Morgunblaðið - 12.10.2000, Blaðsíða 38

38 FIMMTUDAGUR 12. OKTÓBER 2000
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ
Trúðurinn
sem samviska
þjóðarinnar
I kvöld kl. 20 verður dagskrá helguð
Nóbelsverðlaunaskáldinu þýska, Heinrich
Böll, í Goethe Zentrum, Lindargötu 46. Þar
kemur Viktor Böll, bróðursonur skáldsins,
fram og les úr Trúðnum, skáldsögu frænda
síns, sem Franz Gíslason hefur þýtt yfír á
íslensku. Þá gefst fólki kostur á að hlýða á
Heinrich Böll sjálfan lesa brot úr sögunni
af segulbandi. Tónlistarmenn koma fram og
á veggjunum er ljósmyndasýning helguð
rithöfundinum. Þorvarður Hjálmarsson
hitti Viktor Böll og Franz Gíslason að máli
í Goethe Zentrum.
Morgunblaðið/Sverrir Vilhelmsson
Franz Gíslason og Viktor Böll.
Die Kulturtechniker Köln, Martin Habnemann og Ralf Wemer, verða
með rafræna upplestrartónleika í Goethe-Zentrum í kvöld.
SKÁLDSAGAN „Trúðurinn"
vakti mikla athygli og umtal
þegar hún kom út í Þýska-
landi árið 1963 og menn
voru ekki á eitt sáttir um efni hennar.
Nú hefur Franz Gíslason þýðandi
þýtt þessa þekktu sögu um hlutskipti
nútímamannsins eftir fjörbrot síðari
heimsstyrjaldar yfir á íslensku og
það liggur beinast við að spyrja hann
um hvað sagan fjalli í stuttu máli?
„Þetta er saga ungs manns,“ svar-
ar Franz Gíslason, „hann er tuttugu
og átta ára þegar sagan gerist. Sagan
segir frá því að rétt fyrir tvítugt
kynnist hann ungri stúlku og þau
byrja fljótlega að búa saman, en hún
er kaþólsk en hann er hins vegar trú-
leysingi. Það myndast fljótlega
spenna út af því að kirkjuyfirvöld og
háklerkar eru ef ég má orða það svo
„að djöflast" í stúlkunni að slíta
þessu syndsamlega sambandi. Þetta
endar með því að hún fer frá honum
fyrst og fremst fyrir tilstilli þessara
klerka. Bókin fer í raun og veru öll
fram í símtölum. Trúðurinn hringir í
klerkana og deilir við þá um þeirra
þátt í málinu, deilir við þá og deilir á
þá mjög harðvítuglega, en svo er
saga sambands þeirra Hans en svo
heitir trúðurinn og Maríu sögð inni á
milli. Hans er sjálflærður trúður sem
byrjaði að læra það af sjálfum sér á
unglingsaldri og er orðinn býsna góð-
ur. Vel launaður miðað við það starf
og eftirsóttur en um leið og stúlkan
fer frá honum verður niðurleiðin
brött. Hann er eiginlega ómögulegur
maður þegar María hefur yfirgefið
hann og fer að drekka, hættir að
þjálfa sig og hrapar heldur fljótt í
áliti hjá þeim sem sækjast eftir slík-
um skemmtikröftum. Bókin endar á
því að hann er búinn að ákveða að
vinna fyrir sér með því að glamra á
gítar og syngja á tröppum jámbraut-
arstöðvarinnar í Bonn. En þar í borg
á hann heima og býr þar reyndar í
íbúð sem afi hans hafði gefið honum
en Hans er af ríku fólki kominn. For-
eldarar hans eru forríkir og vita ekki
aura sinna tal en hann nýtur þessara
auðæfa aldrei. Það kemur meira að
segja í ljós að þegar hann var ungl-
ingur lá við að hann væri sveltur, því
þau eru svo nísk og hafa lítinn skiln-
ing á þörfum unglings. Þetta er efni
bókarinnar í aðalatriðum, ramminn
utan um söguna.“
í sögunni takast þá væntanlega á
spumingar um trú og trúleysi?
Já, vissulega koma slíkar spum-
ingar upp á yfirborðið. Hann
veltir því mikið fyrir sér og
reyndar ræðst á klerkana með nokk-
uð harðvítugum spumingum um
þessi mál. Svo maður nefni sem
dæmi, þá finnst honum það hálfógeð-
fellt að María fæðir andvana bam og
samkvæmt trúarkenningum kaþól-
ikka kemst það bam aldrei til himna-
ríkis, það dvelur um alla eilífð í for-
garði helvítis vegna þess að það
hlýtur ekki skírn. Þessar og aðrar
kenningar þykja trúðnum heldur
harðsnúnar. Hörð gagnrýni á hræsni
er auðvitað áberandi í þessari sögu,
gagnrýni á hræsni bæði kirkjulegra
og veraldlegra yfirvalda. Sagan ger-
ist að hluta til í stríðinu og fjallar öðr-
um þræði um undirlægjuháttinn
gagnvart nasismanum. Hvemig allir
beygja sig undir nasismann og síðan
þessi kátbroslegu umskipti þegar
daginn eftir að nasistamir era sigr-
aðir, þann dag þá snúa allir umsvifa-
laust við blaðinu! Þykjast vera
andnasistar og ég veit ekki hvað og
hvað, þótt þeir hafi starfað í flokkn-
um. Þetta er svo mikil hræsni og
þessi mál voru bara aldrei gerð upp í
Þýskalandi, alla vega ekki vestan
megin. Það var eitthvað verið að
myndast við það austan megin en það
var hvorki fugl né fiskur.“
Þannig að það vakir ef til vill fyrir
Heinrich Böll að opinbera þessa
hræsni sem lifði með þýsku þjóðinni
eftir stríðið?
„ Já, án nokkurs vafa vakir það fyr-
ir honum!"
En „Trúðurinn" er ekki maður-
inn eða manneskjan sjálf í
einhverri mynd?
„Jú, jú trúðurinn er maðurinn.
Sagan heitir á frammálinu „Ansicht-
en eines Clowns“ og ég lá nú lengi yf-
ir því að reyna að þýða þann titil en
það er nú oft þannig með bókartitla
að þeir era erfiðasti hlutinn af verk-
inu. Þetta er tvíræður titill því að orð-
ið „Ansichten" getur bæði þýtt andlit
og skoðun. Það er ómögulegt að finna
íslenskt orð sem nær þessum merk-
ingum báðum. Þess vegna ákvað ég
að fara bara einfoldustu leiðina og
kalla söguna „Trúðinn“.“
Það sem ég átti við var það hvort
Böll skoðaði samfélagið út frá trúðn-
um? Hvort hann horfði á það með
augum trúðsins.
„Já, hann sér það með hans aug-
um. Það er greinilegt að Böll hefur
mikla samúð með þessari persónu
sinni. Hann samsamar sig henni.
Þetta er hans maður! Annars er það
einkenni á Böll eins og öllum góðum
höfundum að hann sér fleiri en eina
hlið á öllum hlutum. Þannig að maður
getur lfka séð heiminn út frá augum
annarra persóna í bókinni.
Heinrich Böll var fæddur árið 1917
og lést árið 1985. Hann hlaut bók-
menntaverðlaun Nóbels árið 1972.
Hann er því einn þeirra höfunda sem
kveðja sér hljóðs um miðja öldina
sem nú er að líða. Af eldri skáld-
sagnameisturam þýskra bókmennta
er Thomas Mann sjálfsagt þekktast-
ur hér á landi en hvað segir Viktor
Böll um foðurbróður sinn. I hvaða
hefð skrifaði hann bækur sínar, sótti
hann eitthvað til þessara fyrirrenn-
ara sinna á öldinni?
„Nei, ég get nú ekki litið á hann
sem eftirkomanda Thomasar Manns
eða samtímahöfunda hans,“ svarar
Viktor Böll. „Hann er af allt annarri
kynslóð en Mann og óx úr grasi undir
nasistastjóminni. Hann var ein sex
ár í hemum og það er sú h'fsreynsla
sem hann er að vinna úr í sínum bók-
um. Þegar „Trúðurinn11 kom út árið
1963 var hún ákaflega tímabær í
Þýskalandi. Hún tekur fyrir þróun-
ina í Þýskalandi þar sem róttæk
hægri stefna var í raun og vera við
völd. Skoðun Bölls var að þessi rót-
tæka hægri stefna ætti rætur sínar
að rekja til þess að þjóðin hefði aldrei
unnið úr eða gert upp við sig málin
varðandi stríðið. Þessu var öllu sópað
undir teppi! í sögunni „Trúðnum“
segir Hans mikið frá móður sinni.
Það er einstaklega merkilegt að
fylgjast með því hvernig hún fer al-
veg áreynslulaust úr þessu nasíska
þjóðfélagi yfir í eftirstríðssamfélagið.
Nánast eins og að drekka vatn.“
Eftirköst stríðsins og nasism-
inn settu mikinn svip á skoð-
anir Heinrichs Bölls?
„Já, hann er í bókum sínum alltaf
að fást við eftirköst stríðsins," segir
Viktor. „Og vandamálin vora mörg.
Eitt þeirra var að nasistar voru í
raun og vera búnir að eyðileggja
tungumálið. Tungumáhð var í rúst
eins og allt annað! Þetta kemur líka
fram hjá fólki eins og Giinter Grass
og Ingeborg Bachmann skáldkonu.
Þau era af sömu kynslóð og Böll og
þau skrifa í allt öðram stíl, skrifa allt
annað mál heldur en höfundar á borð
við Thomas Mann. Þau urðu í raun og
vera að fara út í nýsköpun. Nasist-
amir voru búnir að eyðileggja tungu-
málið fyrir þeim.Við getum tekið ein-
föld dæmi um orð eins og Blut und
Boden. Þessi orð vora svo hryliilega
misnotuð af nasistum að þau era búin
að breyta um merkingu. I dag hafa
orðin „blóð og jörð“ allt önnur tengsl
við fólk en áður. Þetta gerðist með
mjög mikið af orðaforðanum, orðin
kveikja allt aðrar hugmyndir meðal
fólks heldur en gerðist til dæmis með
þessi sömu orð hjá kynslóð Thomas-
ar Manns. Annað dæmi sem er ykkur
íslendingum skylt er dæmið af fom-
bókmenntum ykkar. Nasistar voru
búnir að misnota svo þessar fornu
bókmenntir að þær vora orðnar
bannorð í Þýskalandi, „tabú“. Næstu
kynslóðir Þjóðverja þora varla að
minnast á þessar bókmenntir, því
nasisminn loðir við þær. Germanski
kynþátturinn og þessi ,JrasoIogía“ öll
sem var meira og minna tilbúningur.
Því miður er þetta svona jafnvel enn
þann dag í dag.“
Föðurbróðir þinn tjáði sig mikið
um samtímamálefni í Þýska-
landi, bæði í ræðu og riti?
„Já, hann var kallaður „samviska
þjóðarinnar“ af ýmsum en vildi að
vísu ekki kannast við þá nafngift
sjálfur. Hann sagði að ef þjóð þyrfti á
samvisku að halda þá ætti hún heima
á þinginu, þingið ætti að vera sam-
viska þjóðarinnar. Það gildir bæði
um Böll og Grass og fleiri af þeirra
kynslóð, að þeir h'ta á sig fyrst og
fremst sem samfélagsþegna og síðan
sem skáld. Þeir sækja efnivið í verk
sín í samtíma sinn og samfélag."
Áðan kom fram að „Trúðurinn“
gerist meira og minna í Bonn, þessari
fyrrverandi höfuðborg Vestur-
Þýskalands. Var Heinrich Böll ekki
sjálfur ættaður frá þeim slóðum?
„Jú, ættin er úr Rínarhéraðunum.
Þetta var vestasti hlutinn af þýska
ríkinu og mjög kaþólskt svæði. Fólk
þama horfði mikið í vestur og tileink-
aði sér vestræn lífsgildi. Héraðið var
lengi hersetið af Frökkum, meðal
annars af Napóleon. París var eigin-
lega nær heldur en Berlín. Böll-fjöl-
skyldan bjó alltaf við neðanverða Rín
nálægt hollensku landamæranum.“
Og Heinrich Böll tók þátt í stríðinu
sem hermaður, þá bráðungur?
„Hann var hermaður í ein sex ár
en var ekki mikið á vígstöðvunum
sjálfum. Eiginlega kynntist hann
ekki fyrir alvöra grimmd stríðsins
fyrr en sumarið 1943 þegar hann var
sendur á austurvígstöðvamar í Rúss-
landi. En að lokum tókst honum að
fela sig og komast undan.“
En hvað getur Viktor Böll sagt
okkur um sjálfan sig? Hvers
vegna ferðast hann um
heiminn á þennan hátt og kynnir
bókmenntir frænda síns?
„Eg er bróðursonur Heinrichs og
við voram ákaflega tengdir í lifanda
lífi. Faðir minn, sem er löngu látinn,
var eldri bróðir Heinrichs. Þegar ég
var ungur maður vann ég fyrir
frænda minn og við höfðum með okk-
ur einhvers konar vinnusamskipti.
Þegar hann ákvað að handrit hans og
pappírar yrðu varðveitt í Köln, þá fór
hann þess á leit við mig að ég myndi
sjá um varðveisluna eftir sinn dag.
Eg er starfsmaður Kölnarborgar og
forstöðumaður Heinrich Böll-safns-
ins sem er deild í Borgarbókarsafn-
inu í Köln. Þar era öll eftirlátin hand-
rit hans geymd og við söfnum líka
öllum þýðingum á verkum hans hvað-
anæva úr heiminum. Þá era þama
ljósmyndir en sumar þeirra hanga nú
uppi í Goethe Zentram hér á Lindar-
götunni. Og fleiri gripir úr eigu
frænda míns era þarna líka. Sýningin
hér er öll úr þessu safni og hún hefur
komið til sextíu landa. Eiginkona
frænda míns, Annemarie Böll, sem
skáldsagan „Trúðurinn" er tileinkuð,
er enn á lífi og nýlega orðin níræð.“
Og í kvöld munt þú lesa upp úr
verkum frænda þíns?
„Við munum hlýða á Heinrich Böll
sjálfan lesa brot úr sögunni af seg-
ulbandi og ef til vill mun ég segja
nokkur orð líka. Svo mun Franz
Gíslason lesa valda kafla úr þýðingu
sinni. Þá munu tónlistarmenn koma
fram og ég sé ekki fram á annað en að
hér stefni í ákaflega ánægjulega
kvöldstund og gagnleg kynni við Is-
lendinga.“
Eins og áður sagði er „Trúður-
inn“ væntanlegm' í íslenskri
þýðingu Franz Gíslasonar
nú á næstu dögum. Þótt einkennilegt
sé að segja frá því þá mun þetta ein-
ungis vera í annað skipti sem bók eft-
ir Heinrich Böll er gefin út hér á
landi. Fyrir mörgum áram kom út
bókin „Og sagði ekki eitt einasta orð“
í þýðingu Böðvars Guðmundssonar.
Þá hefur Franz Gíslason lesið upp í
útvarp þýðingar sínar á sögum Bölls
þar á meðal á nokkram smásögum
hans, en í þeirri grein bókmennta
sem og öðram þótti Heinrich Böll
mikill völundur.