Eimreiðin - 01.05.1910, Síða 2

78
Á fyrri tímum ímynduðu menn sér, að ormar kviknuðu í mat-
vælum, maurar í osti, víur í fiski o. s. frv. Að ætlun manna
sköpuðust þessi dýr, ormarnir og önnur smákvikindi, á einhvern
óljósan hátt úr dauðum eða ólífrænum efnum; fæstir munu nú
reyndar hafa gert sér glögga grein fyrir, hvernig þetta mætti
verða. f’essari skoðun bregður enn stundum fyrir hjá ófróðu fólki.
Pað væri í raun og veru alveg jafn-sennilegt, að kálfar og folöld
kviknuðu innan í heybing, því ormarnir eru, þó þeir séu minni,
á sinn hátt alveg eins fullkomin dýr, með margbreyttum líífærum,
undursamlega löguðum eftir lifnaði þeirra. Pessi kviknunartrú hélzt
framan úr fornöld hjá öllum þorra vísindamanna fram á 17. öld,
og eftir þekkingarstigi því, sem þá var, var hún í raun og veru
eðlileg; menn sáu kjöt og fisk fyllast af möðkum, fundu orma
innan í ávöxtum, sáu matvæli mygla o. s. frv., án þess sýnilegt
væri í fljótu bragði, að lifandi yrmlingar eða fræ kæmu utan að,
og enginn nenti að vera að grúska í því, hvernig á þessu stæði,
en meginþorri manna tók í þá daga alt trúanlegt, sem þeim var
sagt. ^
Italskur náttúrufræðingur, Fransiscó Redí, sýndi 1668 með
tilraunum, að kjöt maðkaði ekki, ef flugur gátu ekki komist að
því, og að ormar yfirleitt gátu ekki kviknað við rotnun efna.
Redí dró þá ályktun út af tilraununum, að engin kviknun ætti sér
stað, eggið eða fræið yrði að koma einhversstaðar að. Pegar
menn fóru að nota sjónauka, fundu náttúrufræðingar fljótt, að
þessir ormar og yrmlingar og öll hin smærri skordýr voru marg-
samsett, með hentugum líffærum og margbreyttu sköpulagi, að
þau æxluðust eins og æðri dýrin, gátu af sér egg og afkvæmi,
sem hafði svipað eðli eins og hin stærri dýr, þó þau væru smá-
vaxin. Menn urðu því alment sannfærðir um, að smáyrmlingar
gætu eigi kviknað í rotnuðum efnum af sjálfu sér.1 Síðar urðu
sjónaukarnir fullkomnari og tilraunirnar nákvæmari; þá fundust
enn smærri dýr, sem virtust koma fram eins og skollinn úr sauð-
arleggnum í rotnuðum og skemdum efnum; nú voru takmörkin
1 Það er alment talið, að Harvey (1578—1658), hinn nafnfrægi læknir, sem
fann blóðrás mannsins, hafi fyrstur komið með setninguna »alt lifandi kemur úr
eggi« (omne vivum ex ovoj, en Th. Huxley, sem nákvæmlega hefir lesið rit hans,
segir að það sé eigi rétt; þessarar setningar sé þar hvergi getið. Harvey virðist
þvert á móti hafa trúað á sjálfskviknun hinna lægstu dýra, eins og aðrir fræðimenn
í þá daga.