvarpið. Á Norðurlöndun-
um, þar sem auglýsingar og kostun í
ríkisreknum fjölmiðlum hafa verið
nánast bannorð hjá stjórnvöldum og
almenningi, fellur hvert vígið af
öðru. Norska ríkisútvarpið hefur
fengið lagaheimild til að birta
auglýsingar á Netinu og í texta-
varpi, og finnska ríkisútvarpið fékk
nýlega leyfi til að leita kostunar við
Markús Örn
Antonsson
helztu íþróttaviðburði í sjónvarpi.
Hvergi er þó nauðsynin íyrir bland-
aða tekjuöflun augljósari en hér í fá-
menninu á Islandi, þar sem leitast
er við að halda úti útvarpi og sjón-
varpi í almannaþágu og bera það
dagskrárlega saman við stöðvar í
smáríkjum annars staðar í álfunni
með hið minnsta tólf- til tvítugfalt
fleiri afnotagjaldagreiðendur að
bakhjai'li en raunin er hér.
Ríkisrekin afþreying er til í ýms-
um myndum hérlendis og algjörlega
óþarft að telja upp allar helztu
menningarstofnanir í því sambandi.
Eftirminnilegar umræður fóru fram
um hlutverk Þjóðleikhússins sem
menningarstofnunar á þjóðlegum
grunni þegar Guðlaugur Rósin-
kranz, þáverandi þjóðleikhússtjóri,
réðst í það stórvirki að láta setja
upp My Fair Lady 1962. Mörgum
fannst þetta lágkúrulegt og íslenzk-
um leikritaskáldum þótti freklega
framhjá sér gengið við val verkefna.
Nýlegar blaðadeilur um viðleitni
Þjóðleikhússins til að fá leyfi til sýn-
ingar á erlendum söngleik í sam-
keppni við einkaleikhús, sýna gjörla
að ráðamenn í hinu ríkisrekna Þjóð-
leikhúsi eru sér enn mjög meðvitað-
ir um gildi þess fyrir íslenzka leik-
húsgesti og fjáröflun leikhússins til
annarra góðra verka að hleypa er-
lendum straumum afþreyingar um
svið þess og sali. Það er því ekki alls
kostar rétt af leiðarahöfundi Morg-
unblaðsins að stilla „afþreyingar-
efni“ og því sem hann kýs að nefna
„úrvalsefni" upp sem gjörsamlega
andstæðum pólum.
Ríksrekin afþreying í sjónvarpi
allra landsmanna stendur fyrir sínu.
Hún á stuðning fjöldans og vonandi
tekst okkur æ betur að auka ánægju
fólks með meiri fjölhæfni í íslenzkri
dagskrá til frekari aðgreiningar frá
þeirri froðu, sem flæðir út úr öllum
gáttum hinnar heimsvæddu fjölmiðl-
unar. En hin íslenzka viðleitni kost-
ar sitt. Það ætti öllum að vera ljóst.
Höfundur er útvarpsstjdri.
JLó&'
JjPt Nýja ~
■Lí tlifali hreinsunin
gsm 897 3634
Þrif á rimlagluggatjöldum.
o
ts
o
HELLUSTEYPA JVJ
Vagnhöfða 17
112 Reykjavík
Sími: 587 2222
Fax: 587 2223
Gerið verðsamanburð
Tölvupústur: sala@hellusteypa.is
Það sem hjartað þráir...
í TILEFNI af
fyrsta alþjóðlega
hjartadeginum 24.
september nk. finnst
mér rétt að beina at-
hygli manna að mikil-
vægi góðrar næringar
til vamar hjartasjúk-
dómum. Meira en
þriðji hver karlmaður
og fjórða hver kona
fær hjartasjúkdóm á
lífsleiðinni. Æðakölk-
un byrjar um tvítugt
og ágerist með árun-
um. Við æðakölkun
þrengjast æðarnar og
minna magn blóðs
kemst til vefjanna. Það leiðir til
súrefnisskorts á viðkomandi svæð-
um. Það sem eykur líkurnar á æða-
kölkun eru fyrst og fremst reyking-
ar, fjölskyldusaga um æðakölkun,
há blóðfita, hár blóðþrýstingur,
sykursýki, offita, streita og lítil
hreyfing.
Dagleg fæða hefur áhrif á hjarta-
heilsu með margvíslegum hætti en
mestu máli skipta þó áhrif fæðunn-
ar á styrk blóðfitunnar kólesteróls.
Hátt kólesteról er einn helsti
áhættuþáttur hjartasjúkdóma. Mat-
aræðið, og þá fyrst og fremst fitan í
fæðunni, hefur afgerandi áhrif á
styrk kólesteróls. Lækkun á kólest-
eróli í blóði lækkar dánartíðni
tengda hjarta- og æðasjúkdómum.
Kólesteról blóðs er bundið sér-
stökum flutningsefnum sem nefnast
fituprótein en helstu flokkar þeirra
eru HDL eða eðlisþungt fituprótein
og LDL eða eðlislétt fituprótein.
Heilbrigðir, vel nærðir einstakling-
ar geta verið með kólesteról í blóði
allt frá 3 millimólum í lítra í yfir 10
millimól. Því hærra sem kólesteról-
ið er því meiri líkur eru á æðakölk-
un en þá skiptir líka máli hvort um
er að ræða hækkun sem bundin er
LDL eða HDL. LDL hefur til-
hneigingu til að setjast í æðaveggi
og valda æðakölkun.
HDL hefur aftur á
móti ekki slík áhrif og
talið er æskilegt að
styrkur HDL sé sem
hæstur en HDL stuðl-
ar að flutningi kólest-
eróls úr æðaveggjum
til lifrarinnar. Því er
oft talað um „góða kól-
esterólið" og er þá átt
við HDL-kólesteról en
LDL er á sama hátt
nefnt „vonda kólester-
ólið“. Mikilvægt er að
gera sér grein fyrir að
það er neysla harðrar
fitu og ekki kólesteról-
neysla sem skiptir mestu máli, þó
getur einnig verið ástæða til að
skerða kólesterólneyslu. Æskilegt
er að HDL-kólesteról sé að
minnsta kosti einn fjórði hluti af
kólesteróli í heild, þ.e.a.s. LDL og
HDL. Mælst er til þess að heildar-
kólesteról sé minna en 6 millimól í
lítra en lægra en 5 ef æðaþrengsli
eða önnur æðakölkun er til staðar.
Aðalatriðið er að minnka fítu-
neysluna og mælir manneldisráð
íslands með að fullorðnir fái 25-35
% orkunnar frá fítu en börn og
unglingar 30-35 %. Samkvæmt
neyslukönnunum hefur þetta hlut-
fall verið mun hærra og allt að 40
%. Takmörkun fituneyslu er einnig
mikilvæg til að fyrirbyggja offitu.
Það gefur síðan svigrúm til þess að
auka neyslu á fituminni vörum sem
innihalda mikið af næringarefnum.
Þá er t.d. átt við grænmeti og
ávexti en þessar fæðutegundir eru
ríkar af vítamínum og öðrum efnum
(t.d. flavónóidum) sem hafa and-
oxunaráhrif en þau eru líklega þýð-
ingarmikil við að fyrirbyggja
hjarta- og æðasjúkdóma og einnig
krabbamein. Helstu aðferðir við að
stilla fituneyslu í hóf eru að smyrja
brauðið minna, velja magrar mjólk-
urvörur og fituminni sósur, að
Hjartadagurinn
Aðalatriðið er, segir
Birgit Eriksen, að
minnka fituneysluna.
skera fituna af kjöti eða velja mag-
urt kjöt, að borða fisk oftar og velja
fituminna kaffibrauð.
Annað ekki síður mikilvægt er að
vanda valið á fitu en fitu í fæðu má
skipta í tvo meginflokka; mjúka
(ómettaða) og harða (mettaða).
Mjúk fita er fljótandi við stofuhita
en hörð fita er í föstu formi við
stofuhita. Hörð fita hefur ýmist að
geyma mikið af mettuðum fitusýr-
um eða mikið af trans-fitusýrum en
báðar tegundirnar hækka kólester-
óiið. Trans-fitusýrur eru isómerar
fitusýrur sem innihalda eitt eða
fleiri tvítengi í trans-stöðu. Tví-
tengingin er annars í cis-stöðu.
Trans-fitusýrur geta myndast við
herðingu á olíum í iðnaði og í vömb
jórturdýra. Fyrir fullorðna og börn
eldri en þriggja ára er æskilegt að
takmarka neyslu harðrar fitu þann-
ig að hún gefi ekki meira en 15 %
heildarorku. Minni neysla matvæla
sem innihalda mikið af mettaðri fitu
hefur yfirleitt einnig í för með sér
minni neyslu á kólesteróli. Harða
fitu er fyrst og fremst að finna í
smjöri og feitum mjólkurvörum,
bökunar- og steikingarsmjörlíki,
pálmafeiti, kókósfeiti og feitu kjöti.
Mjúk fita er hins vegar gerð úr
ómettuðum fitusýrum en þær hafa
ekki slík áhrif. Mjúka fitan er ríkj-
andi í matarolíum, lýsi, feitum fiski
og mjúku borðsmjörlíki. Fitan í
hnetum, möndlum og fræjum er
einnig mjúk og sömu sögu er að
segja af avókadó. Við að velja
mjúka fitu í stað harðrar verður
lækkun á kólesteróli. Því er mælt
með að velja mjúka fitu í stað
harðrar, ekki síst við matargerð og
sem viðbit. Þegar breytt er úr
smjöri eða smjörlíki í matarolíu í
uppskrift er reglan sú að 0,9 dl af
matarolíu kemur í staðinn fyrir 100
g af smjöri eða smjörlíki. Matarolíu
má nota í flestan bakstur og hentar
einstaklega vel við gerdeigsbakstur
og í vöfflugerð. Þegar steikt er upp
úr matarolíu er mikilvægt að passa
að olían ofhitni ekki. Matarolíur
breyta ekki um ht við mikla upp-
hitun eins og smjör og smjörlíki og
því er nauðsyniegt að passa vel upp
á hitastigið. Olífuolía og jarðhnetu-
olía henta einkar vel til steikingar
vegna þess hversu hitaþolnar þær
eru en sólblómaolía og maísolía
(kornolía) henta einnig vel til steik-
ingar og jafnframt til baksturs.
Sojaolía, rapsolía (canola) og val-
hnetuolía eru viðkvæmari fyrir
upphitun en henta vel í salatsósur
og kalda rétti. Það sem mestu ræð-
ur um hitaþol matarolíu er hlutfall
ein- og fjölómettaðra fitusýra en
einnig skiptir innihald olíunnar af
alfa-línólensýru (omega-3 fitusýru)
máh. Mælst er til þess að olíur sem
innihalda meira en 2 % af alfa-
línólen fitusýrum séu ekki notaðar
til steikingar. Sojaolía, rapsolía og
valhnetuolía eru ríkar af alfa-línó-
len fitusýrum. Við hitun eyðileg-
gjast þessar dýrmætu fitusýrur
sem eru líkamanum nauðsynlegar
og fást einungis úr fæðu. Kærkom-
in nýjung á íslenska markaðnum er
matarolía með jöfnu hiutfalli af ein-
og fjölómettuðum fitusýrum (Is-
io-4). Hún hentar vel í alla matar-
gerð, svo sem í bakstur, til steik-
ingar, marineringar og í salöt
jafnframt þvi að hafa jákvæð áhrif
á kólesteról, HDL jafnt og LDL,
enda hafa heilbrigðissjónarmið ver-
ið höfð að leiðarljósi við þróun
hennar í Frakklandi.
Höfundur er næringarfræðingur á
Landspítala - háskölasjúkrahúsi.
Birgit Eriksen