Eimreiðin - 01.05.1908, Blaðsíða 67

147
fyrir meðal þjóðanna, ef lagaréttindi einhverrar þeirrar eru fyrir borð
borin. Reynslan sýnir og, að þjóðirnar láta sig það ekki litlu varða,
hverja skoðun aðrar þjóðir hafa á gerðum þeirra, ekki fremur en ein-
staklingunum stendur á sama um álit almennings á þeim. Flestar
þjóðir munu því kinoka sér við slíkum lögbrotum og leita sér oftast
einhverrar löglegrar ástæðu, er þær vilja beita afli við aðra þjóð, þótt
enn sé mjög áfátt í þeim efnum. Hví skyldu og þjóðir og ríki
gera samninga sín í milli, ef engin réttartrygging væri í þeim? Bæði
Norðmenn og Svíar háðu miklar ritdeilur um lagaleg og söguleg rettindi
sin á höfuðtungum heimsins, þegar skilnaðurinn varð 1905. Frægustu
synir beggja þjóða háðu þá hólmgöngu (t. d. Nansen og Hedin).
Hvorugur málsaðili hefir því látið sér slík réttindi í léttu rúmi liggja, á
hvorum meiðnum þau væru. Af þessu ætti að vera auðsætt, hve ís-
lendingum er áríðandi að gæta þeirra og vera á varðbergi, er á þau
er hallað, hvort sem það er í ritum eða löggjöf. f*að væri og ekki
lítils virði, ef nefndarmönnunum íslenzku tækist að fá nú skýra og
ótvíræða viðurkenning Dana á ríkisréttindum vorum.
Það var naumast þarfleysa að taka þetta fram. Er þá næst að
snúa sér að bókinni sjálfri og efni hennar.
Höfundarnir geta þess í formálanum, að þeir hafi mest »haldið sig
við tímabilið 1262 —1662«, af því að allar þær breytingar, er hafa
orðið á stjórnarfari Islands, eftir að einveldið komst á og alt til þessa
dags eru að okkar hyggju frá lagasjónarmiði alveg þýðingarlausar fyrir
ríkisréttindi landsins og réttarstöðu þess«. Dr. Jón í’orkelsson hefir séð
um prentun skjala og skilríkja og ritað um tildrög þeirra atburða, er
ollu því, að þau vóru samin. Er öll sú tíðinda-saga afarmerkileg.
Það er sem vér sjáum og heyrum forfeður vora sjálfa segja frá öllum
þeim ósköpum, rangindum og raunum, er útlent kúgunar-vald hefir
látið dynja á þeim, kynslóð eftir kynslóð og öld eftir öld. Vér sjáum,
hvernig því vex smámsaman bolmagn, hvernig ágangur þess færist í
aukana, er því vex fiskur um hrygg. Er ekki ósennilegt, að mörgum
góðum íslendingi renni til rifja, er þeir lesa um þessar hörmungar
forfeðra sinna og orð skáldsins verði að sannmælum:
»En kvölin, sem nísti hann, er nakinn hann lá
og níðinga hnúarnir gengu honum á,
hún brennur í sonarins blóði.«
En vér sjáum líka, hvernig íslendingar þæfa í móti, að aðalatriðið í
kröfum þeirra var í rauninni, að efnd væri heit Noregskonungs í Gamla
sáttmála. Því minna þeir hvað eftir annað á þessi réttindi sín, og
óheillaárið mikla 1662 tókst vopnuðu ofureflinu ekki að vinna bug á
þeim, fyrr en þeim var heitið því, að forn lög og ríkisréttindi þeirra
skyldu óskert og óhögguð.
Það var eitt ákvæði Gamla sáttmála, að »utanstefningar viljum
vér engar hafa». f'að leið samt ekki á löngu áður en þessi grein
samningsins væri rofin, sem flestar aðrar. 1289 var Jörundi Hólabiskupi
stefnt utan. Má nærri því kveða svo að orði, að úr því ræki hver
utanstefnan aðra. Jóni biskupi Arasyni var stefnt utan, en fór hvergi.
10’